… Ҳаётининг сўнгги йиллари кўзлари тез-тез ёшланадиган бўлиб қолган эди. Айниқса, у ёза олмай қолиш ҳақиқат эканлигини аниқ англаб етиши ўзини эртами-кечми, ахири гўрга тиқишини айтган пайт кўзи ёшга тўларди…

ҲЕМИНГУЭЙНИНГ СЎНГГИ ЁЗИ

ХХ аср адабиётини  америкалик забардаст  адиб Эрнест Ҳемингуэй номисиз тасаввур этиш қийин.

1926 йилнинг кузи. “Қуёш ҳам чиқади” романи чоп этилганида Эрнест Хемингуэй эндигина йигирма етти ёшга чиққанди. Шу ёшда у тўртта — ҳикоялар, шеърлар, сатира китобларини чоп этишга улгурган эди.

Ёзувчи шиддат билан ёзишда давом этди. Хемингуей ёзиш билан бирга тинмай изланди. У олий академик таълим ўрнига учта ҳаётий университетни босиб ўтди. Бу университетлардан бири журналистика бўлди. У Канзасда чиқадиган “Стар” газетасида ишлай бошлади. “Стар” газетасида ўтган етти ойлик сермашаққат меҳнатдан Эрнест кўпгина фойдали малакага эга бўлди. Бунга унинг “Газетачининг юзта вазифаси” китоби мисол бўла олади. Ёзувчининг ҳозир оммабоп бўлиб кетган иборалари бошловчи ижодкор учун қоидага айланди, хусусан:

— Ёзганингда гап қисқа, лўнда бўлсин. Биринчи абзатс қисқа, тил кучли бўлиши зарур. Исбот қилиб гапир, аммо инкор этма. Сийқаси чиқиб кетган жаргон сўзлардан қўрқ;

— Сифатни, айниқса, “зўр”, “ажойиб”, “шукуҳли”, “улуғвор” каби башанг сўзларни ишлатишдан қоч.

Уруш эса Эрнест Ҳемингуэй учун навбатдаги университет вазифасини ўтади. Биринчи жаҳон уруши унинг иштирокчиси бўлган адиб учун катта сабоқ берди. Шу сабоқ натижаси ўлароқ, жаҳон адабиёти “Алвидо, қурол!” романидай дурдона асар билан бойиди. Бу роман инсоннинг урушга қарши мардона даъвати эканлиги, энг эзгу инсоний туйғулар куйлангани билан мисли яшин янглиғ таъсир этди. Тўғрироғи, бу роман Эрнест Ҳемингуейни катта ёзувчи сифатида жаҳонга танитди.

Адиб учун учинчи адабий университет Париж ҳаёти бўлди. Унинг Парижда кечирган йиллари адабиётга “Чол ва денгиз” каби ажойиб асар ҳадя этилишига замин яратди. Унинг “Оталар ва болалар”, “Ғолиб ҳеч нимага даъвогар эмас”, “Маниту суди” каби ажойиб ҳикоялари, “Килиманжаро қорлари”, “Хавфли ёз”, “Парижда ўтган йиллар” каби қиссалари ҳамон адабиёт мухлислари томонидан севиб ўқилади, ХХ асрнинг гўзал насрига намуна бўлиб қолади.

Эрнест Ҳемингуэйнинг шахси, ижоди, ҳаёти каби ўлими ҳам кўпларга жумбоқ бўлди. Ёзувчи 1961 йилнинг 2 июл куни оламдан кўз юмди. Мана, салкам ярим асрдирки, улкан ижодкор шахсига, ижоди, ҳаётига қизиқиш сўнмай келмоқда.

Қуйида эътиборингизга ҳавола қилаётган немис ёзувчиси ва драматурги Ролф Ҳохҳутнинг ўтган асрнинг 70-йилларида Эрнест Ҳемингуэйга бағишланган “Овчи ўлими” достон-монологидан (аслида пьеса. ХДК изоҳи) олинган парча, асарнинг кириш қисми бўлиб, америкалик адиб умрининг сўнгги ойлари ҳақида ҳикоя қилади. Ролф Ҳохҳутнинг урушга, фашизмга қарши ёзган пьесалари ўз вақтида ижобий баҳосини олган. Унинг бир қатор асарлари адабиёт майдонида  жиддий шов-шувларга сабаб бўлган. 

“Овчи ўлими”да  Ролф Хохҳут улкан ижодкорнинг умри поёнидаги портретини чизади. У ёзувчи руҳий ҳолатини тасвирлар экан, жуда қизиқарли далилларни келтиради. Адиб умрининг энг  сўнгги лаҳзаларида ўзлигини йўқотмайди, мард ва жасур  инсонлигича қолади (“Эспрессо” газетасидада эълон қилинган матн асосида  Маъсума Аҳмедова тайёрлаган).

Ролф  Ҳохҳут
«ОВЧИ ЎЛИМИ«  ПЬЕСАСИГА КИРИШ

… 1961 йилнинг 2 июн куни, якшанба тонги. Инсоннинг юз ифодасидан кўра, қадам олиши, сўзлаши унинг руҳий ҳолатини билдириб қўяди. Айниқса, киши бу ҳолатини яширишга интилмаса, уни баттар фош қилади. Унинг ёши олтмиш иккида, бўйи ҳам баланд — 1 метру 85 сантиметр, бироқ салобатли қадду қомати туфайли янада барваста кўринади.

Ҳозиргина Хемингуей ҳузурига икки нафар университет профессори келиб кетди. Профессорлар Хемингуейга талабалар учун маърузалар ўқиб беришини илтимос қилиб келишибди. Бироқ қария бунга кўнмади. Кейинчалик эса ана шу келганлар шундай ҳикоя қиладилар: “Биз кўрмоқчи бўлган қиёфадан фақат юмалоқ юзи қолганди, холос. Унинг юзи рангсиз ва қизғиш доғлар билан қопланган эди. Бу шамол ва қуёшдан қорайган чеҳра эмасди… Бизни, айниқса, унинг қўл ва оёқларининг ҳаддан ташқари озиб кетганлиги ҳайратга солди…

У бизда қолдирган муҳим таассурот — қалқиб, мўрт бўлиб қолган одам қиёфаси эди. Сўзларни тез-тез, тугатмасдан гапирарди. У ўз асарлари ҳақида сўзлашдан бош тортди”. Ваҳоланки, 1940 йилдан 1960 йилга қадар бутун дунёда Эрнест Хемингуей асарларидан юқорироқ баҳоланган асар йўқ эди.

… 1959 йилнинг сўнгги куни Хемингуей Европадан Америкага сузиб келаётган Трансатлантика “Либерте” тезюрар кемаси барида ўтирарди. Ўша ерда бўлган ёзувчи Фитсжералднинг биографи бу тасодифий учрашувдан фойдаланиб, Хемингуейга бир неча савол бермоқчи бўлади. Кекса ёзувчи унга “бир оз ғалати” кўринади, лекин “Унинг барваста, салобатли қадди-қоматидан ва маъюс чеҳрасидан улуғворлик, виқор ифодаси таралиб турар эди”.

… Ҳаётининг сўнгги йиллари кўзлари тез-тез ёшланадиган бўлиб қолган эди. Айниқса, у ёза олмай қолиш ҳақиқат эканлигини аниқ англаб етиши ўзини эртами-кечми, ахири гўрга тиқишини айтган пайт кўзи ёшга тўларди. Овчилик сафарларидан хабар, мақолалар жўнатиб юрган вақтларидан бошлаб, қаламкашлар Хемингуейни “ота”, деб атай бошлашган ва ёшига номуносиб бундай муносабат унга ёқиб тушган эди. Гипертония ва атеросклероз дарди саломатлигига шу қадар таъсир этган эдики, энди эллик бир ёшга чиққан Хемингуей ўзини қариядай ҳис этарди. Ахир ана шу даврда — ўлимидан атиги ўн бир йил олдин — илҳом париси унга шундай илҳом туҳфа этдики, саноқли саккиз ҳафта ичида, яна ҳеч қандай таҳрир талаб қилмайдиган, равон, қуйма “Чол ва денгиз” қиссасини ёзиб ташлайди.

Ана шу китоб боис, нашр ишларига алоқадор қизиқ воқеани келтириш жоиз. Ҳаттоки Хемингуей, ноширлар атрофида гирдикапалак бўлган, асарлари талаш ёзувчи “Тайм-Лайф” компанияси томонидан чув тушган. “Буюк ёзувчининг барча асарлари хотимаси” чоп этилган рангли журналнинг 5318650 нусхаси 48 соат ичида тарқалиб кетган! Муаллифга эса бунинг учун нашриётдан атиги 40 минг доллар ажратилган ва шундан 24 мингини ҳам солиқ идораси ушлаб қолган. “Йўқ, генерал, бу урушни енгиб бўлмайди”, деган эллик ёшли ёзувчи ўзининг эски фронтдош жўрасига.

… Кимда-ким ёзувчини 1961 йилнинг июнида кузатган бўлса, у кишида ўз қайғулари қафасига қамалиб олган, жулдур, пала-партиш кийинган, гигант — баҳайбат, саксон ёшларни қоралаган, аммо саксон ёш маррасига етишга ҳоли йўқ, бемор одам таассуротини қолдирарди. Хемингуейни бундай аҳволда кўриш — уни билган, жумладан, энг совуққон одамларга ҳам оғир эди. Чунки Хемингуей табиатан шу қадар ҳаётсевар, куч-ғайратли, шиддатли эдики, ёзувчидаги ана шу хислатлар нафақат унинг ғурури, ифтихори бўлибгина қолмай, балки кишини ўзига тортиб турувчи жозибанинг сири ҳам эди. Ана шу жозиба унинг қонида бўлиб, қаршисидаги кишида ўзига нисбатан антипатия, яъни нафрат туйғуси пайдо бўлишига йўл қўймас, ўша туйғуни ўлдирар эди. Ёдингизда бўлса, Хемингуей бир асарида ўз қаҳрамонини 37 ёшида Килиманжарода ўлимга маҳкум этади. Ёзувчи асарида эпитафия (қабр тошига битилган ёзув) тарзида қуйидаги иборани бежиз келтирмаган эди: “У фақат ўз кучини у ёки бу шаклда сотиш билан  машғул бўлди”.

… Хемингуейни яқиндан билган кишилар уни шундай таърифлайдилар: “Юз килограмм вазн асосан гавдасининг юқори қисмида тўпланган: у салмоқли, вазмин, елкалари квадрат бўлиб, аммо ёнбоши озғин, қотма эди. Унинг ҳолатида қандайдир таранглик, электрдан зарядланишга ўхшаш ва айни пайтда ўзининг ҳар бир хатти-ҳаракатини қаттиқ назорат қилиб туриш ифодаси сезилиб турарди.”

Ёзувчини аксарият китобларининг кўп саҳифалари ҳаётдан қувониш, завқланиш ҳисларига лиммо-лим бўлиб, бу ҳиссиёт китобхонларни нурлантирар, худди гипноз қилгандай сеҳрлаб қўярди.

“Унинг асарларидан қувонч, бахтиёрлик, завқ-шавқ таралиб туради”, деб ёзганди ёзувчи ҳақида унинг акаси. Айниқса, ўша зийраклик, теран ақл билан битилган саҳифаларда тасвирланган образлар, айтилган фикрлар олдиндан баъзи воқеалардан огоҳ этади. Орадан йиллар ўтгач, ёзувчи ўлимидан сўнг чоп этилган “Океандаги ороллар” романида биз ана шу образларга дуч келамиз, ёзувчи интуицияси, башоратидан ҳайратга тушамиз.

Тақдир Хемингуейга илтифот кўрсатди. У ўз дўстларидан иккитасининг китобларида қайта яшай бошлади. Хотчнер ва Бейкер китоблари ажойиблиги, теранлиги, маънавий бойлиги билан ажралиб туради. Масалан, Гётенинг Эккерман билан қилган машҳур суҳбатлари китоб саҳифаларида ифодали қилиб берилган. Хемингуей, ёзда, ўлимидан икки йил илгари Хотчнерга (муаллифнинг ўзи айтганидай, “Хабарнома”да буни маълум қилишни чўзиб ўтирмаган), ана шу лаҳзалар “менинг ҳаётимдаги энг ажойиб ёз бўлиб қолади”, дейди. Шунда Хотчнер шундай қўшимча қилади: “Мени ўн бир йил муқаддам шу қадар ҳайратга солган, Хемингуейни қуршаб турган ҳаётнинг ёрқин, саодатбахш, фараҳли нурларини яна ҳис қилишга муваффақ бўляпман. Мен ўшанда ёзувчи билан Кубада танишган эдим. Ва у ўша вақтдан бошлаб тобора заифлашиб бормоқда эди”.

… Ажал ёзувчига олдиндан хабар жўнатади. Хемингуей таваллудининг олтмиш йиллигини нишонлаган оқшомнинг эртаси куни у денгизда чўмилаётган чоғи бу хабар келади. Дўстлар тўлқинлар орасидан кучдан қолган инсон танасини суғуриб олиб, соҳилга олиб чиқадилар. Буни меҳмонлар, масалан, мана шу воқеа арафасида Хемингуей милтиқдан ўқ узиб, оғзидан сигаретасини уриб туширган ҳинд маҳарожаси ҳам сезмай қолади. Сўнгра эса ёзувчи “менинг ҳаётимдаги энг ажойиб ёз”дан сўнг АҚШга сузиб ўтмоқчи бўлиб, теплоходга ўтиради. Ўша пайт теплоходда бўлган ғарбий германиялик ношир, ҳозир маъюс гигант қайғу-ҳасрат измида эканлигини сезиб қолади. Ношир ёзувчининг хайрлашув олдидан: “Мен сизга яна учта яхши китоб учун кафиллик бераман”, деган ваъдасига қарамасдан унинг ҳолатини ҳис этади.

Ёзувчи ваъда қилган ана шу китоблардан иккитаси ҳақиқатан тайёр эди. Фақат бу китоблар ёзувчи вафотидан сўнг босмадан чиқади. Учинчи асари муҳаббат ҳақидаги хомаки, қўлёзма вариантини ёзувчининг беваси нашрга бермай, қулфлаб ўтиради.

Қария теплоходда сузиб кетаётганида ўзини одатдагича тутади: барда узоқ ўтиради ва жаҳли чиқиб, муштини пештахтага уриб, дўқ ҳам қилади: “Манави ярамас мен билан бир столда ўтирмасин! Ҳеч қачон!”

Ким билади, Эрнест Хемингуейнинг ҳамиша олдинда, биринчилардан бўлиш иштиёқи, энг катта балиқни тута олиш, ақлни шоширадиган, ажойиб шохли кийикни ҳам қувиб етишга қодир ана шу зўр иштиёқи, эҳтироси бўлмаганида-чи? Ана шу кучли иштиёқни ўзига ўзи ишонмаслик, қатъиятсизлик келтириб чиқармаганмикин? Бу — хаёлан тасаввур қилган шахсий заифликлари қаршисидаги қўрқув эмасмикин? Бу — атом бомбасини ишга солиб, ортга, ўтмишга, Американи илк бор кашф этувчиларнинг қўпол ва шафқатсиз даврларига улоқтирилган миллатга мансублик қаршисидаги қўрқув эмасмикин?

… Хемингуей шерлар қафасига кириб, ўз мардлигини синаб ҳам кўрган. Унинг сон-саноқсиз, ранг-баранг, ҳатто мазмунан бир-бирига зид, машҳур ҳикматлари бор. Шулардан бири: “Инсонни йўқ қилиш мумкин, аммо уни енгиб бўлмайди”. Бу ҳикматдан унинг нима демоқчи бўлганини англаш ҳар бир кишининг ўзига ҳавола.

У энди ёзув столида ғалаба қозонадиган ҳолатда эмасди. Аниқроғи, ўзи бир умр ишлаган баланд ёзув столи сари ҳалокат яқинлашиб келмоқда, ҳалокат муқаррар эди. Эрнест Хемингуей ана шу ёзув столида нимани ёзиш мумкин бўлса, ҳаммасини ёзиб бўлганлигини, афтидан, англаб етганди. Яна шуниси ҳақиқатки, муаллифлик ҳаётига нуқта қўйилиши — ижодкор билан илҳом париси ўртасида тузилган ўзаро ёрдам ҳақидаги битим муваффақият билан тугалланганлигига далилдир. Ахир бу битим инсон умри баробар чўзилди. Ёзувчи айтганидай бўлди: “Шер бўлиб ўлмоқ афзал…”

Эрнест Xемингуей
ИККИ ҲИКОЯ

ДАҲШАТЛИ КУТИШ

Ўринда ётарканмиз, у деразани ёпиш учун хонага кирди, кўзимга касалдек кўринди. Юзлари бўздай оппоқ, оғриқнинг зўрлигидан базўр ҳаракат қилар, қалтирарди.

— Нима бўлди, тойчоқ?
— Бошим оғрияпти.
— Бориб ёт.

— Йўқ. Тузукман.
— Жойингга бориб ёт. Ҳозир кийиниб, олдингга тушаман.

Мен пастга тушганимда у кийиниб ўчоқ ёнида ўтирарди. Тўққиз яшар мурғакнинг рангида ранг йўқ эди. Пешонасига қўлимни қўйиб, ҳарорати борлигини билдим.

— Кириб ёт,— дедим унга.
— Касалсан.
— Тузукман,— деди у.

Кўп ўтмай доктор келди, боланинг иситмасини ўлчади.

— Қанча?— деб сўрадим ундан.
— Ҳаддан ортиқ баланд… Бир юзу икки.

Доктор кўрсатма бериб, уч хил дори қолдирди, Болани тумов деб айтди, ўтиб кетади, ҳарорати у қадар хавотирли эмас деди. Хонамга қайтиб, боланинг ҳароратини ёзиб қўйдим-да, дори берилган вақтни белгиладим.

— Бирон нарса ўқиб берайми?
— Майли. Агар хоҳласангиз,— деди бола.

Унинг юзи.оппоқ кўзлари киртайиб кетганди. Тўшакка михланиб хаёл суради, холос. Мен Ховард Пайлнинг «Денгиз қароқчилари ҳақида достон»идан энг қизиқ ҳикояни ўқиб бердим, бироқ унинг бунга мутлақо эъти-борсизлиги сезилиб турарди.

— Қалайсан, тойчоқ? — деб сўрадим ундан.
— Ҳамишагидек,— дея жавоб берди у.

Мен унинг оёқ томонига чўкиб, кейинги дори бериш вақтига қадар китоб ўқидим. Ухлаб қолар, деб ўйловдим, қайдам — каравот оёғига тикилиб, жимгина ётибди.

— Нега ухламаяпсан? Дори ичиладиган пайт ўзим уйғотаман.
— Ухламаганим яхши… Сиз кетаверинг, дада… агар малол келаётган бўлса…

— Йўғ-э, нима деяпсан, ўғлим.
— Ҳа, англашимча… агар малол келса… ёнимда турмайсиз…

Эҳтимол, у алаҳсираётгандир, деб ўйладим ва соат ўн бирда бериладиган дорисини ичириб, ташқарига чиқдим.

Бола хонасига ҳеч кимни киритмаяпти, деб айтишди.

— Кирманг, касали юқиши мумкин,— дейишди. Мен ичкарига кириб, аста каравотга яқинлашдим.

Унинг қовоғи иситмадан пир-пир учар, ҳануз кўзи каравот оёғида эди. Ҳароратини ўлчадим.

— Қанча?— деб сўради у.
— Анча тушибди.
— Демак, нажот йўқ…— дея хўрсинди у.

— Ким шундай деди? Ҳароратинг жойида… Қўрқинчли жойи йўқ.

— Қўрқаётганим йўқ,— деди у,— лекин… ўйлаганим сари…
— Ўйлама.

— Бўлмаяпти-да,— деди у ва менга қадалди. У нимадандир қаттиқ сиқиларди.
— Мановини сув билан ич.

— Фойдаси бормикан?
— Албатта-да, фойдаси бор.

Ўтириб, яна «Қароқчилар»ни ўқий бошладим, лекин унинг қулоқ солмаётганини кўриб тўхтадим.

— Мен қачон ўламан, ота?— деб сўради у.
— Нима?!

— Мен қачон ўламан?
— Сен… ўлмайсан… Нима бўлди ўзи сенга?

— Менгами? Унинг: «Ҳаддан ортиқ баланд», деганини эшитдим…
— Одамлар қирқ даража иситмага чидайди-ку. Аҳмоқона хаёлларни қўй.

— Мен биламан ўлишимни, Фарангистондалигимиз-да мактабдош болалар менга қирқ тўрт даража ҳарорат билан яшолмайсан, деб айтишган. Меники — бир юзу икки.

У тун бўйи, ҳатто эрталабки соат тўққизгача ўзининг ўлимини кутиб ётган экан.

— Ай, тойчоғим-а,— дедим мен.— Сен ўлмайсан. Ахир ўлчагичлар ҳар хил бўлади-ку. Худди миля билан километрдек. У ўлчагичда ўттиз етти даража бинойи ҳарорат ҳисобланади, бунда эса тўқсон саккиз даража.

— Ростдан-а?— деди у ҳайратланиб.

— Ҳаққаст рост. Ўйлаб кўр, машинада ўн етти миля юрсак, қанча километр бўлади?
— Ҳа…

У бўлак каравот оёғига тикилиб хўрсинмай қўйди. Юзига ҳам ранг киргандек бўлди. Кейинги куни эса арзимас нарсани кўнглига олиб, хархаша қилди…

КЎПРИКДАГИ ЧОЛ

Гардишли кўзойнак таққан, жулдур кийинган чол йўл четида ўтирарди. Дарёга қурилган понтон кўприкдан эса аравалар, юк уловлари, эркагу аёл, бола-бақра ўтиб турарди. Xачирга қўшилган аравалар аскарлар назоратида кўприкдан соҳилга чиқариб қўйилар, вакилларга топшириларди. Гоҳо деҳқонлар, тўпиқларигача чангга ботиб, судралиб ўтардилар. Фақат чолгина жойида қимирламай ўтирар, юришга мажоли йўқдек туюларди.

Кўприкдан ўтиб нариги томонни кузатиш, душман ҳужумидан огоҳ бўлиш менинг вазифам эди. Кўприкда уловлар сийрак эди, пиёдалар ҳам камайиб қолишганди, аммо чол ҳамон шу ерда ўтирарди.

— Қаердансиз? — деб сўрадим ундан.

— Сан Карлосданман,— деди у. Она шаҳрини эсига туширганимгами, мамнун илжайиб қўйди.

— Мен ҳайвонлардан хавотирдаман…— дея луқма ташлади чол.
— А?..— дедим мен яхши тушунмай.

— Ҳа,— деди у,— ҳайвонларни деб орқада қолдим. Сан Карлосни ташлаб чиққан сўнгги одам менман.

У на чўпон ва на чавандозга ўхшарди. Мен унинг кир кийимларига, совун кўрмаган юзига, гардишли кўзойнагига назар солдим ва аста сўрадим:

— Қандай ҳайвонлар бўлди улар?
— Ҳар хил,— деди у бош чайқаб.— Уларни ташлаб келдим…

Мен кўприкка қараб турардим. Амриқолик эса Ебро Далта қишлоғи томон термуларди. У душманни ўйлар, тиқ этган товуш эшитилса, вужуди қулоққа айланарди.

— Қандай ҳайвонлар экан-а, улар?— дея такрор сўрадим.
— Икки эчки ва бир мушук. Яна тўрт жуфт каптар ҳам бор.

— Сиз уларни қолдириб келдингизми?
— Ҳа, чунки тўплар… Капитан менга тўплар ўқ узади, боринг, деди.

— Оилангиз йўқми?— деб сўрадим мен кўприк адоғига қараб. Охирги аравалар кўприкдан ўтиб, тепаликка тирмашмоқда эди.

— Йўқ,— деди у.— Фақат ҳайвонларим… Мушук, албатта, халос бўла олади. Лекин бошқалари… Билолмадим.

— Қайси сиёсатни маъқуллайсиз? — деб сўрадим ундан.

— Сиёсатга қизиқмайман,— деди у.— ёшим етмиш саккизда, ўн икки чақирим йўл юрдим, узоққа боролмасам керагов…

— Бу ерда ўтирмаганингиз маъқул,— дедим унга.

— Биронта юк машинасида Тортосадаги чорраҳагача етволсангиз яхши бўларди.

— Бир оз кутаман,— деди у.
— Кейин кетарман. Юк машиналари қайси томонга боради?

— Барселона томонга.
— Менга бу ерлар нотаниш… Катта раҳмат сизга. Барака топинг.

У менга мўлтирабгина қараб, ташвишларини баҳам кўраётганлигимдан мамнунлигини билдирди.

— Мушукдан кўнглим тўқ-а, лекин бошқалари-чи?.. Xўш, сиз бу ҳақда қандай фикрдасиз?

Мен елка қисдим.

— Шаҳарни тўплардан ўққа тутишса, улар нима қилади-а?..
— Каптарлар қафасдадир, оғзини очиқ қолдирган-мисиз?—деб сўрадим мен.

— Ҳа, очиқ.
— Унда, улар учиб кетади.

— Ҳа, дарвоқе, улар учади. Лекин бошқалари-чи? Ҳм, бу ҳақда ўйламаганим маъқулга ўхшайди…
— Агар дам олволган бўлсангиз,— дедим қимтинибгина,— мен кетаман…

— Раҳмат,— деди чол ва оёққа турди, турдию илкис қалқиб, ерга ўтириб қолди.

— Мен фақат ҳайвонларимдан ташвишдаман,— деган овози эшитилди орқамдан.— Фақат ҳайвонларимдан…

Чолга бир нарса дейиш маҳол эди. Фашистлар Еброга яқинлашиб қолишганди.

Аслиятдан Ўроқ Равшанов таржимаси

… Hayotining so‘nggi yillari ko‘zlari tez-tez yoshlanadigan bo‘lib qolgan edi. Ayniqsa, u yoza olmay qolish haqiqat ekanligini aniq anglab yetishi o‘zini ertami-kechmi, axiri go‘rga tiqishini aytgan payt ko‘zi yoshga to‘lardi…

HЕMINGUEYNING SO‘NGGI YOZI

XX asr adabiyotini amerikalik zabardast adib Ernest Heminguey nomisiz tasavvur etish qiyin.

1926 yilning kuzi. “Quyosh ham chiqadi” romani chop etilganida Ernest Xeminguey endigina yigirma yetti yoshga chiqqandi. Shu yoshda u to‘rtta — hikoyalar, she’rlar, satira kitoblarini chop etishga ulgurgan edi.

Yozuvchi shiddat bilan yozishda davom etdi. Xeminguyey yozish bilan birga tinmay izlandi. U oliy akademik ta’lim o‘rniga uchta hayotiy universitetni bosib o‘tdi. Bu universitetlardan biri jurnalistika bo‘ldi. U Kanzasda chiqadigan “Star” gazetasida ishlay boshladi. “Star” gazetasida o‘tgan yetti oylik sermashaqqat mehnatdan Ernest ko‘pgina foydali malakaga ega bo‘ldi. Bunga uning “Gazetachining yuzta vazifasi” kitobi misol bo‘la oladi. Yozuvchining hozir ommabop bo‘lib ketgan iboralari boshlovchi ijodkor uchun qoidaga aylandi, xususan:

— Yozganingda gap qisqa, lo‘nda bo‘lsin. Birinchi abzats qisqa, til kuchli bo‘lishi zarur. Isbot qilib gapir, ammo inkor etma. Siyqasi chiqib ketgan jargon so‘zlardan qo‘rq;

— Sifatni, ayniqsa, “zo‘r”, “ajoyib”, “shukuhli”, “ulug‘vor” kabi bashang so‘zlarni ishlatishdan qoch.

Urush esa Ernest Heminguey uchun navbatdagi universitet vazifasini o‘tadi. Birinchi jahon urushi uning ishtirokchisi bo‘lgan adib uchun katta saboq berdi. Shu saboq natijasi o‘laroq, jahon adabiyoti “Alvido, qurol!” romaniday durdona asar bilan boyidi. Bu roman insonning urushga qarshi mardona da’vati ekanligi, eng ezgu insoniy tuyg‘ular kuylangani bilan misli yashin yanglig‘ ta’sir etdi. To‘g‘rirog‘i, bu roman Ernest Heminguyeyni katta yozuvchi sifatida jahonga tanitdi.

Adib uchun uchinchi adabiy universitet Parij hayoti bo‘ldi. Uning Parijda kechirgan yillari adabiyotga “Chol va dengiz” kabi ajoyib asar hadya etilishiga zamin yaratdi. Uning “Otalar va bolalar”, “G‘olib hech nimaga da’vogar emas”, “Manitu sudi” kabi ajoyib hikoyalari, “Kilimanjaro qorlari”, “Xavfli yoz”, “Parijda o‘tgan yillar” kabi qissalari hamon adabiyot muxlislari tomonidan sevib o‘qiladi, XX asrning go‘zal nasriga namuna bo‘lib qoladi.

Ernest Hemingueyning shaxsi, ijodi, hayoti kabi o‘limi ham ko‘plarga jumboq bo‘ldi. Yozuvchi 1961 yilning 2 iyul kuni olamdan ko‘z yumdi. Mana, salkam yarim asrdirki, ulkan ijodkor shaxsiga, ijodi, hayotiga qiziqish so‘nmay kelmoqda.

Quyida e’tiboringizga havola qilayotgan nemis yozuvchisi va dramaturgi Rolf Hoxhutning o‘tgan asrning 70-yillarida Ernest Hemingueyga bag‘ishlangan “Ovchi o‘limi” doston-monologidan (aslida pyesa. XDK izohi) olingan parcha, asarning kirish qismi bo‘lib, amerikalik adib umrining so‘nggi oylari haqida hikoya qiladi. Rolf Hoxhutning urushga, fashizmga qarshi yozgan pyesalari o‘z vaqtida ijobiy bahosini olgan. Uning bir qator asarlari adabiyot maydonida jiddiy shov-shuvlarga sabab bo‘lgan. 

“Ovchi o‘limi”da Rolf Xoxhut ulkan ijodkorning umri poyonidagi portretini chizadi. U yozuvchi ruhiy holatini tasvirlar ekan, juda qiziqarli dalillarni keltiradi. Adib umrining eng so‘nggi lahzalarida o‘zligini yo‘qotmaydi, mard va jasur insonligicha qoladi (“Espresso” gazetasidada e’lon qilingan matn asosida Ma’suma Ahmedova tayyorlagan).

Rolf Hoxhut
«OVCHI O‘LIMI» PYESASIGA KIRISH

… 1961 yilning 2 iyun kuni, yakshanba tongi. Insonning yuz ifodasidan ko‘ra, qadam olishi, so‘zlashi uning ruhiy holatini bildirib qo‘yadi. Ayniqsa, kishi bu holatini yashirishga intilmasa, uni battar fosh qiladi. Uning yoshi oltmish ikkida, bo‘yi ham baland — 1 metru 85 santimetr, biroq salobatli qaddu qomati tufayli yanada barvasta ko‘rinadi.

Hozirgina Xeminguyey huzuriga ikki nafar universitet professori kelib ketdi. Professorlar Xeminguyeyga talabalar uchun ma’ruzalar o‘qib berishini iltimos qilib kelishibdi. Biroq qariya bunga ko‘nmadi. Keyinchalik esa ana shu kelganlar shunday hikoya qiladilar: “Biz ko‘rmoqchi bo‘lgan qiyofadan faqat yumaloq yuzi qolgandi, xolos. Uning yuzi rangsiz va qizg‘ish dog‘lar bilan qoplangan edi. Bu shamol va quyoshdan qoraygan chehra emasdi… Bizni, ayniqsa, uning qo‘l va oyoqlarining haddan tashqari ozib ketganligi hayratga soldi…

U bizda qoldirgan muhim taassurot — qalqib, mo‘rt bo‘lib qolgan odam qiyofasi edi. So‘zlarni tez-tez, tugatmasdan gapirardi. U o‘z asarlari haqida so‘zlashdan bosh tortdi”. Vaholanki, 1940 yildan 1960 yilga qadar butun dunyoda Ernest Xeminguyey asarlaridan yuqoriroq baholangan asar yo‘q edi.

… 1959 yilning so‘nggi kuni Xeminguyey Yevropadan Amerikaga suzib kelayotgan Transatlantika “Liberte” tezyurar kemasi barida o‘tirardi. O‘sha yerda bo‘lgan yozuvchi Fitsjeraldning biografi bu tasodifiy uchrashuvdan foydalanib, Xeminguyeyga bir necha savol bermoqchi bo‘ladi. Keksa yozuvchi unga “bir oz g‘alati” ko‘rinadi, lekin “Uning barvasta, salobatli qaddi-qomatidan va ma’yus chehrasidan ulug‘vorlik, viqor ifodasi taralib turar edi”.

… Hayotining so‘nggi yillari ko‘zlari tez-tez yoshlanadigan bo‘lib qolgan edi. Ayniqsa, u yoza olmay qolish haqiqat ekanligini aniq anglab yetishi o‘zini ertami-kechmi, axiri go‘rga tiqishini aytgan payt ko‘zi yoshga to‘lardi. Ovchilik safarlaridan xabar, maqolalar jo‘natib yurgan vaqtlaridan boshlab, qalamkashlar Xeminguyeyni “ota”, deb atay boshlashgan va yoshiga nomunosib bunday munosabat unga yoqib tushgan edi. Gipertoniya va ateroskleroz dardi salomatligiga shu qadar ta’sir etgan ediki, endi ellik bir yoshga chiqqan Xeminguyey o‘zini qariyaday his etardi. Axir ana shu davrda — o‘limidan atigi o‘n bir yil oldin — ilhom parisi unga shunday ilhom tuhfa etdiki, sanoqli sakkiz hafta ichida, yana hech qanday tahrir talab qilmaydigan, ravon, quyma “Chol va dengiz” qissasini yozib tashlaydi.

Ana shu kitob bois, nashr ishlariga aloqador qiziq voqeani keltirish joiz. Hattoki Xeminguyey, noshirlar atrofida girdikapalak bo‘lgan, asarlari talash yozuvchi “Taym-Layf” kompaniyasi tomonidan chuv tushgan. “Buyuk yozuvchining barcha asarlari xotimasi” chop etilgan rangli jurnalning 5318650 nusxasi 48 soat ichida tarqalib ketgan! Muallifga esa buning uchun nashriyotdan atigi 40 ming dollar ajratilgan va shundan 24 mingini ham soliq idorasi ushlab qolgan. “Yo‘q, general, bu urushni yengib bo‘lmaydi”, degan ellik yoshli yozuvchi o‘zining eski frontdosh jo‘rasiga.

… Kimda-kim yozuvchini 1961 yilning iyunida kuzatgan bo‘lsa, u kishida o‘z qayg‘ulari qafasiga qamalib olgan, juldur, pala-partish kiyingan, gigant — bahaybat, sakson yoshlarni qoralagan, ammo sakson yosh marrasiga yetishga holi yo‘q, bemor odam taassurotini qoldirardi. Xeminguyeyni bunday ahvolda ko‘rish — uni bilgan, jumladan, eng sovuqqon odamlarga ham og‘ir edi. Chunki Xeminguyey tabiatan shu qadar hayotsevar, kuch-g‘ayratli, shiddatli ediki, yozuvchidagi ana shu xislatlar nafaqat uning g‘ururi, iftixori bo‘libgina qolmay, balki kishini o‘ziga tortib turuvchi jozibaning siri ham edi. Ana shu joziba uning qonida bo‘lib, qarshisidagi kishida o‘ziga nisbatan antipatiya, ya’ni nafrat tuyg‘usi paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymas, o‘sha tuyg‘uni o‘ldirar edi. Yodingizda bo‘lsa, Xeminguyey bir asarida o‘z qahramonini 37 yoshida Kilimanjaroda o‘limga mahkum etadi. Yozuvchi asarida epitafiya (qabr toshiga bitilgan yozuv) tarzida quyidagi iborani bejiz keltirmagan edi: “U faqat o‘z kuchini u yoki bu shaklda sotish bilan mashg‘ul bo‘ldi”.

… Xeminguyeyni yaqindan bilgan kishilar uni shunday ta’riflaydilar: “Yuz kilogramm vazn asosan gavdasining yuqori qismida to‘plangan: u salmoqli, vazmin, yelkalari kvadrat bo‘lib, ammo yonboshi ozg‘in, qotma edi. Uning holatida qandaydir taranglik, elektrdan zaryadlanishga o‘xshash va ayni paytda o‘zining har bir xatti-harakatini qattiq nazorat qilib turish ifodasi sezilib turardi.”

Yozuvchini aksariyat kitoblarining ko‘p sahifalari hayotdan quvonish, zavqlanish hislariga limmo-lim bo‘lib, bu hissiyot kitobxonlarni nurlantirar, xuddi gipnoz qilganday sehrlab qo‘yardi.

“Uning asarlaridan quvonch, baxtiyorlik, zavq-shavq taralib turadi”, deb yozgandi yozuvchi haqida uning akasi. Ayniqsa, o‘sha ziyraklik, teran aql bilan bitilgan sahifalarda tasvirlangan obrazlar, aytilgan fikrlar oldindan ba’zi voqealardan ogoh etadi. Oradan yillar o‘tgach, yozuvchi o‘limidan so‘ng chop etilgan “Okeandagi orollar” romanida biz ana shu obrazlarga duch kelamiz, yozuvchi intuitsiyasi, bashoratidan hayratga tushamiz.

Taqdir Xeminguyeyga iltifot ko‘rsatdi. U o‘z do‘stlaridan ikkitasining kitoblarida qayta yashay boshladi. Xotchner va Beyker kitoblari ajoyibligi, teranligi, ma’naviy boyligi bilan ajralib turadi. Masalan, Gyotening Ekkerman bilan qilgan mashhur suhbatlari kitob sahifalarida ifodali qilib berilgan. Xeminguyey, yozda, o‘limidan ikki yil ilgari Xotchnerga (muallifning o‘zi aytganiday, “Xabarnoma”da buni ma’lum qilishni cho‘zib o‘tirmagan), ana shu lahzalar “mening hayotimdagi eng ajoyib yoz bo‘lib qoladi”, deydi. Shunda Xotchner shunday qo‘shimcha qiladi: “Meni o‘n bir yil muqaddam shu qadar hayratga solgan, Xeminguyeyni qurshab turgan hayotning yorqin, saodatbaxsh, farahli nurlarini yana his qilishga muvaffaq bo‘lyapman. Men o‘shanda yozuvchi bilan Kubada tanishgan edim. Va u o‘sha vaqtdan boshlab tobora zaiflashib bormoqda edi”.

… Ajal yozuvchiga oldindan xabar jo‘natadi. Xeminguyey tavalludining oltmish yilligini nishonlagan oqshomning ertasi kuni u dengizda cho‘milayotgan chog‘i bu xabar keladi. Do‘stlar to‘lqinlar orasidan kuchdan qolgan inson tanasini sug‘urib olib, sohilga olib chiqadilar. Buni mehmonlar, masalan, mana shu voqea arafasida Xeminguyey miltiqdan o‘q uzib, og‘zidan sigaretasini urib tushirgan hind maharojasi ham sezmay qoladi. So‘ngra esa yozuvchi “mening hayotimdagi eng ajoyib yoz”dan so‘ng AQSHga suzib o‘tmoqchi bo‘lib, teploxodga o‘tiradi. O‘sha payt teploxodda bo‘lgan g‘arbiy germaniyalik noshir, hozir ma’yus gigant qayg‘u-hasrat izmida ekanligini sezib qoladi. Noshir yozuvchining xayrlashuv oldidan: “Men sizga yana uchta yaxshi kitob uchun kafillik beraman”, degan va’dasiga qaramasdan uning holatini his etadi.

Yozuvchi va’da qilgan ana shu kitoblardan ikkitasi haqiqatan tayyor edi. Faqat bu kitoblar yozuvchi vafotidan so‘ng bosmadan chiqadi. Uchinchi asari muhabbat haqidagi xomaki, qo‘lyozma variantini yozuvchining bevasi nashrga bermay, qulflab o‘tiradi.

Qariya teploxodda suzib ketayotganida o‘zini odatdagicha tutadi: barda uzoq o‘tiradi va jahli chiqib, mushtini peshtaxtaga urib, do‘q ham qiladi: “Manavi yaramas men bilan bir stolda o‘tirmasin! Hech qachon!”

Kim biladi, Ernest Xeminguyeyning hamisha oldinda, birinchilardan bo‘lish ishtiyoqi, eng katta baliqni tuta olish, aqlni shoshiradigan, ajoyib shoxli kiyikni ham quvib yetishga qodir ana shu zo‘r ishtiyoqi, ehtirosi bo‘lmaganida-chi? Ana shu kuchli ishtiyoqni o‘ziga o‘zi ishonmaslik, qat’iyatsizlik keltirib chiqarmaganmikin? Bu — xayolan tasavvur qilgan shaxsiy zaifliklari qarshisidagi qo‘rquv emasmikin? Bu — atom bombasini ishga solib, ortga, o‘tmishga, Amerikani ilk bor kashf etuvchilarning qo‘pol va shafqatsiz davrlariga uloqtirilgan millatga mansublik qarshisidagi qo‘rquv emasmikin?

… Xeminguyey sherlar qafasiga kirib, o‘z mardligini sinab ham ko‘rgan. Uning son-sanoqsiz, rang-barang, hatto mazmunan bir-biriga zid, mashhur hikmatlari bor. Shulardan biri: “Insonni yo‘q qilish mumkin, ammo uni yengib bo‘lmaydi”. Bu hikmatdan uning nima demoqchi bo‘lganini anglash har bir kishining o‘ziga havola.

U endi yozuv stolida g‘alaba qozonadigan holatda emasdi. Aniqrog‘i, o‘zi bir umr ishlagan baland yozuv stoli sari halokat yaqinlashib kelmoqda, halokat muqarrar edi. Ernest Xeminguyey ana shu yozuv stolida nimani yozish mumkin bo‘lsa, hammasini yozib bo‘lganligini, aftidan, anglab yetgandi. Yana shunisi haqiqatki, mualliflik hayotiga nuqta qo‘yilishi — ijodkor bilan ilhom parisi o‘rtasida tuzilgan o‘zaro yordam haqidagi bitim muvaffaqiyat bilan tugallanganligiga dalildir. Axir bu bitim inson umri barobar cho‘zildi. Yozuvchi aytganiday bo‘ldi: “Sher bo‘lib o‘lmoq afzal…”

Ernest Xeminguyey
IKKI HIKOYA

DAHSHATLI KUTISH

O‘rinda yotarkanmiz, u derazani yopish uchun xonaga kirdi, ko‘zimga kasaldek ko‘rindi. Yuzlari bo‘zday oppoq, og‘riqning zo‘rligidan bazo‘r harakat qilar, qaltirardi.

— Nima bo‘ldi, toychoq?
— Boshim og‘riyapti.
— Borib yot.

— Yo‘q. Tuzukman.
— Joyingga borib yot. Hozir kiyinib, oldingga tushaman.

Men pastga tushganimda u kiyinib o‘choq yonida o‘tirardi. To‘qqiz yashar murg‘akning rangida rang yo‘q edi. Peshonasiga qo‘limni qo‘yib, harorati borligini bildim.

— Kirib yot,— dedim unga.
— Kasalsan.
— Tuzukman,— dedi u.

Ko‘p o‘tmay doktor keldi, bolaning isitmasini o‘lchadi.

— Qancha?— deb so‘radim undan.
— Haddan ortiq baland… Bir yuzu ikki.

Doktor ko‘rsatma berib, uch xil dori qoldirdi, Bolani tumov deb aytdi, o‘tib ketadi, harorati u qadar xavotirli emas dedi. Xonamga qaytib, bolaning haroratini yozib qo‘ydim-da, dori berilgan vaqtni belgiladim.

— Biron narsa o‘qib beraymi?
— Mayli. Agar xohlasangiz,— dedi bola.

Uning yuzi.oppoq ko‘zlari kirtayib ketgandi. To‘shakka mixlanib xayol suradi, xolos. Men Xovard Paylning «Dengiz qaroqchilari haqida doston»idan eng qiziq hikoyani o‘qib berdim, biroq uning bunga mutlaqo e’ti-borsizligi sezilib turardi.

— Qalaysan, toychoq? — deb so‘radim undan.
— Hamishagidek,— deya javob berdi u.

Men uning oyoq tomoniga cho‘kib, keyingi dori berish vaqtiga qadar kitob o‘qidim. Uxlab qolar, deb o‘ylovdim, qaydam — karavot oyog‘iga tikilib, jimgina yotibdi.

— Nega uxlamayapsan? Dori ichiladigan payt o‘zim uyg‘otaman.
— Uxlamaganim yaxshi… Siz ketavering, dada… agar malol kelayotgan bo‘lsa…

— Yo‘g‘-e, nima deyapsan, o‘g‘lim.
— Ha, anglashimcha… agar malol kelsa… yonimda turmaysiz…

Ehtimol, u alahsirayotgandir, deb o‘yladim va soat o‘n birda beriladigan dorisini ichirib, tashqariga chiqdim.

Bola xonasiga hech kimni kiritmayapti, deb aytishdi.

— Kirmang, kasali yuqishi mumkin,— deyishdi. Men ichkariga kirib, asta karavotga yaqinlashdim.

Uning qovog‘i isitmadan pir-pir uchar, hanuz ko‘zi karavot oyog‘ida edi. Haroratini o‘lchadim.

— Qancha?— deb so‘radi u.
— Ancha tushibdi.
— Demak, najot yo‘q…— deya xo‘rsindi u.

— Kim shunday dedi? Harorating joyida… Qo‘rqinchli joyi yo‘q.

— Qo‘rqayotganim yo‘q,— dedi u,— lekin… o‘ylaganim sari…
— O‘ylama.

— Bo‘lmayapti-da,— dedi u va menga qadaldi. U nimadandir qattiq siqilardi.
— Manovini suv bilan ich.

— Foydasi bormikan?
— Albatta-da, foydasi bor.

O‘tirib, yana «Qaroqchilar»ni o‘qiy boshladim, lekin uning quloq solmayotganini ko‘rib to‘xtadim.

— Men qachon o‘laman, ota?— deb so‘radi u.
— Nima?!

— Men qachon o‘laman?
— Sen… o‘lmaysan… Nima bo‘ldi o‘zi senga?

— Mengami? Uning: «Haddan ortiq baland», deganini eshitdim…
— Odamlar qirq daraja isitmaga chidaydi-ku. Ahmoqona xayollarni qo‘y.

— Men bilaman o‘lishimni, Farangistondaligimiz-da maktabdosh bolalar menga qirq to‘rt daraja harorat bilan yasholmaysan, deb aytishgan. Meniki — bir yuzu ikki.

U tun bo‘yi, hatto ertalabki soat to‘qqizgacha o‘zining o‘limini kutib yotgan ekan.

— Ay, toychog‘im-a,— dedim men.— Sen o‘lmaysan. Axir o‘lchagichlar har xil bo‘ladi-ku. Xuddi milya bilan kilometrdek. U o‘lchagichda o‘ttiz yetti daraja binoyi harorat hisoblanadi, bunda esa to‘qson sakkiz daraja.

— Rostdan-a?— dedi u hayratlanib.

— Haqqast rost. O‘ylab ko‘r, mashinada o‘n yetti milya yursak, qancha kilometr bo‘ladi?
— Ha…

U bo‘lak karavot oyog‘iga tikilib xo‘rsinmay qo‘ydi. Yuziga ham rang kirgandek bo‘ldi. Keyingi kuni esa arzimas narsani ko‘ngliga olib, xarxasha qildi…

KO‘PRIKDAGI CHOL

Gardishli ko‘zoynak taqqan, juldur kiyingan chol yo‘l chetida o‘tirardi. Daryoga qurilgan ponton ko‘prikdan esa aravalar, yuk ulovlari, erkagu ayol, bola-baqra o‘tib turardi. Xachirga qo‘shilgan aravalar askarlar nazoratida ko‘prikdan sohilga chiqarib qo‘yilar, vakillarga topshirilardi. Goho dehqonlar, to‘piqlarigacha changga botib, sudralib o‘tardilar. Faqat cholgina joyida qimirlamay o‘tirar, yurishga majoli yo‘qdek tuyulardi.

Ko‘prikdan o‘tib narigi tomonni kuzatish, dushman hujumidan ogoh bo‘lish mening vazifam edi. Ko‘prikda ulovlar siyrak edi, piyodalar ham kamayib qolishgandi, ammo chol hamon shu yerda o‘tirardi.

— Qayerdansiz? — deb so‘radim undan.

— San Karlosdanman,— dedi u. Ona shahrini esiga tushirganimgami, mamnun iljayib qo‘ydi.

— Men hayvonlardan xavotirdaman…— deya luqma tashladi chol.
— A?..— dedim men yaxshi tushunmay.

— Ha,— dedi u,— hayvonlarni deb orqada qoldim. San Karlosni tashlab chiqqan so‘nggi odam menman.

U na cho‘pon va na chavandozga o‘xshardi. Men uning kir kiyimlariga, sovun ko‘rmagan yuziga, gardishli ko‘zoynagiga nazar soldim va asta so‘radim:

— Qanday hayvonlar bo‘ldi ular?
— Har xil,— dedi u bosh chayqab.— Ularni tashlab keldim…

Men ko‘prikka qarab turardim. Amriqolik esa Yebro Dalta qishlog‘i tomon termulardi. U dushmanni o‘ylar, tiq etgan tovush eshitilsa, vujudi quloqqa aylanardi.

— Qanday hayvonlar ekan-a, ular?— deya takror so‘radim.
— Ikki echki va bir mushuk. Yana to‘rt juft kaptar ham bor.

— Siz ularni qoldirib keldingizmi?
— Ha, chunki to‘plar… Kapitan menga to‘plar o‘q uzadi, boring, dedi.

— Oilangiz yo‘qmi?— deb so‘radim men ko‘prik adog‘iga qarab. Oxirgi aravalar ko‘prikdan o‘tib, tepalikka tirmashmoqda edi.

— Yo‘q,— dedi u.— Faqat hayvonlarim… Mushuk, albatta, xalos bo‘la oladi. Lekin boshqalari… Bilolmadim.

— Qaysi siyosatni ma’qullaysiz? — deb so‘radim undan.

— Siyosatga qiziqmayman,— dedi u.— yoshim yetmish sakkizda, o‘n ikki chaqirim yo‘l yurdim, uzoqqa borolmasam keragov…

— Bu yerda o‘tirmaganingiz ma’qul,— dedim unga.

— Bironta yuk mashinasida Tortosadagi chorrahagacha yetvolsangiz yaxshi bo‘lardi.

— Bir oz kutaman,— dedi u.
— Keyin ketarman. Yuk mashinalari qaysi tomonga boradi?

— Barselona tomonga.
— Menga bu yerlar notanish… Katta rahmat sizga. Baraka toping.

U menga mo‘ltirabgina qarab, tashvishlarini baham ko‘rayotganligimdan mamnunligini bildirdi.

— Mushukdan ko‘nglim to‘q-a, lekin boshqalari-chi?.. Xo‘sh, siz bu haqda qanday fikrdasiz?

Men yelka qisdim.

— Shaharni to‘plardan o‘qqa tutishsa, ular nima qiladi-a?..
— Kaptarlar qafasdadir, og‘zini ochiq qoldirgan-misiz?—deb so‘radim men.

— Ha, ochiq.
— Unda, ular uchib ketadi.

— Ha, darvoqe, ular uchadi. Lekin boshqalari-chi? Hm, bu haqda o‘ylamaganim ma’qulga o‘xshaydi…
— Agar dam olvolgan bo‘lsangiz,— dedim qimtinibgina,— men ketaman…

— Rahmat,— dedi chol va oyoqqa turdi, turdiyu ilkis qalqib, yerga o‘tirib qoldi.

— Men faqat hayvonlarimdan tashvishdaman,— degan ovozi eshitildi orqamdan.— Faqat hayvonlarimdan…

Cholga bir narsa deyish mahol edi. Fashistlar Yebroga yaqinlashib qolishgandi. 

Asliyatdan O‘roq Ravshanov tarjimasi