Бу ой ўзбек адабиётининг буюк вакили, ўзбек романчилигининг асосчиси Абдулла Қодирий таваллудига 120 йил тўлди.

    Дунёда Абдулла Қодирийдек бахтиқаро ёзувчи кам бўлади. Мустабид шўро жаллодлари уни қатағон қилдилар, минг бора жабр кўрсатдилар, охири ўлдириб қутулдилар. Дунёда Абдулла Қодирийдек бахтиёр ёзувчи ҳам камдан-кам бўлади. Ҳар қандай қатағонларга, қамоққа тиқилиш ва сургун бўлиш хавфига қарамай, китобхонлар “Ўткан кунлар”ни ўқийвердилар, ўқийвердилар, ўқийвердилар!..

Яхши отадан яхши фарзандлар, яхши адибдан эса фарзандлар ва яхши асарлар қолади, деган гап бор. Чиндан ҳам шундай. Қодирий домланинг фарзандларидан бири – Ҳабибулла Қодирий яхши инсон ва истеъдодли қаламкаш эди. Ҳабибулла аканинг “Отам ҳақида” китобининг дунёга келиши ҳам асл фарзанднинг ота олдидаги бурчини адо этишига мисол бўла олади. Ҳабибулла аканинг бу китоби тезда машҳур бўлиб кетди. Сабаби – унда эл севган адибнинг Инсон сифатидаги олами тасвирланган эди…

Ўткир Ҳошимов
Ўзбекистон халқ ёзувчиси

«ОТАМ ҲАҚИДА» КИТОБИДАН
Ҳабибулла Қодирий

БЕГОНА МЕҲМОНЛАР

1932 йил бўлса керак, боғимизнинг авжи обод бўлган чоқлари, пишиқчилик кезлари эди. Бир куни кечки пайт уйимизга эр-хотин кириб келди. Эр ўттиз беш, аёл ўттиз ёшларда, икковлари ҳам оврупача кийинган. Бўйчан, чиройли оппоқ юзли. Аёлнинг эгнидаги қўш этакли узун оқ кўйлаги ўзига жуда ярашган эди. Назаримда, улар бегона, уйимизга биринчи бор келишлари эди.

Дадам уларни шийпон ҳовлисига, устулларга ўтқиздилар. Танишиш, ўзаро суҳбат бошланди. Чиройли аёл эрлар суҳбатига бир оз қулоқ солиб ўтиргач, аста туриб шийпонимизни томоша қилди ва ичкари ҳовлига ўтиб, уй-оиламиз билан танишди. Ойим нон ёпар эдилар, меҳмонни қаршилаб, супага таклиф қилдилар ва тандирдан нон чиқариб хонтахтага қўйдилар. Бироқ аёл ўтирмади, ушатилган нондан бир тишлам емади ҳам ва ҳатто икки оғиз илиқ сўз айтмади ҳам. Қўлидаги елпиғични ўйнаб, индамай шийпонга қайтди ва суҳбатлари тугаган эри билан тезгина жўнаб кетдилар. Кечлик чоғи ойим дадамдан сўрадилар:

– Келган меҳмонлар ким экан?

– Билмадим… “Жулқунбой билан бир танишиб, уйини кўриб ўтайлик”, деб келишибди чоғи, – дедилар дадам кулиб ва шўрвага нон тўғраб илова қилдилар: – Маориф комиссарлигида ишлашади, чамаси…

– Хотини жуда димоғдор кўринади… – дедилар ойим.

Дадам дарҳол жавоб қилмай, тўғралган нон устига мурчли пиёз сочдилар ва қошиқлаб ея бошлаб, дедилар:

– Тўрт нарса кишини кибр-ҳаволантирар экан: бойлик, илм, мартаба ва ҳусн.

Дадамнинг ушбу сўзлари хотирамда ҳамон сақланиб қолган. Кибру ҳаво дардига йўлиққан бирор кимсани учратсам, дарҳол шу хотираларни қайта-қайта эслайман…

ПАЙРАҲА ОРҚАЛАГАН “ОЛИМ”

  Дадамнинг Мулло Алижон исмли устозлари бўлар эди. У киши Бухоро мадрасаларидан бирида таҳсил кўрган, замонасининг етук уламоси, инқилоб бошларида рус-тузем мактабида дадамизга дарс берган, ниҳоятда камтар, беозор, қобил кимса эди. Шу киши бир марта бизникида меҳмон бўлганларида дадам билан суҳбатлашиб ўтириб, бошидан ўтган бир воқеани ҳикоя қилиб берди:

«Бухоройи шарифдан мадрасани таҳсил қилиб келган йигит чоқларим эди. Илмимга жуда фахрланганман: бошимда симоби салла, эгнимда жиякли оқ жужун кўйлак, устидан банорас тўн, оёғимда амиркон махси-ковуш, кўчада виқор билан юраман, унча-мунчани писанд қилмайман, гўё мендан ўзга мадраса таҳсил қилган киши йўқ…

Шундай ясанган ҳолатда, бир кун кечки пайт, Чорсудан Чуқуркўприк орқали уйга қайтар эдим. “Қабз ота” қабристони яқинига келганимда амакимни учратиб қолдим. Амаким кексайиб қолган, бечораҳол одам эди. У киши ялангоёқ, эски кийимда, Чорсудаги ромсозликдан бир қоп тутантириқ-пайраҳа кўтариб уйга борар эдилар. Мен у кишига салом бериб, одоб юзасидан:

– Қопингизни кўтариб олақолай, амаки, – дедим.

Амаким:

– Майли, мулла, – дедилар-у, пайраҳалари кўриниб турган йиртиқ қопни елкаларидан тушириб, менга тутдилар.

Амакимнинг бу “бетамиз”лигидан мен жуда ҳайрон бўлиб қолдим.

Олмай десам, ўзим таклиф қилиб қўйганман, олай десам, устимдаги “шоҳона” кийимлар билан йиртиқ қопда пайраҳа кўтариб юриш… Номус кучли, қопни орқалаб кета бошладим. Амаким ортимда секин келардилар. Шундай кийимларда пайраҳа орқалаб боришимга ўткинчилар таажжубланиб қарашарди.

Чуқуркўприк гузарига тушиб борганимда уятдан тер қуйиб кетдим. Чунки гузарда иккита чойхона бўлиб, кечки пайт лиқ тўла чойхўрлар ўтиришарди. Ҳаммасининг кўзи менда. Ерга боқиб, гузар ўртасидан ўтдим… Гузардан ўн беш-йигирма одим узоқлаган эдим, амаким орқамдан етиб келиб елкамдан қопни олдилар ва менинг:

– Қўяверинг, ўзим уйга олиб бораман, – дейишимга:
– Йўқ, шунисининг ўзи кифоя, мулла… – дедилар ва юкни орқалаб кетавердилар.

Ўйлаб билсам, амаким шу ишни жўрттага қилган эканлар. Шу кундан эътиборан кўзим очилди. Кибр-ҳаво билан видолашдим.

Хуллас калом, донишмандлар айтадилар: “Такаббурлик, мағрурлик ёмон хулқ ва ақлсизликдан нишонадир. Такаббур ҳақиқатни инкор қилади, ўзини ўзгалардан баланд ва ақлли қўяди, бошқаларга нафрат билан қарайди. Турли келишмовчиликлар, адоват, душманлик кибрдан ҳосил бўлади. Кибрли одам ҳаётда кўп машаққатга, азоб-уқубатларга, халқ нафратига, ғазабига дучор бўлади ва охири хор-зорликка, ҳалокатга учрайди”.

   Dunyoda Abdulla Qodiriydek baxtiqaro yozuvchi kam bo’ladi. Mustabid sho’ro jallodlari uni qatag’on qildilar, ming bora jabr ko’rsatdilar, oxiri o’ldirib qutuldilar. Dunyoda Abdulla Qodiriydek baxtiyor yozuvchi ham kamdan-kam bo’ladi. Har qanday qatag’onlarga, qamoqqa tiqilish va surgun bo’lish xavfiga qaramay, kitobxonlar “O’tkan kunlar”ni o’qiyverdilar, o’qiyverdilar, o’qiyverdilar!..

Yaxshi otadan yaxshi farzandlar, yaxshi adibdan esa farzandlar va yaxshi asarlar qoladi, degan gap bor. Chindan ham shunday. Qodiriy domlaning farzandlaridan biri – Habibulla Qodiriy yaxshi inson va iste’dodli qalamkash edi. Habibulla akaning “Otam haqida” kitobining dunyoga kelishi ham asl farzandning ota oldidagi burchini ado etishiga misol bo’la oladi. Habibulla akaning bu kitobi tezda mashhur bo’lib ketdi. Sababi – unda el sevgan adibning Inson sifatidagi olami tasvirlangan edi…

O’tkir Hoshimov
O’zbekiston xalq yozuvchisi

«OTAM HAQIDA» KITOBIDAN
Habibulla Qodiriy

BEGONA MEHMONLAR

   1932 yil bo’lsa kerak, bog’imizning avji obod bo’lgan choqlari, pishiqchilik kezlari edi. Bir kuni kechki payt uyimizga er-xotin kirib keldi. Er o’ttiz besh, ayol o’ttiz yoshlarda, ikkovlari ham ovrupacha kiyingan. Bo’ychan, chiroyli oppoq yuzli. Ayolning egnidagi qo’sh etakli uzun oq ko’ylagi o’ziga juda yarashgan edi. Nazarimda, ular begona, uyimizga birinchi bor kelishlari edi.

Dadam ularni shiypon hovlisiga, ustullarga o’tqizdilar. Tanishish, o’zaro suhbat boshlandi. Chiroyli ayol erlar suhbatiga bir oz quloq solib o’tirgach, asta turib shiyponimizni tomosha qildi va ichkari hovliga o’tib, uy-oilamiz bilan tanishdi. Oyim non yopar edilar, mehmonni qarshilab, supaga taklif qildilar va tandirdan non chiqarib xontaxtaga qo’ydilar. Biroq ayol o’tirmadi, ushatilgan nondan bir tishlam yemadi ham va hatto ikki og’iz iliq so’z aytmadi ham. Qo’lidagi yelpig’ichni o’ynab, indamay shiyponga qaytdi va suhbatlari tugagan eri bilan tezgina jo’nab ketdilar. Kechlik chog’i oyim dadamdan so’radilar:

– Kelgan mehmonlar kim ekan?

– Bilmadim… “Julqunboy bilan bir tanishib, uyini ko’rib o’taylik”, deb kelishibdi chog’i, – dedilar dadam kulib va sho’rvaga non to’g’rab ilova qildilar: – Maorif komissarligida ishlashadi, chamasi…

– Xotini juda dimog’dor ko’rinadi… – dedilar oyim.

Dadam darhol javob qilmay, to’g’ralgan non ustiga murchli piyoz sochdilar va qoshiqlab yeya boshlab, dedilar:

– To’rt narsa kishini kibr-havolantirar ekan: boylik, ilm, martaba va husn.

Dadamning ushbu so’zlari xotiramda hamon saqlanib qolgan. Kibru havo dardiga yo’liqqan biror kimsani uchratsam, darhol shu xotiralarni qayta-qayta eslayman…

PAYRAHA ORQALAGAN “OLIM”

  Dadamning Mullo Alijon ismli ustozlari bo’lar edi. U kishi Buxoro madrasalaridan birida tahsil ko’rgan, zamonasining yetuk ulamosi, inqilob boshlarida rus-tuzem maktabida dadamizga dars bergan, nihoyatda kamtar, beozor, qobil kimsa edi. Shu kishi bir marta biznikida mehmon bo’lganlarida dadam bilan suhbatlashib o’tirib, boshidan o’tgan bir voqeani hikoya qilib berdi:

«Buxoroyi sharifdan madrasani tahsil qilib kelgan yigit choqlarim edi. Ilmimga juda faxrlanganman: boshimda simobi salla, egnimda jiyakli oq jujun ko’ylak, ustidan banoras to’n, oyog’imda amirkon maxsi-kovush, ko’chada viqor bilan yuraman, uncha-munchani pisand qilmayman, go’yo mendan o’zga madrasa tahsil qilgan kishi yo’q…

Shunday yasangan holatda, bir kun kechki payt, Chorsudan Chuqurko’prik orqali uyga qaytar edim. “Qabz ota” qabristoni yaqiniga kelganimda amakimni uchratib qoldim. Amakim keksayib qolgan, bechorahol odam edi. U kishi yalangoyoq, eski kiyimda, Chorsudagi romsozlikdan bir qop tutantiriq-payraha ko’tarib uyga borar edilar. Men u kishiga salom berib, odob yuzasidan:

– Qopingizni ko’tarib olaqolay, amaki, – dedim.

Amakim:

– Mayli, mulla, – dedilar-u, payrahalari ko’rinib turgan yirtiq qopni yelkalaridan tushirib, menga tutdilar.

Amakimning bu “betamiz”ligidan men juda hayron bo’lib qoldim.

Olmay desam, o’zim taklif qilib qo’yganman, olay desam, ustimdagi “shohona” kiyimlar bilan yirtiq qopda payraha ko’tarib yurish… Nomus kuchli, qopni orqalab keta boshladim. Amakim ortimda sekin kelardilar. Shunday kiyimlarda payraha orqalab borishimga o’tkinchilar taajjublanib qarashardi.

Chuqurko’prik guzariga tushib borganimda uyatdan ter quyib ketdim. Chunki guzarda ikkita choyxona bo’lib, kechki payt liq to’la choyxo’rlar o’tirishardi. Hammasining ko’zi menda. Yerga boqib, guzar o’rtasidan o’tdim… Guzardan o’n besh-yigirma odim uzoqlagan edim, amakim orqamdan yetib kelib yelkamdan qopni oldilar va mening:

– Qo’yavering, o’zim uyga olib boraman, – deyishimga:
– Yo’q, shunisining o’zi kifoya, mulla… – dedilar va yukni orqalab ketaverdilar.

O’ylab bilsam, amakim shu ishni jo’rttaga qilgan ekanlar. Shu kundan e’tiboran ko’zim ochildi. Kibr-havo bilan vidolashdim.

Xullas kalom, donishmandlar aytadilar: “Takabburlik, mag’rurlik yomon xulq va aqlsizlikdan nishonadir. Takabbur haqiqatni inkor qiladi, o’zini o’zgalardan baland va aqlli qo’yadi, boshqalarga nafrat bilan qaraydi. Turli kelishmovchiliklar, adovat, dushmanlik kibrdan hosil bo’ladi. Kibrli odam hayotda ko’p mashaqqatga, azob-uqubatlarga, xalq nafratiga, g’azabiga duchor bo’ladi va oxiri xor-zorlikka, halokatga uchraydi”.

Manba: www.hidoyat.uz/