Куни-кеча «Янги аср авлоди»  нашриётида Умид Бекмуҳаммаднинг  эрта вафот  этган иқтидорли адабиётшунос олим ва шоир Баҳодир Содиқов ҳаёти ва фаолиятига бағишланган «Хотира уйғонса, гўзалдир» номли тўплами босмадан чиқди. Тўпламнинг асосий қисми Баҳодир Содиқовнинг  мумтоз ва замонавий ўзбек адабиётига оид мақолалари, унинг шеъриятидан айрим намуналар ҳам ўрин топган. Бугун сизга ана шу тўпламдан айрим саҳифаларни  тақдим этмоқдамиз.

ДОВУЛДЕК КЕЧГАН УМР
Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири

 Хоразм вилоятининг Шовот туманида туғилган Баҳодир Содиқов (1959 — 1980) ўтган асрнинг 80-йилларида ўзбек адабиётшунослиги майдонида пайдо бўлган салоҳияти баланд олим эди. Ўша йиллари унинг «Шарқ юлдузи». «Ёшлик» журналларида, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ҳафталигида, адабий-танқидий «Камалак» алманахида босилган илк илмий-бадиий тадқиқотлари жиддий баҳсларга сабаб бўлгани бу фикрнинг тасдиғидир. Ҳақиқатан ҳам Баҳодирнинг мумтоз ва замонавий адабиётнинг долзарб масалаларига, янгиланаётган ўзбек шеъриятидаги тажрибаларга бағишланган мақолалари адабиётшунослик иқлимида жуда катта қизиқиш уйғотган, адабий жамоатчилик ёш олимнинг келажагига катта умид билан қараган эди.

Менинг илк нашр этилган тўпламларим: «Шаҳардаги олма дарахти» ва «Қадрдон қуёш»даги шеърларимга муносабат билдирилган дастлабки мақола-тақризни ҳам Баҳодир ёзган эди. Унинг “”“Тушларга сиғмаган Ватан” мақоласи айрим мунаққидларнинг тақризларидан фарқи шунда эдики, у мақтовга, шоир шеърини изоҳлашга берилмай, ижодкор дунёқараши ва шеърнинг ички, ботиний қатламини очиқлашга уринарди. Бу адабиётшунослигимизда янгича тафаккур мавсумини бошлаб беришга қодир мунаққид кириб келаётганини англатарди.

Ўша олис йиллар Баҳодир Содиқ мени номи унутилишга маҳкум этилган буюк тасаввуф шоири Сўфи Оллоҳёрга суҳбатдош этган эди. У мендек эски қўлёзма ёзувни ўқиёлмайдиган саводсизга шоир ғазаллару-ю муножотларини бир дафтарга кўчириб, тақдим этар экан, “”“Буларни билмасангиз, умрингиз ҳайф” деган сўзлари орадан шунча вақт ўтиб ҳам қулоғим остида ҳамон жаранглаб туради. . Сўфи Оллоҳёр ғазаллари билан танишгач, инжа ва бетакрор сатрларга,айниқса, уларнинг сеҳрли оҳангларига шу қадар маҳлиё бўлган эдимки, буни ўша йиллари ёзилган «Девонул луғатит турк» оҳанглари” туркумидаги шеърларимни ўқиган одам дарров сезиб олиши мумкин. Баҳодир берган дафтарни бошқа шоирлар билан баҳам кўрганим ҳам эсимда. Дафтар билан танишганлардан бири – Мирзо Кенжабек Сўфи Оллоёрнинг беназир “”Муножот”идан таъсирланиб, унинг оҳангида ўз ”Муножот”ини ёзган эди. Мен бугунгача Баҳодирнинг айни шу иши – юрагимни қадимий шеърият боғлари тароватига ошно этгани учун дил-дилимдан миннатдор бўламан.

Баҳодир Содиқов мумтоз адабиётни чуқур билишга интилган, бу соҳадаги мавжуд муаммолар, хусусан, мумтоз адабиёт намуналарини нашр этишда йўл қўйилаётган хато ва камчиликлар ҳақида ҳозиржавоблик билан муносабат билдиришдан қочмайдиган, ўз фикрини дадил ҳимоя қила оладиган тадқиқотчи эди. Бу ўринда биргина мумтоз шоир Бобораҳим Машраб асарларининг нашри билан боғлиқ “ “”Бир девон баҳси” номли мақолани эслаш кифоя. Ҳар жиҳатдан теран мақола бир томондан бор-йўғи 20 ёшга кирган Баҳодирнинг мумтоз адабиётимизнинг нечоғлик нозик тушунганини кўрсатган бўлса, иккинчи томондан, ўзидан олдинги тажрибали олимлар билан асосли равишда баҳс эта олишга қодир журъатли олим дунёга келганига ҳужжат эди.

Таассуфки, ҳаётлик чоғларида Баҳодирнинг сўфий шоирлар ижодига доир тадқиқотларининг матбуотда ёритилишига ҳукмрон мафкура монелик қилди.

Баҳодир Содиқ қандай тузумда яшаётганини чуқур англар, қулликда яшаётган тафаккурнинг ғариб ва мутеъ бўлишини идрок этар, фақатгина мустақиллик қатағон этилган миллий қадриятларимизни, номлари тилга олинмай қўйилган мутафаакир аждодларимиз қолдирган мероснинг асл қадрини рўйи рост тиклашига ишонар эди. Бу ишонч унинг ўлими арафасида ёзган бир шеърида ёрқин намоён бўлган эди:

Эса бошлар ишонч шамоли,
Ва кўпирар кураш тўлқини.
Ҳам озодлик денгизи узра,
Кўринади бахтлар ёлқини.

Ҳали кўпдир қуллик қояси,
Озодликнинг денгизи ичра.
Эй, шамоллар, довулдек эсинг,
Ва сен, тўлқин, қояга сачра!

Шамол ҳамда тўлқин, бирлаш ва
Қояларнинг қирғоғин кемир,
Эй сен, денгиз, қуллик оролин,
Қаҳр ила қаърингга симир!

Шунда қоя ўсмоғи учун,
Хунта бўлиб отилмас вулқон.
Замондошим озодлик учун,
Курашга чиқ, уйқудан уйғон!

Ёш олимнинг фожиали ўлими адабиётимизни зукко ва билимдон олимдан, бизни покиза қалб эгаси бўлган инсондан жудо этди. Унинг фожиали ўлимида ўз жонини қурбон қилиш эвазига ўзгалар ҳаётини сақлаб қолишдек, камдан-кам инсон журъат эта оладиган буюк инсоний жасорат намоён бўлганини асло хотирамиздан чиқармаслигимиз керак.

Баҳодир Содиқнинг вафотида сўнг «Инсонни севмоқ керак» китоби ёруғлик юзини кўрди. Унинг бу китоби Шарқнинг кўҳна “ “”Олимнинг ўлими – оламнинг ўлимидир” ҳикмати моҳиятидаги ҳақиқатни яна бир карра очиқлади.

Мирзо Кенжабекнинг курсдоши ва дўсти Баҳодир хотирасига бағишлаган шеърида мана шундай сатрлар бор:

Сенинг қоралама сатрларингда
Тирилмоқда эди қайтадан
Кўҳна Хоразмнинг мўрт томирлари…

Баҳодир Содиқ қолдирган битиклар, хоҳ шеърлари, хоҳ мақолалари бўлсин, бугун боболари мероси қатига қўшилиб, қадимий Хоразмнинг кўҳна томирларига қувват улашаётганига ишонаман.

2017

Умид БЕКМУҲАММАД
ИККИ ХОТИРА

КЎҲНА УРГАНЧ ЗИЁРАТИНИ ХОТИРЛАБ

  — 1980 йилнинг апрел ойи эди. Тошкентда яшаб ишлаётган урганчлик шоир Қадам Саидмурод уйимга келиб эртага Кўҳна Урганч зиёратига бормоқчи эканлигини айтди.Қадам меним қадрдон оғам, шоир Хушнуд Абдулланинг шогирди бўлгани учун, қолаверса ўзим ҳам зиёрат тараддудида юрганимдан дарров рози бўла қолдим, — дея хотирлайди 74 ёшли кекса журналист Абдулла Юсупов (пастдаги суратда).

    Абдулла ота ўзбек фотокиносининг асосчиси Худойберган Девонов сулоласидан. Унинг отаси Юсуф Ҳасанов Девоновнинг жияни ва энг яқин шогирди бўлган.Иқтидорли шогирдини Худойберган Девонов ўзига тутинган фарзанд қилиб олади ва улар бирга 1934 йилда Хивадан Урганчга кўчиб келишади.1937 йилда Девонов айнан улар бирга яшаётган уйдан қамоққа олиб кетилган.1938 йил 4 октябрда Девонов “халқ душмани” сифатида отилгач, Юсуф Ҳасанов ота-тоғасининг ишини давом қилдиради.

   Бизнинг суҳбатдошимиз Абдулла ота эса ўша Юсуф Ҳасановнинг фарзанди.Абдуллажон ота 74 ёшга кирган бўлишига,умр йўлларидаги турли қайғу-ҳасратларга қарамай, ҳамон бардам.Кўп йиллар давомида Хоразм телевидениясида оператор бўлиб ишлаган,тарих,кино, экологияга оид юздан зиёд мақолалари ватанимиз ва хориж нашрларида чоп этилган.Хоразмнинг маърифатли, фидойи фарзандларидан бўлмиш отахон билан баъзида ҳафтада, ойда 5-6 соатлаб тарих,кино, адабиёт бўйича суҳбатлашамиз.Бу галги суҳбатимиз эса марҳум Баҳодир Содиқовни хотирлаб, у билан бирга Кўҳна Урганчга қилган зиёрати хусусида бўлди.

— Эртасига ярим тун, соат учларда уйим олдига машина келди. Телекамера ва фотоаппаратимни олганча машинага ўтирдим. Машинани Қадамнинг ўша даврда урф бўлган шляпа кийган дойиси(тоғаси) Тоживой ҳайдаб келди. Қадамнинг ёнида костюм шими   ўзига ярашган, аммо сочи шу давр ёшлариники каби ўскин, тошкентлик шоир ва ғоятда зиёли бир ёш йигитча бор эди. Албатта вақт бемаҳал бўлганидан фақат саломлашиб, ҳол-аҳвол сўрашганча то тонг оқаргунча индамай ўзимизча ўй суриб кетдик.

    Қадамнинг ҳам, ўша ёш йигитчанинг ҳам сочлари ўскин, аммо кўзлари, ўйчан хаёл боқишлари унинг ғоятда илмли инсон эканлигидан далолат бериб турарди.Шовот туманига келганимизда Қадам унга қараб:
— Баҳодир, мана юртинг Шовотгаям келдик, у ёғи Тошҳовуз, кейин ҳадемай Кўнага(Кўҳна Урганчга) етиб оламиз –деди.

Шундан сўнггина мен Баҳодирнинг Шовотлик эканлигини,Тошкент Давлат Университетининг талабаси эканлигини билиб олдим.Оз-моз яна йўл юргач, табиийки зиёратга бораётганимиздан суҳбатимиз Кўҳна Урганч,тарих, муқаддас қадамжоларга бориб тақалди.

Шунда Баҳодир ўзида Хоразм тарихига оид ноёб қўлёзма борлигини, у ота-боболаридан мерос ноёб ёдгорлик эканлигини айтиб қолди.
— Балки Баҳодиржон шу қўлёзмангизни бериб турарсиз,ўқиб, ёки фотокопия олиб қайтариб берардим-дея илтимос қилдим мен.
— Абдулла ака эскичани биладиган замонавий одамлардан- дея мени ноўрин мақтаган бўлди Қадам.
— Эскичани биларкансиз, қайтиб бериш шарти билан бериб турганим бўлсин, — деди Баҳодир сиполик билан камтарона.

Шу тарзда то Кўҳна Урганчга боргунча иккимизнинг узлуксиз суҳбатимиз бўлиб ўтди.Мен Нажмиддин Кубро,Ибн Ҳожиб,Жамилжон,Имом Фахриддин Розий, Қирқ мулла тепалиги тўғрисидаги ўзимнинг билганларим бўйича гапириб бердим.Баҳодиржон бўлса мендан қарийиб 20 ёш кичик бўлишига қарамай,шунчалик тарихга оид кўп нарсаларни биларканки, уларни одоб билан, аввало меним гапларимни тинглаб, кейингина ўз фикрларини айтарди.

Суҳбат билан бўлиб, машинада вақтнинг ўтганини ҳам билмай Тошҳовуз, Кўҳна Урганчга ҳам соат 6лар атрофида бориб қолдик.Узоқдан Хоразмшоҳ Текешга нисбат бериладиган минора кўринди.Машинани Тўрабекхоним мақбараси ёнида қўйиб пиёда кетдик.Зиёратни уч юз олтмиш авлиёнинг сардори ҳазрати Шайх Нажмиддин Кубро мақбараларидан бошлаш расм бўлган.Бу таомилни адо этиш улуғ сиймонинг хотирасига камоли эҳтиром рамзидир.Аввало зиёрат одоби тилни бежо сўзлардан тийишни, бежо ишлардан сақланишни тақозо қилади.Биз ҳам шу қоидага амал қилиб зиёратни бошладик.

“Бисмиллоҳир роҳманир роҳийм” дея қадамжога қадам қўйдик. Қадам, унинг шериги, дойиси, шунингдек бошига чўгирма кийган 60ёшлардан ўтган киши, попоқ кийган яна бир киши, бир аёл, ҳамда кўринишидан туркманга ўхшаш,оппоқ соқолли, қўлида сумка ушлаган чол ва Баҳодир иккаламиз бирин-кетин астагина қадамжоларни зиёрат қилардик.Оҳиста юриш, беозор қадам босиш ҳуш ва фаросат аҳлининг хислати.Яъни,заминни аяш ва шафқатли бўлиш қоидаларига риоя этардик.
Баҳодирнинг қўлида ўша даврдаги энг урфга айланган дипломат, менда эса камера ва фотоаппарат.Дастлаб, отахонлар, кейин Баҳодир шундай қироат қилдики,гўё хаёлларимиз олис мозийга, буюк авлиёларга кетди.Ўшанда мен Баҳодирда чинакам зиёлига,эътиқодли инсонга хос илм мужасссам эканлигига амин бўлдим.

Ўшанда касбим боис ҳамроҳларимни бир неча бор фоторасмга туширдим.Шунингдек, телекамера ёрдамида Кўҳна Урганч обидалари, табаррук қадамжоларни, ҳамроҳларимни тасвирга олдим.

Афсуски, ўша 1980 йилда қадамжолар эътиборсиз, ачинарли аҳволда эди. Бироқ буюклар ўтган, уларга табаррук маскан бўлган Кўҳна Урганчнинг қандайдир оҳанграбоси бор эди.Гарчи сақланиб қолган меъморчилик обидалари саноқлигина бўлсада,ўзимизни гўё Хоразмнинг ўтмишига саёҳат қилгандек тутардик. Бу ердаги ҳар бир обида аждодларимиздан нодир ёдгор,қирқ иккита минорадан фақат иккитаси (Намозгоҳ масжиди ва Маъмун миноралари) омон қолган, Тўрабекхоним мақбараси ва бошқалардаям ботиний тортиш кучи бордек эди. Бу куч суратда эмас,балки сийратда эди.Валийлар шаҳристонига пойи қадамингиз етса , уч юз олтмиш авлиё сизга юзма-юз. Сиз руҳларни кўрмасангиз ҳам, руҳлар нигоҳи сизда. Руҳий баркамол инсон уларни қалб кўзи билан кўришга, мулоқотга қодир. Валийлар шафоати туфайли, Аллоҳ дуоларни мустажоб,мушкулларни осон қилгусидир. Шу боис биз ҳам ичимиздан билган дуоларни ўқиб зиёратни бажо келтирардик.

Мен камера ва фотоаппарат билан ўз ишимни якунлагач,Баҳодир билан ёнма-ён юриб тарих,адабиёт,обидалар тўғрисида фақат иккимиз суҳбат қила бошладик.Хоразмчасига айтганда биз иккимиз “чиқишиб кетдик”.

Мен мактабда русча ўқиган, кўпинча суҳбатлашгандаям русча сўзларни ўзим билмаган ҳолда қўллаб юборардим. Баҳодир эса фақат ўзбекона лисонда гапирар, арабий, форсийча сўзларни ҳам айтиб қоларди. Айниқса Нажмиддин Кубродек, Хоразмда “Шайхи Кабир ота” дейдиган улуғ сиймо, у яратган Кубровия тариқати, тариқатдаги жавонмардлик,тавба, вараъ, зуҳд, фақр мақоми, сабр,ризо, таваккул тўғрисида ўшанда Баҳодир гапириб берган, мен 21 ёшли талабанинг бунчалик кенг маълумотга эгалигидан ҳайратлангандим. Кубро ҳазратлари билан боғлиқ тарихий маълумотлар, афсоналар,Ибн Ҳожиб,Шайхи Азизон,Имом Фахриддин Розий, Қора қопи ва Шайх Шароф, “Қирқ мулла “ дея аталадиган Кўҳна Урганчдаги қадимий тепалик, умуман Хоразм воҳаси билан боғлиқ тарихий маълумотларнинг кўпчилигини ўшанда Баҳодиржондан эшитгандим.

Хуллас, соат пешиндан кейинги вақтгача табаррук қадамжоларни зиёрат қилиб, Кўҳна Урганчдан Абулғозихон асос солган “Янги” Урганчга қайтдик. Қайтаётганимизда Баҳодир дипломатда олиб борган ноёб қўлёзма  —  Хоразм тарихига оид манбани менга бериб турди. Уйга келгач, мен асардан фотокопия олиб, бўш вақтларимда асарни кириллга ўгира бошладим. Баҳодир ўшанда Тошкентга ўқишга кетишини айтиб, асарни Урганч қурилиш техникумида ишловчи Пирнафас исмли қариндошига бериб қўйишимни таъкидлади. Мен айтгандик омонатга олган китобимни Пирнафасга етказиб бердим.Афсуски, бу китоб кейинчалик йўқолиб қолибди. Шукрки, ушбу асарнинг менда фотокопияси сақланиб қолган. Мен ҳар гал уни қўлга олганимда Баҳодирнинг кулиб турган чеҳрасини, Кўҳна Урганчга зиёратга борганимизни,ундаги суҳбатларни эслайман.

Ўшанда зиёратдан то Урганчга келгунча ҳамроҳ шоир билан миллийлик, тарих, аждодларимиз урф-одатлари,ҳаёти бўйича баҳс бўлганди. Шунда Баҳодир зиёлига хос камтарлик билан кулимсираганича бизларнинг баҳсимизга аралашмай,тинглаб, хаёл суриб келганди. Балки у зиёрат таъсирида неларнидир ўйлаб, кўнглида мақола ёзиш туғилгандир, дея ўйлайман. Афсуски, бир неча йил аввал шоир  Қадам Саидмурод ҳам оламдан ўтиб кетди.

Абдулла отанинг бу фикрлари менимча бежиз эмас. Чунки, Баҳодир Содиқовнинг “Ҳайратнинг иккинчи умри” деган 1980 йилда ёзилган мақоласи “…Кўҳна Урганчда бир дарвоза бор; ёши мингдан ошган.У ўзбекнинг энг қадимги дарвозасидир.Мен унинг сақланиб қолганлигини назарда тутаяпман. Ярим белидан ерга кўмилиб, қўлларидан-деворларидан нишон ҳам қолмаган елкаларини маҳзун қисганича манглайини қумларга тираб тушлар кўради.Тушларига карвонлар армонлар бўлиб киради. Юраги саккиз аср бурун отилиб кетганича ярим чақирим орқада “Қирқ мулла” зиёратгоҳи бўлиб ётибди. Юрагини зиёрат қилишади, юрагига сиғинишади, унинг билан эса ҳеч ким қизиқмайди” дея бошланади (Мақолани тўлиқ ҳолда мана бу саҳифада ўқинг).

Балки, Абдулла ота айтиб берган зиёратдан кейин ёзилгандир бу мақола.

-Баҳодир Содиқов билан кейинчалик ҳам учрашиш, суҳбатлашиш насиб этдими? — сўрайман кекса телеоператордан.

-Афсуски, йўқ. Баҳодир Тошкентга ўқишга кетди. Мен ХоразмТВда ишимни давом этдиравердим. Қўлёзмани қариндоши Пирнафасга берганим боис ундан Баҳодиржоннинг соғлиғи, ўқишларини суриштириб турдим. У пайтларда ҳозиргига ўхшаш алоқа воситалари йўқ эди-да. Орадан вақт ўтиб мен кузда — сентябр ойида меҳнат таътилига чиқиб хорижга кетдим. Таътилдан октябрда келиб қайғули хабарни эшитдим — Баҳодир Содиқов оламдан ўтибди. Бироқ Баҳодиржон меним қалбимда тирик. Унинг мақолалари, шеърларини ўқиб, улуғ ижодкор ҳаётдан эрта кўз юмганидан афсусланаман.

Шукрки, менда унинг зиёратда ўзим туширган сурати, эҳтимол ҳаётлигида олинган ягона телелавҳалар сақланиб қолган,-дея ҳам куюниб, ҳам суюниб гапиради Абдулла Юсупов.
Ҳа, Абдулла ота бебаҳо инсон.Унинг бу сифати тарихимизга, аждодларимиз ҳаётига қизиққани,экологияни асрашга доир жонбозлигида ҳам эмас, бобоси Худойберган Девоновнинг ноёб суратлари, кинолавҳаларини асраб келаётгани, ижодини тарғиб қилаётганида ҳам.

Шовотлик шоир акамиз Болтабой Бекметовдан мен Баҳодир Содиқовга оид меросни излаштирганимда, у киши бир нечта мақоласи  ва “ талабалик даврида тушган биргина сурати оиласида сақланиб қолган экан” дея нусха олишга бериб турганди. Шукри, ўша биргина сурат ёнига Абдулла Юсуповнинг меросни авайлаши туфайли зиёратгоҳга борганига оид иккита сурати ҳам қўшилди. Менимча, мактабда, университетда бирга ўқиган, ёки бошқа қариндош уруғ, дўстларидаям турли ёшдаги суратлари, эҳтимол қандайдир қўлёзмалари сақланиб қолгандир. Абдулла отага ўхшаб эслайдиган хотирага арзигулик воқеалар бўлгандир.Демак, буларнинг бари ҳозирда анаъанага айлангани каби “Баҳодир Содиқов замондошлари хотирасида” китобини нашрга тайёрлашни тақозо этмоқда.

ХОТИРА УЙҒОНСА, ГЎЗАЛДИР

Шовот Хоразм вилоятининг Туркманистон билан чегарадош туманларидан бири. Бундан қараганда юртимизнинг энг чекка ҳудуди. Бироқ ана шу ҳудуд Юсуф Ҳамадоний, Ваянгонбобо каби қадамжолари, Кат,Ваянгон сингари тарихи милоддан илгариги даврга бориб тақалувчи қаълалари, тарихшунос Ниёзмуҳаммад Шайх, шоир,таржимон ҳамда хаттот Отаниёз охун Ниёзий, шоир ва саркарда Нуржон Ботир, адабиётшунос ,драматург Юнус Айёмий, ҳофиз Комилжон Отаниёзов, 2-жаҳон уруши қаҳрамони Раҳим Авазмуродов, меҳнат қаҳрамонлари Карим Раҳимов,Оводон Дўсова,Зариф Раматов, академик Азимбой Саъдуллаев, шоир Баҳром Рўзимуҳаммад, адиба Саломат Вафодек фарзандлари билан ҳам машҳур.

Табиийки, ана шу сафда гарчи 21 ёшида вафот этган бўлсада, адабиётшунос Баҳодир Содиқовнинг ҳам ўрни бор дея айта оламиз. Агарки атрофингиздаги аксарият шу ёшдаги йигит-қизларга разм солсангиз, ҳали танлаган касби бўйича дадил бир ишга киришиб кетаолмагандек. Бироқ Баҳодир Содиқов 21 ёшигача ўз тенгдошларидан анча ўзиб кетаолганди,деса бўлади.Буни у киши ёзган адабий-танқидий мақолалари, шеърлари яққол кўрсатиб турибди.

Баҳодир Содиқов вафот этганига анча йиллар бўлган эса-да, у кишини билган яқинлари,тенгдошлари, бирга ўқиган талабаликдаги дўстлари адабиётдан гурунг очилганида “Ҳозир Баҳодир тирик бўлганидами…” дея афсус-надомат айтиб туришади.

Маълумки, 21 ёшдаги ижодкордан одатда бошловчи адабиёт ихлосмандларига хос айрим қораламаларгина қолади.Аммо Баҳодир Содиқов умри қисқа бўлгани билан ўзидан боқий асарлар яратиб қолдирган экан.

Ҳаётлигида “Учинчи имтиҳон” сарлавҳали мақоласи “Гулистон” журналида айрим қисқартишлар билан чоп этилган, “Шарқ юлдузи”да чиққан “Қирқинчи афсона” мақоласини кўриш эса у кишига насиб қилмаган экан…Бироқ Баҳодир ака кўплаб адабий танқидий мақолалар, шеърлар ёзган эканки, улар дўсти, шоир Берди Раҳматда сақланиб қолибди.Баҳодир аканинг ҳамюрти Баҳром Рўзимуҳаммаднинг саъйи ҳаракати билан кейинчалик Баҳодир Содиқов ёзган мақолалар “Ёшлик”, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” нашрларида, “Камалак” мажмуасида чоп этилди.Ана шундан кейингина фақат бирга ўқиган дўстларигагина таниш бўлган Баҳодир Содиқов номи кенг адабий-илмий , ижодий жамоатчиликка маълум бўлди.

Баҳодир Содиқов Тошкент Давлат Университетининг журналистика факультетида талаба бўлган йиллар шўро мафкурасининг цензураси, шунингдек маълум бир қолипда қотиб қолган “олим”, ижодкор, муҳаррирларнинг матбуотга “тўғон” қуриб олган зиддиятли даври эди.Ана шундай даврда яшаб ижод этган Баҳодир ака ўзбек адабиётшунослигига эркин нафас олиб киришга интилганди.Бироқ давр Баҳодир ака ёзган мақолалар,шеърларни чоп этишга тайёр эмасди.

Ўша даврнинг нақадар мафкуравий исканжада эканлигини Баҳром Рўзимуҳаммаднинг мана бу ҳикоясидан ҳам билиб олиш мумкин: “Баҳодир аканинг Машраб ҳақидаги мақолаларини чиқариш учун ҳаракат қилиб, бунинг уддасидан чиқабилмай юрган пайтларига шахсан ўзим гувоҳ бўлганман.1980 йилнинг баҳори эди.Мен машқларимни кўрсатиб, устодлардан маслаҳат олгани Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётига бордим.Шунда Баҳодир ака бир туркум мақолаларини олиб, машинкачилар хонасидан чиқиб қолди.Ҳол-аҳвол сўрашдик.мен шеърларимни “Ёшлик” альманахига бермоқчи эканлигимни айтдим.Йўлимиз бир экан, деди у.Кейин таҳририят жойлашган “Ёшлар уйи”га бордик.Ўша ерга бориб мен турғунлик даври адабиёти қанчалик исканжага олинаётганлигини аниқ тушундим.Альманах муҳаррири Аҳмад Аъзам, баланд бўйли, сигарета тутатиб ўтирган яна бир шоир давр қийинчиликлари хусусида куйиб гапирарканлар, мен Баҳодир аканинг мақолалари нима учун матбуот юзини кўрмаётганлигини тўғри тушундим.

Баҳодир ака жуда кенг феълли, дарров кайфияти тушмайдиган, ҳар сўзини ўйлаб донишмандона сўйлайдиган йигит эди. “Ёшлик” да революция бўлибди-ку…” деди у афсусланиб, йўлда кетиб борарканмиз.” Истеъдодли ёш шоирлардан икки-уч нафарининг шеърий туркумларини 10-сондан олиб ташлабдилар…”.

Ҳа, давр ана шундай эркинликни исканжага олган ҳолатда эди.Аммо Баҳодир ака бобоси Содиқэшон, дадаси Каримберган акадек эътиқоди мустаҳкам оилада вояга этгани учун ўтмишга , қадриятларимизга ғоят ихлос қўйган инсон бўлган эканлар.

…Хоразм вилоятининг Янгибозор туманилик журналист Ўрозмат Яхшимуродов Баҳодир акадан бир йил кейин университетга ўқишга кирган.У киши марҳум мунаққид билан илк учрашувларини шундай эслайдилар:

-Тошкентда талаба бўлганимдан қувониб ўқишга борган пайтларим.Қайсидир Хоразмлик танишим билан шевамизда гаплашиб кутубхонага бораётгандик.Меним шевада гаплашганим учунми юртдошлик ҳисси билан бир йигит “Нердансиз? Гурланданми?” дея сўради.Ўзимдан каттароқ кўринган,бунинг устига 2-гуруҳда ўқиётган талабанинг “Сиз”лаб сўрашиши бошқача туюлди. Журналистикада ўқиётганим учунми “Боғолондан, шоир Омон Матжоннинг қишлоғидан” дея мақтанган бўлдим. Шунда у киши ўзини таништириб, “Боғолон топономи қандай маънони англатади?” дея сўраб қолди.Мен кексалардан эшитганим бўйича Боғолон билан боғлиқ ривоятнамо гапни айтдим.Ўшанда Баҳодир Содиқов “Хоразмдаги кўплаб жой номлари уруғ номи билан боғлиқ.Хусусан,Боғолон ҳам олон уруғига алоқадор, дея олон,ос,массагет сингари қадимда Хоразмда яшаган уруғ, қавмлар тўғрисида маълумот бериб ўтганди.Кейинчалик Баҳодир Содиқов билан анча яқин бўлиб қолдик.Баҳодир ака доимо биз ўшанда эшитмаган Хоразм тарихининг турли воқеалари тўғрисида гапириб берарди.

Ҳа, оилада тарихга, аждодлар ёдига эҳтиром руҳида вояга етган Баҳодир Содиқов ўз даврининг талабалари орасида ҳурмату-эъзозга сазовор бўлган шахс даражасига етганди, деса бўлади.Талабалик даврига оид яна бир воқеани Гурлан туманилик болалар шоири Содиқжон Иноятов сўзлаб берди:

“Эсимда, журналистика факультетининг биринчи курсига қабул қилингач, кузда биз талабаларни Сирдарё вилоятининг “Оқ олтин” туманига пахта теримига олиб кетишди.Талаба бўлганлар яхши билишади, талабаликдаги пахта даврининг ўзига хос гашти таровати бор.Бийдай дала, дала шийпонида кечадиган кунлар, ҳар оқшом бўладиган ўйин-кулгулар, шеърхонликлар.

Қайси бир кун теримдан қайтиб дам олишга чоғланаётган эдик, биздан бир курс юқори ўқийдиган Ўрозмат Яхшимуродов шошилтириб қолди.
— Тезроқ бўла қолинглар,Баҳодир ака келинглар, деб хабар юборибди.

Юқори курс талабалари биздан уч километрча наридаги шийпонда яшардилар.Шийпоннинг ёнгинасида механизаторларга аталган кулба бўлиб, у ерда ўша йиллардаги анъанага кўра ҳар бир вилоятдан келган талабалар вақти-вақти билан алоҳида йиғилишиб ош қилишар, суҳбат қуришарди.Одатда бундай давраларда шеър ўқилар, қизғин ижодий тортишувлар бўларди.Борсак Баҳодир ака палов пиширишга уннаётган экан.

—Келинглар, йигитлар,-деб кутиб олди у бизни.-Бугун бир Хоразмни эслаб ўтирайлик.Юртни ҳам соғиниб кетдик, ахир.

Мен ўша кунги дилтортар гурунгимизни ҳали-ҳануз яхши эслайман.Баҳодир Содиқовнинг суҳбати хотирамда айниқса қаттиқ муҳрланиб қолган.у Хоразм афсоналаридан бирини сўзлаб берди.Сўфи Оллаёр ижодига нисбатан бўлган бир томонлама, нотўғри қарашлар тўғрисида куйиниб, бу шоир ижодий меросида ҳозирги кун китобхонига бемалол ҳавола этса бўладиган ажойиб асарлар борлигини, лекин бу ишга ҳеч ким бош қўшишни истамаётганлигини гапирди.Ўша йиллари эндигина сафга кираётган ёш шоирлар Усмон Азим, Хуршид Даврон,Шавкат Раҳмон ижоди тўғрисида ҳали биз учун бутунлай янгилик бўлган фикрларни айтди.Ва ниҳоят даврамиз сўнгида у ҳаммамизни ҳайрон қолдириб ( у даврларда бундай ҳол чиндан ҳам ҳайратланарли эди-да!) Қуръон тиловат қилганди.

Шу куни биз беш-олтита мақоласи-ю,бир иккита хом-хатала шеърлари газетада чиққан, университет талабаси бўлдик, деб ўзимизча ғурурланиб юрганлар нақадар ғўрлигимизни,оз нарса билишимизни, жуда кўп ўқиб ўрганишимиз зарурлигини ҳис қилдик.Айни кезда шунча кўп нарсаларни биладиган Баҳодир акага дилдан ҳавас қилдик.Шундай элдошимиз борлигидан фахрланиб қўйдик.

Кейинчалик университетга қайтгач ҳам,Баҳодир ака билан алоқаларимиз узилмади.у факультетимизда таълим олаётган барча ҳамюртларимизга бирдек меҳрибон, акаларча ғамхўр эди.У ҳар доим яхши ижодкор бўлиш учун жуда кўп нарсани билишимиз лозимлигини айтар, араб имлосини ўрганишни уқтирар, ҳар биримиз Хоразм тарихини билишимиз шарт, дер эди.Афсуски, бешафқат ўлим уни орамиздан олиб кетди.

Орадан вақт ўтиб, 1989 йилнинг кўкламида Тошкентдан шоир дўстларимиз- Абдул Жалил, Берди Раҳматлар Гурланга, Вазир қишлоғига келишди.Меним “Москвич” машинамга ўтириб Шовотга — Баҳром Рўзимуҳаммаднинг уйига бордик.Уни олиб Баҳодир ака туғилиб ўсган Бешмерган қишлоғига, унинг отаси, ака-укалари ҳузурига бордик.Ўшанда ёшлик қилиб ҳаммамиз бош кийимсиз зиёратга борган эканмиз.Баҳодир аканинг эътиқодли отаси ўшанда ҳар биримизга дўппи совға қилганди.Дастурхон атрофида суҳбат қилар эканмиз, назаримизда ёнгинамизда Баҳодир ака ҳам бордай, хиёл кулимсираб, бошини оҳиста силкитиб, сўзларимизни маъқуллаб ўтиргандай эди…”

Ҳа,Баҳодир аканинг ўзи бир мақоласида ёзганидай “хотира уйғонса гўзал”дир.Бугун гарчи орамизда Баҳодир Содиқов жисман йўқ бўлсада, уни таниган,билганлар хотирасида ул кишининг номи ҳамиша барҳаёт.Ёзган мақолалари,шеърлари,таржималари орқали Баҳодир аканинг иккинчи боқий умри давом этмоқда.Баҳодир Содиқовнинг умри қисқа экан, аммо ул кишининг ёзганларининг умри узундир…

Суратда: Bahodir Sodiqov (markazda) kursdoshlari bilan (Kumushkon, 1979 yil)

“Олтин Мерос” жамғармаси Хоразм вилоят бўлими раиси Комилжон Нуржонов айтганидек, “Баҳодир Содиқовга худо умр бериб, бугунги истиқлол кунларигача етиб келганида, Нажмиддин Комилов, Иброҳим Ҳаққулдек етук тасаввуфшунос олим, тарихимизнинг теран тадқиқотчиси бўлиб етишарди. Бироқ унинг 21 ёшигача ёзган мақолалари ҳам тарихимиздаги нурли излар бўлиб қолаверади. Энди марҳум мунаққиднинг хотирасини абадийлаштириш масаласини маъсул раҳбарлар ўйлаб кўришса яхши бўларди”.

1990 йилнинг 20 февралида “Шовот истиқболи” газетасида Урганчдаги Х. Сиддиқ номли мактаб ўқувчиси, асли Шовотлик Гулнора Қуронбоева ўша давр анъанасига кўра, кашшофлар гуруҳига Баҳодир Содиқов номи берилганидан қувониб, ул кишининг номини Шовотдаги мактаблардан бирига беришни таклиф қилган экан. Орадан йиллар ўтди.Аммо…гарчи бугунги кунда таълим даргоҳларига атоқли шахслар номи берилмасада, Баҳодир Содиқов номини хотирлашнинг бошқача йўллари ҳам борку?!

Баҳодир Содиқов 1959 йилнинг 19 апрелида таваллуд топган ва 1980 йилнинг 12 сентябрида вафот этган.Ахир ана шу саналардан бирида Шовот туманидаги коллеж, мактабларда марҳум мунаққид хотирасига бағишлаб тадбирлар ўтказиш мумкин-ку?!

Энг аввало, ”Хоразм ҳақиқати”, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, “Ёшлик”, “Шарқ юлдузи” нашрларида ва бир қатор тўпламларда чоп этилган, шунингдек дўсти Берди Раҳматда сақланаётган мақолаларини ҳам тўплаб нашр этсак, Баҳодир Содиқовдек умри қисқа бўлган инсоннинг руҳи шод бўлган, асарлари кенг жамоатчиликка етиб борган бўларди.

Шунинг баробарида Баҳодир Содиқов билан бирга ўқиган,ул кишини ўқитган, таниган-билган Шовотликлардан, университетда бир даврда таҳсил олган ижодкорлардан ул инсон тўғрисидаги хотираларни ёзиб олиб ,бугунги кунда адабий анъанага айланган “Баҳодир Содиқов замондошлари хотирасида “номли китобини ҳам чоп этса бўлади.

Мунаққид таҳсил олган  мактабда, Хоразмдаги ўқув даргоҳларида, Ўзбекистон Миллий Университети журналистика , ўзбек филологияси факультетларида Баҳодир Содиқов ижоди ва  хотирасига  бағишланган  адабий учрашувлар, илмий-амалий анжуманлар  ўтказишни, Урганч Давлат Университети ўзбек филологияси факультетининг зукко талабалари учун Баҳодир Содиқов номли стипендия жорий этишни ҳам ўйлаб кўриш керак.

Буларнинг барчаси ёш авлод тарбиясида катта таъсир кўрсатиши шак-шубҳасиз..

Ўйлайманки, бу таклифларимни ёзувчилар уюшмаси Хоразм вилоят бўлими, вилоят маънавият тарғиботи маркази ва Шовот тумани ҳокимлиги мутасаддилари ўйлаб кўришса , яхши бўларди. Зеро, Шовотнинг шарафли Баҳодири, ўзбекнинг 21 ёшидаям етук мунаққиди даражасига чиққан ижодкори хотирасини эъзозлаш, бугунги истиқлол фарзандлари учун ҳам қарз, ҳам фарздир.

Баҳодир Содиқов
БИР “ДЕВОН” БАҲОНАСИДА

КЕЧАСИН ИЧИДАГИ ЧАҚМОҒИМАН…

Ўзбек адабиётида шундай улуғ зотлар борки, уларнинг истеъдоди олдида ҳайратга тушамиз, улар билан фахрланамиз. Бу ҳайратимиз, бу фахримиз дунёсида буюк шоир Бобораҳим Машраб ҳам бор.

Машраб ўзининг мангу муҳаббати муҳрланган ўлмас ғазалларини яратар экан:

…Ишқинг жовидондур,
Кечани ишқ-ла кундуздек ёриттим. –

деб ёзади. Машраб истеъдоди чақмоғи билан ўз замонаси – тунни ёрита билди. Бу ёруғда Машраб кўп одамлар ва кўп нарсаларни кўрди. Бу ёруғда одамларни ва одамлар Машрабни кўрдилар! Бу чақмоқ Машраб истеъдодини замонлар оша ёритиб турибди.

Машраб ўзининг оташ тўла ижоди билан “ишқ аҳлига ўтлуғ юрагини даҳан” – дарвоза этди: софдил, покиза, ҳалол ва диёнатли одамлар “Кўнглиға бир ўт қалаб” ўтди, ниҳоят “кечасин ичидаги чақмоғи” бўлди. Ўз замонида одамлар қалбига қаланган бу ўт асрлар оша аланга олиб ҳозирги ёруғ кунларимиз кишиларининг дилларида ёнаяпти, демак яшаяпти.

Ўт ўтлигини қилади. Унинг вазифаси фақат ёниш эмас, балки ёндириш ҳамдир: ёритиш билан биргаликда куйдириш ҳамдир! Машраб ёзади:

Ким юзию кўзи ўтлуғ, хори мужгондин кечар.

Машраб эса ўт эди! У хори мужгондин – уйи, эл-юрти, авлод зурриётидан кечди. Кечди эмас, замон уни хори мужгонидан жудо қилди, бенасиб қолдирди.

Ўт билан Машраб қудратли олов – ҳақиқат, исён ўти олдида ўзини парвона билди, холос. Шунинг учун ҳам:

Парвонсифат жонимни ўтға қалаб ўтгум…

ёки:

Ўтдек тутаб куйди юрагим била жоним,
Парвона бўлиб ўтқа ўзимни ура қолдим…

ёки:

Ўтдек туташиб ёнди юрагим, куя-куя кул бўлғоли келдим.
…Шаъми жамолинг парвона қилди, ўтға ўзумни урғоли келдим. –

деб ёзади шоир ўз ғазалларида. Энди унинг ўти ҳақиқатнинг ёндирувчи, исённинг куйдирувчи олови билан қўшилиб ёна бошлади. Унинг олдида икки имконият: ёниш ё ёндириш, куйиш ё куйдириш бор эди.

Уни замон ҳасрати, ёрнинг фироқи ёндирди:

Ҳасрат ўтидин куйдиму мотамзада кеттим,
Фироқнинг ўтига куйдим, кияр бу устихон эмди.

У ёнганнинг бир ўчиши, бир кўйганнинг бир куйдириши бўлади. Машраб ўтларда ёниб-ёниб, охирида ўзи ўт бўлди. Энди уни ҳеч нарса, ҳатто дўзах оташи ҳам ёқолмас эди. Чунки дўзах сўзони ишқ ўти олдида ҳеч гап эмас. Ишқ ўти ўтларни ёндирар, сувларни куйдирар, тош-темирларни эритар эди:

Ишқ ўтидин ташлаб дўзах қурутай дерман…

Бу мисрада ошиқ қалби оташнинг ғурурини, қудратини намоён қилади. Яна бир мисол:

Чун барқ урубон чиқса ўшал кўҳга Мажнуни,
Дўзах куяр жаннату ризвон чидаёлмас…

Бу ўт қудратлик, жаннат дўзахни куйдириш билангина чекланмай, бутун илоҳий оламнинг маркази бўлмиш Арши Аълони ҳам ёндира олади:

Аршининг куяр оҳимдан тонгла бўлса қиёмат…

Бу мисра ортида самимий бир куч, бепарво бир ишонч, эрка бир ғурур кўринмаяптими? Ишқ ўтининг яшиндек шиддатидан эса осмон гумбази ҳам жунбушга келади:

Ўтлар чақилиб гуркираган раъд эмасдур чарх устига ҳар дам,
Оҳим ўтини шиддатидин берди садо бул гумбази даввор.

Жаннату дўзах, Арши Аълою барча фалакларни куйдирувчи бу ўтни тасаввур қилиб кўринг:

Ишқида оҳим ўти учундир ой ила кун!

Машрабнинг шу қудратли ўтдан “ошиқ элини кўнглига бир ўт қалаб” ўтиши оддий бир ҳол. Шу ўт билан замон “кечасин ичидаги чақмоғи” бўлиш эса Машраб учун яна ҳам камтарлик эди.

МАШРАБ, МАШРАБШУНОСЛИК ВА НАШРЛАР

Бизда Машраб асарлари кейинги 25 йилликда олти марта турли ҳажмда, турли савиядаги тадқиқотчилар томонидан тўпланиб нашр этилди. Бу нашрлар асосан учта бўлиб, қолганлари шуларнинг иккинчи ва учинчи чиқарилишидир.

А.Ҳайитметов ва П.Шамсиевлар тайёрлаган тўплам бу нашрларнинг биринчиси бўлиб, 100 бетча ҳажмда, сўзбоши билан 1958 йилда босилди ва орадан икки йил ўтгач такрор нашр этилди. А.Абдуғафуров тайёрлаган янги нашр 1963 йили нашр этилган бўлиб, Х.Ҳайитметов нашрига қараганда шоир ижодини қарийб икки марта кўп қамраб олган эди. Бу нашр анча шуҳрат қозонди. Орадан саккиз йил ўтгач, янги сўз боши билан иккинчи марта, 1979 йили яна бошқа сўз боши билан “Шарқ классиклари меросидан” сериясида учта янги ғазал ва битта янги мухаммас киритилиб, учинчи марта – 150000 нусхада нашр қилинди.

Лекин китобхонлар машрабшунослардан янги-янги сўзбошиларнигина кутаётганлари йўқ эди. уларга янги сўзбошилар билан бирга янги шеърлар, Машраб ижодидан тўлиқроқ баҳраманд қилувчи нашрлар ҳам керак. Ўқувчилар кутаётган бу нашрни Ваҳоб Раҳмонов билан Комилжон Исроиловлар Машраб “Девон”и шаклида эълон қилишди (1980 йил). Бундан кейинги ишлар асосан ушбу “Девон” асосида олиб борилиши керак. Чунки тадқиқот билан нашр бир-бирининг доирасидан чиқиб кетмаслиги лозим.

Юқорида айтганимиздек, турли хил савиялилик уларнинг сўз бошиларини ҳам четлаб ўтмаган эди. Маълумки, Машрабнинг таваллуд жойи, йили атрофида адабиётшунослигимиз турли қарашларга эга. А.Абдуғафуров бу масалага тўғри муносабат билдиради. У Машраб нашрларига ёзган барча сўзбошиларида шоир таваллуди 1640 йил, туғилган жойи Наманган эканлигини таъкидлайди. А.Ҳайитметов эса Машраб 1657 йили Андижонда туғилган деб даъво қилади. Умуман машрабшуносликдаги бу икки йўналиш ҳақида А.Абдуғафуровнинг “Эрк ва эзгулик куйчилари” китоби орқали яхши танишиш мумкин.

Ваҳоб Раҳмонов “Девон” сўзбошисида бу масаланинг “жой” қисмига аниқлик киритади. У адабиётшуносликда шу масаланинг узил-кесил ҳал бўлишини айтиб, “андижончилар” Андигонни Андижон деб хато ўқиганликлари, Андигон – Намангандаги бир қишлоқ эканлигини таъкидлайди.

Иккинчи масала баҳсли қоляпти, у ҳам бўлса Машрабнинг туғилган вақти. Машрабшуносликдаги “жой” масаласига дадил ва далил билан чек қўйган Ваҳоб Раҳмонов Машрабнинг туғилган йилини 1657 кўрсатиб бу масалани ойдинлаштиришдан четланиб ўтади.

Адабиётшуносларимиз юзага чиқарган бу 17 йил чорак асрдан бери китобдан-китобга, мақоладан-мақолага соя ташлаб ўтяпти.

Биринчи масала узил-кесил ҳал бўлибди, деб хотиржам бўлинган бир пайтда А.Ҳайитметовнинг “Шарқ Юлдузи” журналида (З, 1980) “Машраб лирикаси” мақоласи эълон қилинди. Мақолада Машрабнинг “туғилган ерига оид икки хил маълумот мавжудлигини қайд этиш билан чегараланиш кифоя” деб масаланинг узил-кесил ҳал қилинганига шубҳа билдиради. Машраб ҳаётига доир бу икки масала атрофида манзара ана шундай.

Юқоридаги баҳслар Машраб ҳаётига оид бўлса, яна шундай мунозаралар борки, улар шоир ижодини тадқиқ қилишда юзага чиққан. А.Абдуғафуров Машраб ҳақида гапирганда, унинг Лутфий, Навоий ижодини чуқур ўрганганлиги, ғазалларига тазмин ва назиралар битганлигини гапиради ва Машрабнинг бошқа шоирлар билан боғланиш доирасини ана шу икки мисол билангина чеклаб қўяди. Машраб энг кўп таъсирланган ва ижодини ўзига яқин тутган шоирлар орасида Ҳофиз, Насимийлар бор эдики, бу хусусда А.Ҳайитметов ва В.Раҳмоновлар далилли мисолар келтиришади. Машрабнинг Насимий қаламига мансуб машҳур “Сиғмазам”радифли ғазалига назира тарзида “Сиғмадур”, “Сиғмадим” радифли ғазалларини яратганлиги мисоли айниқса эътиборлидир. Тадқиқотчи В.Раҳмонов Машрабнинг Бадриддин Ҳилолий билан боғланиш нуқтасини топгани янада қувончли бўлган.

Демак, ҳозирча машрабшуносликда шоирнинг Лутфий, Навоий, Насимий, Ҳилолий билангина боғланиш нуқталари ҳақида гап бор. Машраб булардан ташқари ўзбек адабиётининг Аҳмад Яссавий, Сўфи Оллоёр каби вакиллари билан ҳам кўп ўринларда яқиндир. Умуман, адабиётшунослигимиз олдида Машраб ижодини турли оқимдаги унга замондош ва ўтмишдош шоирлар ижоди билан мукаммал қиёсий ўрганиш, шунингдек Машрабнинг ўзидан кейинги шоирларга таъсирини чуқур тадқиқ қилишдек улкан вазифа турибди.

Машраб шеърларини таҳлил қилишда маълум бир шеърий парчани (мисра, матлаъ) асосий фикрдан узиб қараш, шеърнинг умумий маъносига эътибор бермаслик орқасида кўпгина хатоларга йўл қўйилган. Масалан, А.Абдуғафуров шоир асарларининг 1971 йил нашридаги сўзбошисида қуйидаги байтни таҳлил қилади:

Бир худодин ўзгаси барча ғалатдур Машрабо
Гул агар бўлмаса илкимда тиконни на қилай!

Таҳлилда шоир таносиб санъатини қўллаб “биринчи мисра мазмунини иккинчи мисрада намойиш этади, худони… инкор этади” деб даъво қилинади.
Машраб тадқиқотчи айтган санъатни қўллаган бўлса бордир, лекин худони инкор этмайди.Тадқиқотчининг даъвоси нотўғри эканлигини кўрсатиш учун айнан шу ғазалнинг бошқа бир матлаъини келтирамиз:

Зарраи нури қуёшдек бу жаҳон ичра тамом,
Ошкора ўлмаса, сирри ниҳонни на қилай!

Бу матлаъ мазмунини сўфилар таълимоти ёрдамисиз очиш мумкин эмас. Қуёш мавжудлигини намоён қиладиган нарса – унинг бизга етиб келадиган зарралари Худо – улуғ сирри ниҳон! Бу сирри ниҳон ошкор бўлмаса, яъни унинг васлига етолмасам ошиқ бўлиб нима қилдим, демоқчи Машраб. Тадқиқотчига Машраб худони инкор этади деб айтиш имконини берган нарса бошқа ёқда. Биз келтирган матлаънинг иккинчи мисрасидаги “Ошкора бўлмаса” деган жойини “Ошкора бўлса” деб мутлақо тескари ўқийди ва ҳалигидай “кашфиёт” яратишга муяссар бўлади. Бу хато, яъни “Ошкора бўлса” деган жойи нашрлардан-нашрларга оёғи осмондан келиб ўтаверди, ниҳоят, “Девон”га келганда матнчиларнинг хизматлари туфайли асл ҳолига келди (71-бет). Шундай қилиб, адабиётимизда 20 йиллаб ерда қўли билан юрган Машраб ўзини тўғрилаб олди, оёғини ерга туширди! Лекин айнан шу ғазал атрофидаги иккинчи нуқсон “Девон”да ҳам тузатилмади. А.Абдуғафуров сўзбошисида худони инкор қилади деб даъво қилган ва бошқа тадқиқотларида ҳам бир неча бор мурожаат этилган матлаъ нашрларининг ҳеч қайсисига кирмай қолаверган. Сўзбошида мисол тариқасида келтирилиб шоирнинг оёғини осмондан қиладиган ярашиқсиз тарзда таҳлилқилинган матлаънинг китобдан, ғазалдан тушириб қолдирилишини қандай изоҳлаш мумкин.

Ваҳоб Раҳмонов ҳам сўл сўфилар таълимоти тўғрисида гапирар экан шўрлик матлаънинг “Бир худодин ўзгаси барча ғалатдур Машрабо!” мисрасини келтиради-ю, “Девон”нинг ўзига келганда яна ғазалдан тушириб қолдиради. Бу ҳолда шоир ҳақидаги тадқиқотлар билан шоир асарлари ўртасида узилиш зиддият келиб чиқади. Айнан шу ҳолнинг олдини олиш ҳақида А.Ҳайитметов ўз вақтида эслатиб ўтган эди.

Бу жиҳатдан ўз ҳажми ҳамда матни савиясига кўра Машрабнинг “Девон”и бошқа нашрларга қараганда қимматлидир.

“ДЕВОН”НИ ВАРАҚЛАБ…

Машрабнинг Ваҳоб Раҳмонов ва Комилжон Исроиловлар нашрга тайёрланган “Девон”и сўзбоши, шеърлар ва луғатдан иборат. Ваҳоб Раҳмонов қаламига мансуб “Буюк исёнкор” деб номланган сўзбошининг асосий муваффақиятларидан бири сўфилар таълимотининг ўнг ва сўл қанотлари ҳақида равшан ҳамда қарийб аниқ маълумотлар берилганлигида кўринади. Машраб мансуб бўлган сўл қанот сўфилар таълимоти билан яхши таниш бўлгандагина унинг шеърларини ўринли тушуниш мумкин. Лекин тадқиқотчи бирданига сўл сўфийларнинг зоҳидларга муносабатига ўтиб кетади. Ўқувчига зоҳидлар ҳақида ҳам маълумот зарур эди. Чунки тадқиқот йўналишига кўра зоҳидларни ўнг сўфийлар билан аралаштириб юбориш имконияти очилиб қолади.

Хайрият, тадқиқотчи ўз хатосини кечикиброқ бўлса ҳам тўғрилайди.

Машрабнинг худо билан шартномали савдо қилувчи (бу дунёда мен шариат қоидаларини бажараман. У дунёда мени жаннатингга киритасан) бу таъмагир зоҳидларга қарши битилган ўтли ғазалларидан жуда ўринли мисоллар келтирилади ва бу билан Машрабнинг зоҳидларга нисбатан исёнкор муносабати узил-кесил равшанлашади.

Машрабнинг Имомиддин Насимий, Бадриддин Ҳилолий билан боғлиқ жиҳатларини топганлиги машрабшуносликка ихлосли ва чуқур билимли янги тадқиқотчи кириб келаётганидан хабар беради. Ғазалларни таҳлил қилиш ҳамма ўринларда ҳам тўғри бўлавермаган. Масалан, тадқиқотчи шоирнинг қуйидаги байтини келтиради ва шарҳлайди:

Мани кўрса қачондур шайхулислом Аҳрамон янглиғ,
Нечун, бўйнуға зулфи тори чирмашган туморим бор!

“Аҳрамон-ёвузлик тимсоли, девларнинг бошлиғи. Шоир шайхулисломни ана шу девга ўхшатмоқда!”. Машраб учун шайхулисломни Аҳрамонга ўхшатиш ундов қўядиган даражада катта гап эмас эди. Машраб бу ерда шайхулисломнинг қаҳрамонлигидан кўра ўз софлиги, имони, диёнати тўғрисида кўпроқ гапираяптики, тадқиқотчи бу хусусда ҳеч нарса эслатмайди.

Энди асосий масалага – “Девон”даги шеърлар масаласига ўтсак. “Девон”нинг дарров кўзга ташланадиган уч афзаллиги бор.

1. Кўп сонли янги шеърлар киритилган.
2. Олдинги нашрларда босилган баъзи шеърлар янги матлаълар билан тўлдирилган.
3. Шеърларнинг аввалги нашрларда ноўрин таҳрир қилинган ёки хато ўқилган жойлари иложи борича тўғриланган.

Биз асосий эътиборни кейинги икки нуқтага қаратамиз. “Девон”да ўнта ғазал олдинги нашрларда тушиб қолган 16 матлаъ билан тўлдирилган. Энг эътиборли томони шундаки, олдинги нашрларда “йиғларман” радифли ғазалнинг тугалланмаси йўқ эди. “Девон”да ушбу тугалланма матлаъ қўшилган:

Илоҳи махфират дарёсидин Машрабни шобод эт,
Ҳамиша, шайъаллилоҳ, деб қаландарвор йиғларман.

Бу матлаънинг киритилиши бошқаларидан айрича фарқланади. Чунки классик ғазалчиликда тугалланмада шоир тахаллусининг бўлишига қатъий риоя қилинган. “Девон”да айнан шу аҳамиятли нуқсон тузатилди.

“Эмди”, “эттим”, “ўзум”, “чидаёлмас” радифли ғазалларга Машраб исёнкорлигининг асосий хусусиятини – ишқ ўти, ҳасрат оҳи билан дунёни титратиш жиҳатларини ифодалаган янги маълумотлар киритилиб мақтовга сазовор иш қилинган. Мисол тариқасида биргина янги матлаъ келтириш билан чегараланамиз:

Сўз гавҳарини фош қилсам ўшанда,
Далол баҳо айлару муштар чидаёлмас!

Энди тузатилган нуқсонлар тўғрисида бир-икки оғиз сўз. Машраб асарларининг 1979 йилги нашрида “Дерман” радифли ғазал шундай тугарди:

Кўз ёши чу сув бўлди дўзах ўтидин, Машраб,
Ишқни ўтидин ташлаб дўзах қурутай дерман.

“Девон”да матлаънинг биринчи мисраси:

Кўз ёшини сочибман дўзах ўтина, Машраб… —

шаклига келтирилган ва мисраларнинг мантиқий ҳамда йўналиш мувозанати тикланган. Бу тарздаги мисолларни кўплаб келтириш мумкин.

“Девон”ни ўқиш мобайнида адабиётшунослигимиз олдида янги бир масъулиятли ва бажарилиши зарур вазифа турганлиги аён бўлди. У ҳам бўлса, Машраб асарларининг мукаммал танқидий матнини тайёрлаш масаласидир. Бунинг аҳамияти қанчалар катта эканлиги оддий бир-иккитагина мисол орқалиёқ кўринади.

“Девон”да “Руҳу жоним аршга етти” деб бошланадиган бир ғазал бор. Ғазал 16 мисрадан иборат. Ушбу сатрлар муаллифида сақланаётган мўътабар қўлёзма “Баёз”лардан бирида ғазал 22 мисрадир. Бундан ташқари бу ҳар икки нусхада кўпгина сўзлар ҳам фарқланади. Масалан, “Девон”да “руҳу жоним” бўлса, “Баёз”да “руҳи поким”, “Девон”да “бахти қаро келдим” бўлса, “Баёзда” “бахти қаро туғдим”, “Девон”да “Ҳўқонимсан” бўлса, “Баёз”да “Қўқониман” шаклида ёзилган. Бу ҳали биргина мисол.
“

Оқибат” радифли ғазал “Девон”да 20 мисра бўлса, “Баёз”да 28 мисрадан иборат. Бу нусхаларда сўзлардан ташқари бир-икки мисралар ҳам фарқланади. “Девон”да 4-матлаънинг иккинчи мисраси:

Шеърларни корини марг этти сомон оқибат –

тарзида бўлса, “Баёз”да:

Қонга айлантурди ёшимни бу мужгон оқибат –

деб ёзилган.

Хуллас, шу бир-икки мисраларнинг ўзиёқ Машраб асарлари мукаммал танқидий матнини ишлаб чиқиш заруратини очиқ-ойдин кўрсатади.
Ҳали машрабшунослар олдида улкан вазифалар турибди. Шу вазифалар қаторига юқорида биз йўл-йўлакай тўхталиб ўтганларимиздан ташқари Машраб маҳоратини очиб бериш, шоир асарларининг ишончли таҳлили масалалари ҳам киради.

1981

Баҳодир СОДИҚОВ
ХУРШИД ДАВРОННИНГ ИЛК
КИТОБЛАРИ ҲАҚИДА

1.ҚУЁШГА КЎМИЛГАН ТУШЛАР

Бизда бирор ёзувчи ёки шоир ижодига баҳо берганда унинг ўзига хос эканлигини айтиб ўтиш одатга кирган. Аслида эса бу борада хатога йўл қўямиз десак ҳам бу ўзига хос нарса бўлар. Негаки, шоир ва ёзувчи у ёқда турсин, табиатнинг ҳар бир ижоди-ҳоҳ у жонли бўлсин, ҳоҳ жонсиз-ўзига хос, бир-бирини такрорламайди. Шоирлар тўғрисида гап кетганда “ ўзига хослик” даражаси ўзининг энг олий нуқтасида эътироф этилиши керакки, биз кўпинча бу хусусда қайғуриб ўтирмаймиз. Камчилигимиз ҳам поэтик ёки инкоримизнинг савияси юқори эмаслигида кўринади.

Юқоридаги муқаддимадан сўнг кейинги йилларда адабиётимизга кириб келаётган ёшлар ўзига хос овозга эга деб қўя қолиш билан чегараланмаслигимиз мумкин.

Ёш шоир Хуршид Давроннинг илк китоби “Қадрдон қуёш” узоқ соғинчлардан сўнг ўқувчилар қўлига тегди. Китоби чиққунга қадар ҳам Хуршиднинг номи тез-тез журналларда, альманахларда кўзга ташланиб, ўз ўқувчиларини топиб улгурган эди. Осмоннинг ҳамма жойда мовий эканлигини тушуниш учун бутун дунёни айланиб чиқиш шарт эмас. Лекин шоирнинг қандайлигини билиш учун унинг ҳамма шеърини ўқиб чиқиш керак бўлади. “Қадрдон қуёш”ни ўқиб чиққач, шоир билан қадрдон бўлиб қоласиз, унинг имкониятларини англаб оласиз.

Шоир ўзининг собиқ болалигига шеърлар бағишлайди. Бунинг энг қувончли томони шундаки, болалик бир бўлгани каби у ҳақдаги фикрлар ҳам бир-бирининг давоми, бири иккинчисини инкор этмайди. Одамзод бола экан, улғайишни севади. “Тезроқ катта бўлсайдим” дейди ва бунга эришади. Вақтнинг ўзи биринчи табиий офат-ку! Дунё қизиқ экан-да, улғайгач “бола” ўз болалигини соғиниб қолади. Бу соғиниш соғинч билангина чегараланади. Одамзод умри-ранглар босқичи. Покликнинг энг маъсум даври оппоқ ранг-да. Дунё оппоқ. Оппоқ дунё эриб кетади, яна қизиллашиб ва яшиллашиб тирилади. Қизил ва яшил дунё.

Довуччадек мўлтираб боқди,
Қўшни боққа тушган болалик…

Яшил дунё билан қўшилиб, болалик ҳам кетиб қолади.Мовийлашган олам бизга ўспиринликни ҳадя этади. Кўз қорачиғида тундан бир парча яшириб олган болалик маҳзун. Бу гўзал маҳзунлик. Севгининг ранги мовий кечган болалик севги инъом этибди. Ранглар босқичи доимо алмашинавермайди. Босқичлар рангларда аралашиб кетади. Соғиниб-соғиниб болаликнинг биринчи дарагини сочларимизда кзрамиз ва бунга ҳайрон қоламиз. Мия билан юрак ўртасида саргардон хотиралар кўзларнинг тубига йиғилади , олам биринчи муҳаббатнинг маъюс нигоҳларига маст бўлиб қолади.

Хотира ниманидир ўзида сақлайди, нимадир хотирани жунбушга келтиради. Хотира уйғонсагина гўзалдир. Болаликнинг ҳиди бормикин, агар бор бўлса у ялпизнинг бўйидир. Ялпиз ҳидини ҳатто бошқа майсалар ҳам соғинади, севади. Севмасликка эса инсонга йўл бўлсин.Ҳатто шамол ҳам бахтиёр, ахир унинг бағри ялпиз ҳидига тўлган. Шамол ҳидлар соғинчини узоқларга олиб кетади. Соғинчлар севинчга айланади. Булар армонли севинчлар. Соғинганлар орасида ўз дардига малҳам бўлган ялпиз сабаб дунёни ҳам ялпиз кўкати дегувчилар бор. Кўз ёшлари ҳид олиб тўкилади. Кўз ёшларининг ҳиди қандай экан?

Киши бир соғинмасин экан-да, киши бир изламасин экан-да.Соғинчнинг висолига, излаганнинг дийдорига етган одам қандай бахтиёр бўлади. Излаганини тополмадими, кўз олдидаги нарсалар уни янада узоқлаштираверади.Юлдузлар қуш бўлиб учадилар, киприкка ёш бўлиб қўнадилар. Ёш бўлиб қўниб тош бўлиб тўкилади. Кўзларнинг тун бўлмасликка иложи қолдими, юлдузлар қўниб, тўкилиб турса. Тонг эса юракдан бўғизгача кўтарилиб тиқилиб қолади. Юлдузлар тўкилаверади, ахир кўзларга тонг кўтарилаяпти.
Яна ўзимизга қайтамиз. Биз болалар эмасмиз. Агар энди бола бўлсак, яхши болалар бўлар эдик. Атрофга бир нигоҳ ташлаймиз. Ўзбекистон ! Тафти пасайган қуёшнинг собиқ иси теримчи қизларнинг чеҳраларидан паноҳ топган. Қуёшга паноҳ берган чеҳраларнинг эгалари тўлиб кетган армонлар мисол эгатларга эгилиб оппоқ қуёшларни терадилар…Оппоқ шийпонларда кўксини илиқ мовий шамолларга бериб ухлаб ётишади. Теримчи қизлар ўз тушларини қуёшга кўмиб ухлайдилар. Қуёш уларнинг чеҳраларидир. Агар бу қизлар қиз эмас, Ўзбекистон бўлса-чи! Унда оппоқ водийлар қорга кўмилган воҳаларда туш кўраётган Ўзбекистон уйғонади. Тушлари қуёшда қолаверади. Қуёш тушлар-у армонларнинг иссиқ қабри!

-Шеърлар бизни ўзи билан бўғилиб сайраган қушдан ҳам узоқ-узоқларга олиб кетади. Узоқларда нима бор? Ҳамма гап ўша нимада. Ниманинг узоқ-яқинлиги иккинчи даражали нарса. Агар у бор бўлса топилади, унга етамиз. Нимани топиш истагимиз қанчалик тиниқ ва беғубор бўлса унинг ўзи яқинлашиб келаверади. Поклигимизнинг этагидан ушлаб биз ҳам унга пешвоз чиқамиз. Ҳар ким бу нимани ўзича номлаб олади. Ўзи билан ўқувчини нима сари эргаштириш шоирнинг санъати. Санъат эса фалсафанинг энг олий ифодасидир. (Шеллинг). Санъатнинг энг фалсафий тури эса-шеърият ( Вордсворт). Шеъриятни ҳис қилмаган одам инсонни ҳам, табиатни ҳам сева олмайди.

Тўпламдаги энг яхши “Тун, бева аёл ва деразадаги соялар” шеъри етти қисмдан иборат.Бу хаёлнинг етти осмони, армонларнинг етти иқлимидир.

Деворда уйғонар қўлларнинг изи-
Эркакнинг қўллари…ва уни қучар.

Хаёл изларни уйғотди. Изларда уйғонган қўлларда аёл севган қизил гул. Севгилисини йўлдан эмас, хатлардан эмас, ўз юрагидан излаган аёлнинг хаёллари гуллайди.

Шароб қуй, бир ўзим ича олмадим.
Биз билан ёнма-ён ўтирсин қувонч,
Ва армон..юракда, туғилган ўғлим.

Юракдаги армон беванинг фарзанди.Бу дунёга сиғмас, лекин юракда туғилиб юракда яшаётган армоннинг кўзлари отасиники, лаблари онасидан. Бу болага алла айтиш мумкинми?

Менинг яшил тол човканим,
Аллаё алла болам.
Тушимда топиб олганим,
Аллаё алла, болам.

Армон ухлайдими? Армон бир эртак сўзласин. Бу эртак энг армонли ва энг буюк эртак бўлади.

Китобда бештагина шеър номланган. Қолганлари эса “ юлдузли-погонли” шеърлардир.

Ҳис-туйғуларни мулоҳаза қилганда хатолар юз беради.

Бу хатоларни Хуршид Даврон ҳам чеклаб ўтолмаган. Унда кўп сўзлилик, сўзларни ўринсиз қўллаш учрайди. Китобни очиш билан “ Мен эртага жуда эрта тинч уйқумни бузаман” дея бошланувчи шеърига тўғри келасиз. Тилимизда саҳар, тонг, субҳидам каби сўзлар борки, шоир ўзининг туриш вақтини ана шу сўзлардан ташқарида поэтик дидсизлик билан кўрсатади. “У аёлнинг қўллари дағал” шеърида дастлабки икки мисра жойида. Давом ва хулоса эса ўқувчини ғаш қилишдан бошқага хизмат қилолмайди. Агар фожиа туфайли кўнгил ғаш бўлса у бошқа гап, лекин хунуклик туғдирадиган ғашликнинг вазифаси биттагина холос. Шунга ўхшаш сўзлардаги ва фикрий қусурлар “Қишлоғим хотирасида қолган қўшиқлар”, “ Учишни истайман…” , “Қўшоқ ака ухламайсиз..” ва бошқа шеърларда ҳам кўринади. Булар, албатта, юқорида битилганидек туйғуларни идрок этишда йўл қўйилган табиий хатолардир. Табиий хатолар табиий муфаққиятларнинг маъсума ҳамширалари десак хато бўлмас.

2. ТУШЛАРГА СИҒМАГАН ВАТАН.

Туш орзулар рўёбию армонлар муҳри босилган гўзаллик, оламнинг тортишиш кучига ҳам бўйсунмайдиган ҳурлик ва илоҳий беҳудудлик ўлкасидир.Ана шу фазилатлари билан бирга туш эркин мантиқсизлик ўлкаси ҳамдир.Мантиқсизлашганда қайтага ўзимизга кўпроқ ёқавермайдиган, “қонуну расмга телба-тескари”лашганида яна ҳам хуш келаверадиган ҳамма нарсани туш кўриш мумкин.Улар эса тушларимиздек жуда-жуда кўп.Лекин, фақатгина ватанни туш кўриб бўлмайди!…Ватан тушнинг ҳеч қайси вазн ва шаклларига сиғмайди.У шу қадар муқаддаски, шу қадар азизки, салгина мантиқсизлик заминидан сал бўлсин узилиш бўлган жойда уни йўқотиб қўямиз.

Ватаннинг сарҳадлари-соқчилар турган чегарагина эмас.Ватаннинг руҳий сарҳадлари вужудимиз, танимиздадир.Кўзларимиз, тилимиз, қулоқларимиз, юрагимиз ва нафасимиз билан бу чегарани “бузиб” ўтамиз.Ва шу “бузиб ўтиш” баробарида у ҳам бизни “забт эта боради”.Ва “бузиб ўтиш” Ватанни англаш ва севишнинг сўзбошисидир.Лекин ушбу мулоҳазаларни тўхтатишга ижозат берадиган яна бир фикр бор.Ким шу пайтгача ўз отасининг киндигини кесибди; ким қайси замонда ўз онасини ўзи туғибди?! Бу ўша фикр.

Ушбу ўйлар яхши шоиримиз, бизга доимо шеърларидан кейин яхши хаёллар суриш ҳолатини берадиган Хуршид Давроннинг “Олтин беланчак” сериясида чоп этилган “Шаҳардаги олма дарахти” тўпламини ўқиш давомида ва ундан кейин пайдо бўлди.Шоир ўз шеърларига олтита мезон қўяди.Булар: ҳақиқат, журъат-жасорат, маъсулият, она-юрт дардиларини севиш,она- доя қотиллик,замонага шукрона мезонларидир.Она-доя қотиллик деганимиз “Шоир шеърнинг олдиндан тирик,шеър сўнгида ўлмоғи даркор” мисраларида ўзини баён қилади.Бу янгилик туғувчи, қонидан шеър унувчи ва ҳар ўлганидан сўнг янги юксак босқичларда туғилувчи қотилликдир,шахсий-хусусий қотилликдир.

Мезонлардан яна бири-она-юрт дардларини туйиш ва суйиш.

Тўмарисдек аёл қўлларин,
Қадоқлари тиларкан кеч куз,
Қоғоздаги шеърим йўллари,
Юрагимда қон қолдирган из.-

бандида бир-бирини тўлдиради, ана шу қон қолдирган изларда лолалар ундиради.

Умуман,Хуршид Даврон мисралардан жамалаклар тақиб, сатрлардан кўйлак кийган қизу аёллар қувонарли даражада кўп. Улар кўпроқ тасаввурдаги, олдин хаёлимизда туғилиб, кейин шеърларда акс этган вазмин ва гўзал аёллардир.Улар бизга ягона имконият-ўзларини севиш имкониятини беришади.Шоир биринчи “Қадрдон қуёш” тўпламида аёлнинг ботиний гўзаллигини тасвирлашга уринган.”У аёлнинг қўллари дағал…” шеъри бор.Унда нафосат ожиз мададсиз-ҳимоясиз тушинилмаган ва киши кўнглини ғашлик қафасига соладиган,ҳеч бўлмаса унга ачиниш ҳам уйғота олмайдиган даражада ёқимсиз,шафқатдан ҳам паст бўлиб қолган эди.Ундаги гўзаллик фақат баён-ҳолатда,ҳаракатсиз,бинобарин, самара бериш ўрнига ўзи қандайдир шубҳали ғайри натижа сифатида кўринган эди.

Ушбу тўпламдаги “Тунда силкитаркан дарахтни шамол…” шеърида эса гўзаллик ҳаракатга кўчади,бошқа ҳаракатларга туртки беради; натижада нафис-гўзалликдаги ҳаракат ва ҳаракатдаги гўзаллик мувозанати ҳосил бўлади.Бу нафосат бевосита қудратга, тараққиётга асосланган.У яратади ва шу бунёдкорлик асосида ўзига, ўзининг мангулигига изоҳ беради, моддийлашади.Ушбу шеърни, китобдаги энг гўзал шеърни тўлиқ келтирамиз:

Тунда силкитаркан дарахтни шамол,
Дарахтлар титраркан маҳзун букчайиб,
Дарахтзор қошига келар бир аёл.
Нозик оёқларин шабнамга чайиб.

У гуллар сочади ҳовуч-ҳовучлаб,
Ҳайратга тўлади армонли боғлар.
У куйлай бошласа гулларни тишлаб
Уйғона бошлайди қуриган шохлар.

Биз кўпинча нарсалар ёки воқеа-вазиятларни уларнинг аксига қиёслаб баҳолаймиз.Юқоридаги шеърда эса гўзалликни қиёслайдиган, унинг акси бўлган бирдан-бир нарса борки, у ҳам бўлса фақат гўзалликдир.Бунда нафосат ўзини нафосат орқалигина ҳис қилади.Ана шу хислатларни ўзида жамлаган бу шеър беҳудуд оламни ҳисларда янада чексизлантиради, уфқни яна бир бор уфқ қадар нарига суради,коинотнинг марказини юрагимизга кўчириб келгандай бўлади.

Хуршид Давроннинг “Севдим гулу аёлларни мен” демаслиги самимиятдан бўлмас эди.Гўзаллик билан мангулик оралиғида-юлдузлар остида, гуллар устидаги севиш соатларини мангулик парчаси, нафосат бўлаги деб билиш маъсум эътирофдир.

Шоирнинг доимо эслаб юрадиган қишлоқ қизлари бор.Ўтган тўпламида “Тушларини қуёшга кўмиб ухлаб ётган теримчи қизлар” бевосита таъкид эди.Ушбу китобдаги “Эшиклар тўсатдан…” шеърида изидан тунни тентиратиб боғларда адаштириб қолдираётган шоирнинг, мушукдай юввош “чойшабларга ўралган гуллар”-шаҳар аёллари ҳақида ўйлаётган шоирнинг хаёлларида изоҳ-қиёс тарзида яна шу қизлар ётади:

Фақат узоқларда, тунги қирларда,
Кўзлари қора қиз, қоши қора қиз,
Йигитнинг кўксига эмас, далада,
Уватга бош қўйиб ухлайди ёлғиз.

Айтилмоқчи гап аслида шу.Лекин бу фикр бевосита, таъкид учунгина ишлатилган эмас.шоир ўз хаёлларини ўқувчига ҳадя этади ва сабаб-хулоса бўлмиш юқоридаги бандни яратади.
Шеърдаги муваффақият шундаки, “Узоқлардаги қоши қора қиз”га қаршироқ қўйилган “мушукдай юввош” шаҳар аёлларини кўз ўнгимизда хунук ва ёқимсиз қилиб қўймайди, улар ҳам нозик меҳр билан тасвирланади.Уларга кўрсатилган меҳр-илтифот “қоши қора қиз”га бўлган муҳаббат-қизғонишдан иборат кам эмас.

Теримчи қизларнинг фақат тушларида айтган қўшиғини эшитишни гражданлик деб аташни шоир ўз ижтимоий-лирик вазифаси ҳисоблайди.Бу шундай қўшиқ: уни юракнинг қулоқлари билан эшитиш, юракнинг кўзлари билан кўриш лозим.Ана шундагина унинг қандай қўшиқ эканлигини бошқаларга айта оламиз:

Бу қўшиқ бахт каби айлади сархуш,
Бу қўшиқ қуйилар самовий,маҳзун.
Бу қўшиқ туш каби жуда қисқа-ю,
Бу қўшиқ инсоннинг умридан узун.

Шоир –севимли ва гўзал аёллар, теримчи қизларни ана шундай сокин самимият билан тасвирлайди.Унинг бевалар ҳақидаги шеърлари ҳам ажойиб хусусиятларга эга.Ҳозирги кунда энг ёш классик беваларнинг ёши 50дан ошиб қолди.Эллигидан ошган аёлдан, ёшлигига меҳнату ҳасрат, ҳуснига жасорат, севги-ю вафосига маломат тенг шерик бўлган аёлдан нималар изламасликни, нималар истамасликни яхши биламиз.Лекин Хуршид Давроннинг бевалари шундай самимият ва маҳорат билан тасвирланадики, унда кампир эмас, қоши-кўзи сурмали бир гўзал кўринади.

Ва шоир Сизга бирор дақиқа беваларни кампир деб ўйлаш имконини бермайди.Бунга шоирнинг ҳақи бор, ҳақидан кўра кўпроқ истеъдоди бор! У классик беваларни гўё беваликнинг илк дақиқаларидан бошлабоқ вақтнинг қўлидан узоқроққа олиб қўйилган ҳолатга киритади.Вақт уларнинг юзлари, сочлари ва хаёллари билан ҳазиллашмаган.Вақт уларга келганида вазминлашиб инсон шаклига-файласуф сувратига киргану: “Йўқ! Гапирмасликка менинг ҳам ҳаққим бор!” дегандек туюлади.

Хуршид Давронда ҳар бир образга такрор-такрор қайтиш — асосий хусусиятлардан бири. Ўтган китобида дарахтлар билан ухлашга имкон сўраган эвазига уларнинг тушларини сўзлаб беришни орзу қилган шоир “Табиатдир менинг давомим” шеърида “Дарахт кулгусини кўрганман , кўрганман кўз ёшларини ҳам” дейди. Бу давом-инъикосидир.Табиатни ўзининг давоми билган қалб, вужуди ва маънавий мулкини топган қалб қувончию алами дарахтларга кулгу бўлиб, кўз ёши бўлиб ўтади, давом этади.

Хотиротдан “ярим кўк, ярим оқ ва қора битта барг” юборган дарахт унинг ялпизлар, яъни ўз болалиги,онаси кирган тушини қўриқлайди. Қисқаси,ДАРАХТ-шоирнинг асосий шеър рамзларидан бири. У УМР, ХОТИРОТ, ЮРТнинг табиатдаги тирик ҳайкалидир.У улғаядиган кексая оладиган бағри кенг,хотиротдан кўйлаклар киядиган ,пойига гулдасталар қўйилмайдиган ҳайкалдир.

Ана шунинг учун ҳам шоир “Бизлар минг йил утишга розимиз ахир.Дарахт шохларида баргдек ўсгани…” дея олади.Бу истак дунёдаги барча ғаму қувончлардан, висол ҳижронлардан таскин топади, овунади.

Тўпламдаги “Қиз ва шамол ҳақидаги эртак” ниҳоятда покиза,шеър руҳ тасвирининг ажойиб намунаси бўлмиш шеърдир.Унда шамолнинг суратини,бўсанинг рангини,севинчнинг ҳасратини кўрамиз:

Парча-парча бўлиб синади,
У кўтариб югурган севинч.
Ва лабдаги бўса ҳидидан
Маст бўлганча чайқалиб беҳол,
Қайрағочга кўксини босиб,
Тўлиб-тўлиб йиғлайди шамол.

Бу манзара биринчи бўсадек беғуборлиги билан хотирамизда ёрқин из қолдиради.Бу ёрқин из бизни “Улуғ Инқилобнинг узвий парчаси Қўшоқ акаларнинг тунги инграши!” мисраларига ҳам олиб боради.

Тўпламдан “Кўзлар” достони айрим лавҳаларининг ўрин олганлиги ва уларни ўқигач, достон ҳақидаги таассуротлар ниҳоятда ёқимли эканлигини айтиш мароқлидир.Маълумки, ҳар бир тушунчанинг хусусий ва умумий маъноси бор.Дейлик кўз-инсоннинг кўриш аъзоси.Тарихнинг кўзи, халқнинг кўзи деганда эса қандай кўзни тушуниш керак?”Шоир эса халқнинг кўзидир, хира тортиб қолмасин бу кўз.Нурга чўмсин, нурга йўғрилсин юракларда яшаётган сўз”.Саволга шоир ана шундай жавоб билан давом этади.

Шоир мисли ўтли чегара,
Даврларнинг буюк ораси.

Инглиз романтикларидан бири “Шоирлар дунёнинг тан олинмаган қонунчиларидир” деганида қанчалар янглишмаган бўлса,Хуршид Даврон ҳам юқоридаги фикрлари билан шунчалар ҳақдир.

Достонда вужуднинг шоири-кўзлар ва халқнинг кўзи шоирлар ниҳоятда яқинлашиб қолади.Тескари нисбат сиқиқлиги юракка жо бўладиган даражада.

…Бадавий югуриб хонага кирар экан, бирданига тиззалари букилиб кетади-унга девордан саноқсиз кўзлар қараб турган эди.
У қўлидан келадиган ишни қилди: сувратда тик қараётган кўзларга шамшир урди;

Девордан қон каби, қон каби шу пайт,
Тўкила бошлайди Сўғднинг кўзлари.

Бу кўзлар сира юмилмас, фақатгина ёшдек тўкилар: девордаги тасвирлар на чекинар,на ҳужумга ўта олар эди.Бир вақти келиб “Улуғбек кўзидаги ёш” (Абдулла Орипов)-бўлган юлдузлар-“юлдуз эмас Афросиёбнинг деворидан ўйиб ташланган кўзлар!”.

Кўзлари ўйилган оналар гўдакларга нафас қилиб, ўйилган кўзларини юмдилар! Гўдакнинг ўйилган кўзларидан бир томчи ёш томди.Бу ҳали онадан айрилганини тушунгандан эмас, қорайган деворларда чайқалаётган саслар нафасидан тўлқинланиб тушган бир томчи ёш эди.Ана шу томчида бутун бир тарихлар, бутун тақдирларни акс эттирди,ғарқ қилди ва ютиб ҳам юборди.Ва ҳозирги хушбахт замона фонида,Ватаннинг мукаммал суврати фонида туриб ўша бир томчи ёшда нималар акс этаётганига назар соламиз:

Энди кўз  ўювчи одамлар йўқ деб,
Ким айтар кўзимга типпа-тик боқиб.

Жавоб беришга улгурмасдан томчида акс этаётган музаффар қуёшни кўрамиз; ахир у ҳам ўйилган кўзга, дилдаги қутлуғ СЎЗга ўхшайди.Ҳамма нарсада ўйилган кўзга ўхшашлик кўраверар экансиз, юракдаги дардлар ҳам ўйилган кўзга айланади:

Ўйилган кўзимнинг қорачиқлари,
Дард каби тўкилиб тушар қоғозга.
Ўйилган кўзларим ҳайқира бошлар,
…Ўйилган кўзларим қоғоздаги шеър…

Булар шеърга берилган таъриф эмас, балки дарднинг таърифидир.

Шеър эса-дарднинг ўйилган кўзи бўлмоғи керак! Достонда ниҳоятда оғир,ҳар қандай шошқалоқ хулоса босиб турадиган оғир руҳ ҳукмрон.Бунда сокин ғазаб,ҳорғин нафрат, улуғвор хаёлкашлик бор.Достонда ўйилган кўз,Сўз, Қуёш ва Ватан образларига кўп-кўп қайтилишининг боиси, улар вақти-вақти билан бир-бирларининг ўрнини босиб туришларидадир.Масалан,қуёш кўпгина ўринларда Ватан тимсолида келган ва яхши келган.

Хуршид Давроннинг бу ажойиб муваффақияти ёшлар шеъриятининг ноёб ютуғидир.Хуршиднинг чиқиш даврлари ниҳоятда яқин бўлган китоблардаги латиф фарқланиши кишини ҳайратга солади.Биринчи китобдаги кўп учраган жўнлилике, ортиқча сўз “едириш”, мисралардаги ва фикрлардаги сунъийлик иккинчи тўпламда қувончли миқдорда озайган.у ўзининг тор “ яратиш” устахонасидан кенг кашфиёт коинотга чиқиб бораяпти.

Эшиклар тўсатдан бир қучоқ нурни
Сочиб юборади туннинг кўксига—

байти “Боғчага очилган дераза.Таратар навони-ёғдуни” мисраларидан атиги бир йил кейин яратилган.Лекин буларнинг ҳар иккаласи бир китоб муқоваси остида.Ҳурматли ўқувчи булардан қай бири “бир қучоқ нур”лигини яхши билади ва шоирнинг йилдан-йилга қучоқ-қучоқ нурлар билан ошно бўлаётганини ҳис этади.

1980

    Kuni-kecha  “Yangi asr avlodi” nashriyotida Umid Bekmuhammadning erta vafot etgan iqtidorli adabiyotshunos olim va shoir Bahodir Sodiqov hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan “Xotira uyg‘onsa, go‘zaldir” nomli to‘plami bosmadan chiqdi.To‘plamning asosiy qismi Bahodir Sodiqovning mumtoz va zamonaviy o‘zbek  adabiyotiga oid maqolalari, uning she’riyatidan ayrim namunalar ham o‘rin topgan. Bugun sizga ana shu to‘plamdan ayrim sahifalarni taqdim etmoqdamiz.

DOVULDЕK KЕCHGAN UMR
Xurshid Davron
O‘zbekiston xalq shoiri

Xorazm viloyatining Shovot tumanida tug‘ilgan Bahodir Sodiqov (1959 — 1980) o‘tgan asrning 80-yillarida o‘zbek adabiyotshunosligi maydonida paydo bo‘lgan salohiyati baland olim edi. O‘sha yillari uning «Sharq yulduzi». «Yoshlik» jurnallarida, «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» haftaligida, adabiy-tanqidiy «Kamalak» almanaxida bosilgan ilk ilmiy-badiiy tadqiqotlari jiddiy bahslarga sabab bo‘lgani bu fikrning tasdig‘idir. Haqiqatan ham Bahodirning mumtoz va zamonaviy adabiyotning dolzarb masalalariga, yangilanayotgan o‘zbek she’riyatidagi tajribalarga bag‘ishlangan maqolalari adabiyotshunoslik iqlimida juda katta qiziqish uyg‘otgan, adabiy jamoatchilik yosh olimning kelajagiga katta umid bilan qaragan edi.

Mening ilk nashr etilgan to‘plamlarim: «Shahardagi olma daraxti» va «Qadrdon quyosh»dagi she’rlarimga munosabat bildirilgan dastlabki maqola-taqrizni ham Bahodir yozgan edi. Uning “”“Tushlarga sig‘magan Vatan” maqolasi ayrim munaqqidlarning taqrizlaridan farqi shunda ediki, u maqtovga, shoir she’rini izohlashga berilmay, ijodkor dunyoqarashi va she’rning ichki, botiniy qatlamini ochiqlashga urinardi. Bu adabiyotshunosligimizda yangicha tafakkur mavsumini boshlab berishga qodir munaqqid kirib kelayotganini anglatardi.

O‘sha olis yillar Bahodir Sodiq meni nomi unutilishga mahkum etilgan buyuk tasavvuf shoiri So‘fi Ollohyorga suhbatdosh etgan edi. U mendek eski qo‘lyozma yozuvni o‘qiyolmaydigan savodsizga shoir g‘azallaru-yu munojotlarini bir daftarga ko‘chirib, taqdim etar ekan, “”“Bularni bilmasangiz, umringiz hayf” degan so‘zlari oradan shuncha vaqt o‘tib ham qulog‘im ostida hamon jaranglab turadi. . So‘fi Ollohyor g‘azallari bilan tanishgach, inja va betakror satrlarga,ayniqsa, ularning sehrli ohanglariga shu qadar mahliyo bo‘lgan edimki, buni o‘sha yillari yozilgan «Devonul lug‘atit turk» ohanglari” turkumidagi she’rlarimni o‘qigan odam darrov sezib olishi mumkin. Bahodir bergan daftarni boshqa shoirlar bilan baham ko‘rganim ham esimda. Daftar bilan tanishganlardan biri – Mirzo Kenjabek So‘fi Olloyorning benazir “”Munojot”idan ta’sirlanib, uning ohangida o‘z ”Munojot”ini yozgan edi. Men bugungacha Bahodirning ayni shu ishi – yuragimni qadimiy she’riyat bog‘lari tarovatiga oshno etgani uchun dil-dilimdan minnatdor bo‘laman.

Bahodir Sodiqov mumtoz adabiyotni chuqur bilishga intilgan, bu sohadagi mavjud muammolar, xususan, mumtoz adabiyot namunalarini nashr etishda yo‘l qo‘yilayotgan xato va kamchiliklar haqida hozirjavoblik bilan munosabat bildirishdan qochmaydigan, o‘z fikrini dadil himoya qila oladigan tadqiqotchi edi. Bu o‘rinda birgina mumtoz shoir Boborahim Mashrab asarlarining nashri bilan bog‘liq “ “”Bir devon bahsi” nomli maqolani eslash kifoya. Har jihatdan teran maqola bir tomondan bor-yo‘g‘i 20 yoshga kirgan Bahodirning mumtoz adabiyotimizning nechog‘lik nozik tushunganini ko‘rsatgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘zidan oldingi tajribali olimlar bilan asosli ravishda bahs eta olishga qodir jur’atli olim dunyoga kelganiga hujjat edi.

Taassufki, hayotlik chog‘larida Bahodirning so‘fiy shoirlar ijodiga doir tadqiqotlarining matbuotda yoritilishiga hukmron mafkura monelik qildi.

Bahodir Sodiq qanday tuzumda yashayotganini chuqur anglar, qullikda yashayotgan tafakkurning g‘arib va mute’ bo‘lishini idrok etar, faqatgina mustaqillik qatag‘on etilgan milliy qadriyatlarimizni, nomlari tilga olinmay qo‘yilgan mutafaakir ajdodlarimiz qoldirgan merosning asl qadrini ro‘yi rost tiklashiga ishonar edi. Bu ishonch uning o‘limi arafasida yozgan bir she’rida yorqin namoyon bo‘lgan edi:

Esa boshlar ishonch shamoli,
Va ko‘pirar kurash to‘lqini.
Ham ozodlik dengizi uzra,
Ko‘rinadi baxtlar yolqini.

Hali ko‘pdir qullik qoyasi,
Ozodlikning dengizi ichra.
Ey, shamollar, dovuldek esing,
Va sen, to‘lqin, qoyaga sachra!

Shamol hamda to‘lqin, birlash va
Qoyalarning qirg‘og‘in kemir,
Ey sen, dengiz, qullik orolin,
Qahr ila qa’ringga simir!

Shunda qoya o‘smog‘i uchun,
Xunta bo‘lib otilmas vulqon.
Zamondoshim ozodlik uchun,
Kurashga chiq, uyqudan uyg‘on!

Yosh olimning fojiali o‘limi adabiyotimizni zukko va bilimdon olimdan, bizni pokiza qalb egasi bo‘lgan insondan judo etdi. Uning fojiali o‘limida o‘z jonini qurbon qilish evaziga o‘zgalar hayotini saqlab qolishdek, kamdan-kam inson jur’at eta oladigan buyuk insoniy jasorat namoyon bo‘lganini aslo xotiramizdan chiqarmasligimiz kerak.

Bahodir Sodiqning vafotida so‘ng «Insonni sevmoq kerak» kitobi yorug‘lik yuzini ko‘rdi. Uning bu kitobi Sharqning ko‘hna “ “”Olimning o‘limi – olamning o‘limidir” hikmati mohiyatidagi haqiqatni yana bir karra ochiqladi.

Mirzo Kenjabekning kursdoshi va do‘sti Bahodir xotirasiga bag‘ishlagan she’rida mana shunday satrlar bor:

Sening qoralama satrlaringda
Tirilmoqda edi qaytadan
Ko‘hna Xorazmning mo‘rt tomirlari…

Bahodir Sodiq qoldirgan bitiklar, xoh she’rlari, xoh maqolalari bo‘lsin, bugun bobolari merosi qatiga qo‘shilib, qadimiy Xorazmning ko‘hna tomirlariga quvvat ulashayotganiga ishonaman.

2017

Umid BЕKMUHAMMAD
IKKI XOTIRA

KO‘HNA URGANCH ZIYORATINI XOTIRLAB

— 1980 yilning aprel oyi edi. Toshkentda yashab ishlayotgan urganchlik shoir Qadam Saidmurod uyimga kelib ertaga Ko‘hna Urganch ziyoratiga bormoqchi ekanligini aytdi.Qadam menim qadrdon og‘am, shoir Xushnud Abdullaning shogirdi bo‘lgani uchun, qolaversa o‘zim ham ziyorat taraddudida yurganimdan darrov rozi bo‘la qoldim, — deya xotirlaydi 74 yoshli keksa jurnalist Abdulla Yusupov (pastdagi suratda).

 Abdulla ota o‘zbek fotokinosining asoschisi Xudoybergan Devonov sulolasidan. Uning otasi Yusuf Hasanov Devonovning jiyani va eng yaqin shogirdi bo‘lgan.Iqtidorli shogirdini Xudoybergan Devonov o‘ziga tutingan farzand qilib oladi va ular birga 1934 yilda Xivadan Urganchga ko‘chib kelishadi.1937 yilda Devonov aynan ular birga yashayotgan uydan qamoqqa olib ketilgan.1938 yil 4 oktyabrda Devonov “xalq dushmani” sifatida otilgach, Yusuf Hasanov ota-tog‘asining ishini davom qildiradi.

Bizning suhbatdoshimiz Abdulla ota esa o‘sha Yusuf Hasanovning farzandi.Abdullajon ota 74 yoshga kirgan bo‘lishiga,umr yo‘llaridagi turli qayg‘u-hasratlarga qaramay, hamon bardam.Ko‘p yillar davomida Xorazm televideniyasida operator bo‘lib ishlagan,tarix,kino, ekologiyaga oid yuzdan ziyod maqolalari vatanimiz va xorij nashrlarida chop etilgan.Xorazmning ma’rifatli, fidoyi farzandlaridan bo‘lmish otaxon bilan ba’zida haftada, oyda 5-6 soatlab tarix,kino, adabiyot bo‘yicha suhbatlashamiz.Bu galgi suhbatimiz esa marhum Bahodir Sodiqovni xotirlab, u bilan birga Ko‘hna Urganchga qilgan ziyorati xususida bo‘ldi.

— Ertasiga yarim tun, soat uchlarda uyim oldiga mashina keldi. Telekamera va fotoapparatimni olgancha mashinaga o‘tirdim. Mashinani Qadamning o‘sha davrda urf bo‘lgan shlyapa kiygan doyisi(tog‘asi) Tojivoy haydab keldi. Qadamning yonida kostyum shimi o‘ziga yarashgan, ammo sochi shu davr yoshlariniki kabi o‘skin, toshkentlik shoir va g‘oyatda ziyoli bir yosh yigitcha bor edi. Albatta vaqt bemahal bo‘lganidan faqat salomlashib, hol-ahvol so‘rashgancha to tong oqarguncha indamay o‘zimizcha o‘y surib ketdik.

 Qadamning ham, o‘sha yosh yigitchaning ham sochlari o‘skin, ammo ko‘zlari, o‘ychan xayol boqishlari uning g‘oyatda ilmli inson ekanligidan dalolat berib turardi.Shovot tumaniga kelganimizda Qadam unga qarab:

— Bahodir, mana yurting Shovotgayam keldik, u yog‘i Toshhovuz, keyin hademay Ko‘naga(Ko‘hna Urganchga) yetib olamiz –dedi.

Suratda: Bahodir Sodiqov va Qadam Saidmurodov  (1980 yil aprel )

Shundan so‘nggina men Bahodirning Shovotlik ekanligini,Toshkent Davlat Universitetining talabasi ekanligini bilib oldim.Oz-moz yana yo‘l yurgach, tabiiyki ziyoratga borayotganimizdan suhbatimiz Ko‘hna Urganch,tarix, muqaddas qadamjolarga borib taqaldi.

Shunda Bahodir o‘zida Xorazm tarixiga oid noyob qo‘lyozma borligini, u ota-bobolaridan meros noyob yodgorlik ekanligini aytib qoldi.
— Balki Bahodirjon shu qo‘lyozmangizni berib turarsiz,o‘qib, yoki fotokopiya olib qaytarib berardim-deya iltimos qildim men.
— Abdulla aka eskichani biladigan zamonaviy odamlardan- deya meni noo‘rin maqtagan bo‘ldi Qadam.
— Eskichani bilarkansiz, qaytib berish sharti bilan berib turganim bo‘lsin, — dedi Bahodir sipolik bilan kamtarona.

Shu tarzda to Ko‘hna Urganchga borguncha ikkimizning uzluksiz suhbatimiz bo‘lib o‘tdi.Men Najmiddin Kubro,Ibn Hojib,Jamiljon,Imom Faxriddin Roziy, Qirq mulla tepaligi to‘g‘risidagi o‘zimning bilganlarim bo‘yicha gapirib berdim.Bahodirjon bo‘lsa mendan qariyib 20 yosh kichik bo‘lishiga qaramay,shunchalik tarixga oid ko‘p narsalarni bilarkanki, ularni odob bilan, avvalo menim gaplarimni tinglab, keyingina o‘z fikrlarini aytardi.

Suhbat bilan bo‘lib, mashinada vaqtning o‘tganini ham bilmay Toshhovuz, Ko‘hna Urganchga ham soat 6lar atrofida borib qoldik.Uzoqdan Xorazmshoh Tekeshga nisbat beriladigan minora ko‘rindi.Mashinani To‘rabekxonim maqbarasi yonida qo‘yib piyoda ketdik.Ziyoratni uch yuz oltmish avliyoning sardori hazrati Shayx Najmiddin Kubro maqbaralaridan boshlash rasm bo‘lgan.Bu taomilni ado etish ulug‘ siymoning xotirasiga kamoli ehtirom ramzidir.Avvalo ziyorat odobi tilni bejo so‘zlardan tiyishni, bejo ishlardan saqlanishni taqozo qiladi.Biz ham shu qoidaga amal qilib ziyoratni boshladik.

“Bismillohir rohmanir rohiym” deya qadamjoga qadam qo‘ydik. Qadam, uning sherigi, doyisi, shuningdek boshiga cho‘girma kiygan 60yoshlardan o‘tgan kishi, popoq kiygan yana bir kishi, bir ayol, hamda ko‘rinishidan turkmanga o‘xshash,oppoq soqolli, qo‘lida sumka ushlagan chol va Bahodir ikkalamiz birin-ketin astagina qadamjolarni ziyorat qilardik.Ohista yurish, beozor qadam bosish hush va farosat ahlining xislati.Ya’ni,zaminni ayash va shafqatli bo‘lish qoidalariga rioya etardik.
Bahodirning qo‘lida o‘sha davrdagi eng urfga aylangan diplomat, menda esa kamera va fotoapparat.Dastlab, otaxonlar, keyin Bahodir shunday qiroat qildiki,go‘yo xayollarimiz olis moziyga, buyuk avliyolarga ketdi.O‘shanda men Bahodirda chinakam ziyoliga,e’tiqodli insonga xos ilm mujasssam ekanligiga amin bo‘ldim.

O‘shanda kasbim bois hamrohlarimni bir necha bor fotorasmga tushirdim.Shuningdek, telekamera yordamida Ko‘hna Urganch obidalari, tabarruk qadamjolarni, hamrohlarimni tasvirga oldim.

Afsuski, o‘sha 1980 yilda qadamjolar e’tiborsiz, achinarli ahvolda edi. Biroq buyuklar o‘tgan, ularga tabarruk maskan bo‘lgan Ko‘hna Urganchning qandaydir ohangrabosi bor edi.Garchi saqlanib qolgan me’morchilik obidalari sanoqligina bo‘lsada,o‘zimizni go‘yo Xorazmning o‘tmishiga sayohat qilgandek tutardik. Bu yerdagi har bir obida ajdodlarimizdan nodir yodgor,qirq ikkita minoradan faqat ikkitasi (Namozgoh masjidi va Ma’mun minoralari) omon qolgan, To‘rabekxonim maqbarasi va boshqalardayam botiniy tortish kuchi bordek edi. Bu kuch suratda emas,balki siyratda edi.Valiylar shahristoniga poyi qadamingiz yetsa , uch yuz oltmish avliyo sizga yuzma-yuz. Siz ruhlarni ko‘rmasangiz ham, ruhlar nigohi sizda. Ruhiy barkamol inson ularni qalb ko‘zi bilan ko‘rishga, muloqotga qodir. Valiylar shafoati tufayli, Alloh duolarni mustajob,mushkullarni oson qilgusidir. Shu bois biz ham ichimizdan bilgan duolarni o‘qib ziyoratni bajo keltirardik.

Men kamera va fotoapparat bilan o‘z ishimni yakunlagach,Bahodir bilan yonma-yon yurib tarix,adabiyot,obidalar to‘g‘risida faqat ikkimiz suhbat qila boshladik.Xorazmchasiga aytganda biz ikkimiz “chiqishib ketdik”.

Men maktabda ruscha o‘qigan, ko‘pincha suhbatlashgandayam ruscha so‘zlarni o‘zim bilmagan holda qo‘llab yuborardim. Bahodir esa faqat o‘zbekona lisonda gapirar, arabiy, forsiycha so‘zlarni ham aytib qolardi. Ayniqsa Najmiddin Kubrodek, Xorazmda “Shayxi Kabir ota” deydigan ulug‘ siymo, u yaratgan Kubroviya tariqati, tariqatdagi javonmardlik,tavba, vara’, zuhd, faqr maqomi, sabr,rizo, tavakkul to‘g‘risida o‘shanda Bahodir gapirib bergan, men 21 yoshli talabaning bunchalik keng ma’lumotga egaligidan hayratlangandim. Kubro hazratlari bilan bog‘liq tarixiy ma’lumotlar, afsonalar,Ibn Hojib,Shayxi Azizon,Imom Faxriddin Roziy, Qora qopi va Shayx Sharof, “Qirq mulla “ deya ataladigan Ko‘hna Urganchdagi qadimiy tepalik, umuman Xorazm vohasi bilan bog‘liq tarixiy ma’lumotlarning ko‘pchiligini o‘shanda Bahodirjondan eshitgandim.

Xullas, soat peshindan keyingi vaqtgacha tabarruk qadamjolarni ziyorat qilib, Ko‘hna Urganchdan Abulg‘ozixon asos solgan “Yangi” Urganchga qaytdik. Qaytayotganimizda Bahodir diplomatda olib borgan noyob qo‘lyozma — Xorazm tarixiga oid manbani menga berib turdi. Uyga kelgach, men asardan fotokopiya olib, bo‘sh vaqtlarimda asarni kirillga o‘gira boshladim. Bahodir o‘shanda Toshkentga o‘qishga ketishini aytib, asarni Urganch qurilish texnikumida ishlovchi Pirnafas ismli qarindoshiga berib qo‘yishimni ta’kidladi. Men aytgandik omonatga olgan kitobimni Pirnafasga yetkazib berdim.Afsuski, bu kitob keyinchalik yo‘qolib qolibdi. Shukrki, ushbu asarning menda fotokopiyasi saqlanib qolgan. Men har gal uni qo‘lga olganimda Bahodirning kulib turgan chehrasini, Ko‘hna Urganchga ziyoratga borganimizni,undagi suhbatlarni eslayman.

O‘shanda ziyoratdan to Urganchga kelguncha hamroh shoir bilan milliylik, tarix, ajdodlarimiz urf-odatlari,hayoti bo‘yicha bahs bo‘lgandi. Shunda Bahodir ziyoliga xos kamtarlik bilan kulimsiraganicha bizlarning bahsimizga aralashmay,tinglab, xayol surib kelgandi. Balki u ziyorat ta’sirida nelarnidir o‘ylab, ko‘nglida maqola yozish tug‘ilgandir, deya o‘ylayman. Afsuski, bir necha yil avval shoir Qadam Saidmurod ham olamdan o‘tib ketdi.

Abdulla otaning bu fikrlari menimcha bejiz emas. Chunki, Bahodir Sodiqovning “Hayratning ikkinchi umri” degan 1980 yilda yozilgan maqolasi “…Ko‘hna Urganchda bir darvoza bor; yoshi mingdan oshgan.U o‘zbekning eng qadimgi darvozasidir.Men uning saqlanib qolganligini nazarda tutayapman. Yarim belidan yerga ko‘milib, qo‘llaridan-devorlaridan nishon ham qolmagan yelkalarini mahzun qisganicha manglayini qumlarga tirab tushlar ko‘radi.Tushlariga karvonlar armonlar bo‘lib kiradi. Yuragi sakkiz asr burun otilib ketganicha yarim chaqirim orqada “Qirq mulla” ziyoratgohi bo‘lib yotibdi. Yuragini ziyorat qilishadi, yuragiga sig‘inishadi, uning bilan esa hech kim qiziqmaydi” deya boshlanadi (Maqolani to‘liq holda mana bu sahifada o‘qing).

Balki, Abdulla ota aytib bergan ziyoratdan keyin yozilgandir bu maqola.

-Bahodir Sodiqov bilan keyinchalik ham uchrashish, suhbatlashish nasib etdimi? — so‘rayman keksa teleoperatordan.

-Afsuski, yo‘q. Bahodir Toshkentga o‘qishga ketdi. Men XorazmTVda ishimni davom etdiraverdim. Qo‘lyozmani qarindoshi Pirnafasga berganim bois undan Bahodirjonning sog‘lig‘i, o‘qishlarini surishtirib turdim. U paytlarda hozirgiga o‘xshash aloqa vositalari yo‘q edi-da. Oradan vaqt o‘tib men kuzda — sentyabr oyida mehnat ta’tiliga chiqib xorijga ketdim. Ta’tildan oktyabrda kelib qayg‘uli xabarni eshitdim — Bahodir Sodiqov olamdan o‘tibdi. Biroq Bahodirjon menim qalbimda tirik. Uning maqolalari, she’rlarini o‘qib, ulug‘ ijodkor hayotdan erta ko‘z yumganidan afsuslanaman.

Shukrki, menda uning ziyoratda o‘zim tushirgan surati, ehtimol hayotligida olingan yagona telelavhalar saqlanib qolgan,-deya ham kuyunib, ham suyunib gapiradi Abdulla Yusupov.
Ha, Abdulla ota bebaho inson.Uning bu sifati tariximizga, ajdodlarimiz hayotiga qiziqqani,ekologiyani asrashga doir jonbozligida ham emas, bobosi Xudoybergan Devonovning noyob suratlari, kinolavhalarini asrab kelayotgani, ijodini targ‘ib qilayotganida ham.

Shovotlik shoir akamiz Boltaboy Bekmetovdan men Bahodir Sodiqovga oid merosni izlashtirganimda, u kishi bir nechta maqolasi va “ talabalik davrida tushgan birgina surati oilasida saqlanib qolgan ekan” deya nusxa olishga berib turgandi. Shukri, o‘sha birgina surat yoniga Abdulla Yusupovning merosni avaylashi tufayli ziyoratgohga borganiga oid ikkita surati ham qo‘shildi. Menimcha, maktabda, universitetda birga o‘qigan, yoki boshqa qarindosh urug‘, do‘stlaridayam turli yoshdagi suratlari, ehtimol qandaydir qo‘lyozmalari saqlanib qolgandir. Abdulla otaga o‘xshab eslaydigan xotiraga arzigulik voqealar bo‘lgandir.Demak, bularning bari hozirda ana’anaga aylangani kabi “Bahodir Sodiqov zamondoshlari xotirasida” kitobini nashrga tayyorlashni taqozo etmoqda.

XOTIRA UYG‘ONSA, GO‘ZALDIR

Shovot Xorazm viloyatining Turkmaniston bilan chegaradosh tumanlaridan biri. Bundan qaraganda yurtimizning eng chekka hududi. Biroq ana shu hudud Yusuf Hamadoniy, Vayangonbobo kabi qadamjolari, Kat,Vayangon singari tarixi miloddan ilgarigi davrga borib taqaluvchi qa’lalari, tarixshunos Niyozmuhammad Shayx, shoir,tarjimon hamda xattot Otaniyoz oxun Niyoziy, shoir va sarkarda Nurjon Botir, adabiyotshunos ,dramaturg Yunus Ayyomiy, hofiz Komiljon Otaniyozov, 2-jahon urushi qahramoni Rahim Avazmurodov, mehnat qahramonlari Karim Rahimov,Ovodon Do‘sova,Zarif Ramatov, akademik Azimboy Sa’dullayev, shoir Bahrom Ro‘zimuhammad, adiba Salomat Vafodek farzandlari bilan ham mashhur.

Tabiiyki, ana shu safda garchi 21 yoshida vafot etgan bo‘lsada, adabiyotshunos Bahodir Sodiqovning ham o‘rni bor deya ayta olamiz. Agarki atrofingizdagi aksariyat shu yoshdagi yigit-qizlarga razm solsangiz, hali tanlagan kasbi bo‘yicha dadil bir ishga kirishib ketaolmagandek. Biroq Bahodir Sodiqov 21 yoshigacha o‘z tengdoshlaridan ancha o‘zib ketaolgandi,desa bo‘ladi.Buni u kishi yozgan adabiy-tanqidiy maqolalari, she’rlari yaqqol ko‘rsatib turibdi.

Bahodir Sodiqov vafot etganiga ancha yillar bo‘lgan esa-da, u kishini bilgan yaqinlari,tengdoshlari, birga o‘qigan talabalikdagi do‘stlari adabiyotdan gurung ochilganida “Hozir Bahodir tirik bo‘lganidami…” deya afsus-nadomat aytib turishadi.

Ma’lumki, 21 yoshdagi ijodkordan odatda boshlovchi adabiyot ixlosmandlariga xos ayrim qoralamalargina qoladi.Ammo Bahodir Sodiqov umri qisqa bo‘lgani bilan o‘zidan boqiy asarlar yaratib qoldirgan ekan.

Hayotligida “Uchinchi imtihon” sarlavhali maqolasi “Guliston” jurnalida ayrim qisqartishlar bilan chop etilgan, “Sharq yulduzi”da chiqqan “Qirqinchi afsona” maqolasini ko‘rish esa u kishiga nasib qilmagan ekan…Biroq Bahodir aka ko‘plab adabiy tanqidiy maqolalar, she’rlar yozgan ekanki, ular do‘sti, shoir Berdi Rahmatda saqlanib qolibdi.Bahodir akaning hamyurti Bahrom Ro‘zimuhammadning sa’yi harakati bilan keyinchalik Bahodir Sodiqov yozgan maqolalar “Yoshlik”, “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” nashrlarida, “Kamalak” majmuasida chop etildi.Ana shundan keyingina faqat birga o‘qigan do‘stlarigagina tanish bo‘lgan Bahodir Sodiqov nomi keng adabiy-ilmiy , ijodiy jamoatchilikka ma’lum bo‘ldi.

Bahodir Sodiqov Toshkent Davlat Universitetining jurnalistika fakultetida talaba bo‘lgan yillar sho‘ro mafkurasining senzurasi, shuningdek ma’lum bir qolipda qotib qolgan “olim”, ijodkor, muharrirlarning matbuotga “to‘g‘on” qurib olgan ziddiyatli davri edi.Ana shunday davrda yashab ijod etgan Bahodir aka o‘zbek adabiyotshunosligiga erkin nafas olib kirishga intilgandi.Biroq davr Bahodir aka yozgan maqolalar,she’rlarni chop etishga tayyor emasdi.

O‘sha davrning naqadar mafkuraviy iskanjada ekanligini Bahrom Ro‘zimuhammadning mana bu hikoyasidan ham bilib olish mumkin: “Bahodir akaning Mashrab haqidagi maqolalarini chiqarish uchun harakat qilib, buning uddasidan chiqabilmay yurgan paytlariga shaxsan o‘zim guvoh bo‘lganman.1980 yilning bahori edi.Men mashqlarimni ko‘rsatib, ustodlardan maslahat olgani G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotiga bordim.Shunda Bahodir aka bir turkum maqolalarini olib, mashinkachilar xonasidan chiqib qoldi.Hol-ahvol so‘rashdik.men she’rlarimni “Yoshlik” almanaxiga bermoqchi ekanligimni aytdim.Yo‘limiz bir ekan, dedi u.Keyin tahririyat joylashgan “Yoshlar uyi”ga bordik.O‘sha yerga borib men turg‘unlik davri adabiyoti qanchalik iskanjaga olinayotganligini aniq tushundim.Almanax muharriri Ahmad A’zam, baland bo‘yli, sigareta tutatib o‘tirgan yana bir shoir davr qiyinchiliklari xususida kuyib gapirarkanlar, men Bahodir akaning maqolalari nima uchun matbuot yuzini ko‘rmayotganligini to‘g‘ri tushundim.

Bahodir aka juda keng fe’lli, darrov kayfiyati tushmaydigan, har so‘zini o‘ylab donishmandona so‘ylaydigan yigit edi. “Yoshlik” da revolyutsiya bo‘libdi-ku…” dedi u afsuslanib, yo‘lda ketib borarkanmiz.” Iste’dodli yosh shoirlardan ikki-uch nafarining she’riy turkumlarini 10-sondan olib tashlabdilar…”.

Ha, davr ana shunday erkinlikni iskanjaga olgan holatda edi.Ammo Bahodir aka bobosi Sodiqeshon, dadasi Karimbergan akadek e’tiqodi mustahkam oilada voyaga etgani uchun o‘tmishga , qadriyatlarimizga g‘oyat ixlos qo‘ygan inson bo‘lgan ekanlar.

…Xorazm viloyatining Yangibozor tumanilik jurnalist O‘rozmat Yaxshimurodov Bahodir akadan bir yil keyin universitetga o‘qishga kirgan.U kishi marhum munaqqid bilan ilk uchrashuvlarini shunday eslaydilar:

-Toshkentda talaba bo‘lganimdan quvonib o‘qishga borgan paytlarim.Qaysidir Xorazmlik tanishim bilan shevamizda gaplashib kutubxonaga borayotgandik.Menim shevada gaplashganim uchunmi yurtdoshlik hissi bilan bir yigit “Nerdansiz? Gurlandanmi?” deya so‘radi.O‘zimdan kattaroq ko‘ringan,buning ustiga 2-guruhda o‘qiyotgan talabaning “Siz”lab so‘rashishi boshqacha tuyuldi. Jurnalistikada o‘qiyotganim uchunmi “Bog‘olondan, shoir Omon Matjonning qishlog‘idan” deya maqtangan bo‘ldim. Shunda u kishi o‘zini tanishtirib, “Bog‘olon toponomi qanday ma’noni anglatadi?” deya so‘rab qoldi.Men keksalardan eshitganim bo‘yicha Bog‘olon bilan bog‘liq rivoyatnamo gapni aytdim.O‘shanda Bahodir Sodiqov “Xorazmdagi ko‘plab joy nomlari urug‘ nomi bilan bog‘liq.Xususan,Bog‘olon ham olon urug‘iga aloqador, deya olon,os,massaget singari qadimda Xorazmda yashagan urug‘, qavmlar to‘g‘risida ma’lumot berib o‘tgandi.Keyinchalik Bahodir Sodiqov bilan ancha yaqin bo‘lib qoldik.Bahodir aka doimo biz o‘shanda eshitmagan Xorazm tarixining turli voqealari to‘g‘risida gapirib berardi.

Ha, oilada tarixga, ajdodlar yodiga ehtirom ruhida voyaga yetgan Bahodir Sodiqov o‘z davrining talabalari orasida hurmatu-e’zozga sazovor bo‘lgan shaxs darajasiga yetgandi, desa bo‘ladi.Talabalik davriga oid yana bir voqeani Gurlan tumanilik bolalar shoiri Sodiqjon Inoyatov so‘zlab berdi:

“Esimda, jurnalistika fakultetining birinchi kursiga qabul qilingach, kuzda biz talabalarni Sirdaryo viloyatining “Oq oltin” tumaniga paxta terimiga olib ketishdi.Talaba bo‘lganlar yaxshi bilishadi, talabalikdagi paxta davrining o‘ziga xos gashti tarovati bor.Biyday dala, dala shiyponida kechadigan kunlar, har oqshom bo‘ladigan o‘yin-kulgular, she’rxonliklar.

Qaysi bir kun terimdan qaytib dam olishga chog‘lanayotgan edik, bizdan bir kurs yuqori o‘qiydigan O‘rozmat Yaxshimurodov shoshiltirib qoldi.
— Tezroq bo‘la qolinglar,Bahodir aka kelinglar, deb xabar yuboribdi.

Yuqori kurs talabalari bizdan uch kilometrcha naridagi shiyponda yashardilar.Shiyponning yonginasida mexanizatorlarga atalgan kulba bo‘lib, u yerda o‘sha yillardagi an’anaga ko‘ra har bir viloyatdan kelgan talabalar vaqti-vaqti bilan alohida yig‘ilishib osh qilishar, suhbat qurishardi.Odatda bunday davralarda she’r o‘qilar, qizg‘in ijodiy tortishuvlar bo‘lardi.Borsak Bahodir aka palov pishirishga unnayotgan ekan.

—Kelinglar, yigitlar,-deb kutib oldi u bizni.-Bugun bir Xorazmni eslab o‘tiraylik.Yurtni ham sog‘inib ketdik, axir.

Men o‘sha kungi diltortar gurungimizni hali-hanuz yaxshi eslayman.Bahodir Sodiqovning suhbati xotiramda ayniqsa qattiq muhrlanib qolgan.u Xorazm afsonalaridan birini so‘zlab berdi.So‘fi Ollayor ijodiga nisbatan bo‘lgan bir tomonlama, noto‘g‘ri qarashlar to‘g‘risida kuyinib, bu shoir ijodiy merosida hozirgi kun kitobxoniga bemalol havola etsa bo‘ladigan ajoyib asarlar borligini, lekin bu ishga hech kim bosh qo‘shishni istamayotganligini gapirdi.O‘sha yillari endigina safga kirayotgan yosh shoirlar Usmon Azim, Xurshid Davron,Shavkat Rahmon ijodi to‘g‘risida hali biz uchun butunlay yangilik bo‘lgan fikrlarni aytdi.Va nihoyat davramiz so‘ngida u hammamizni hayron qoldirib ( u davrlarda bunday hol chindan ham hayratlanarli edi-da!) Qur’on tilovat qilgandi.

Shu kuni biz besh-oltita maqolasi-yu,bir ikkita xom-xatala she’rlari gazetada chiqqan, universitet talabasi bo‘ldik, deb o‘zimizcha g‘ururlanib yurganlar naqadar g‘o‘rligimizni,oz narsa bilishimizni, juda ko‘p o‘qib o‘rganishimiz zarurligini his qildik.Ayni kezda shuncha ko‘p narsalarni biladigan Bahodir akaga dildan havas qildik.Shunday eldoshimiz borligidan faxrlanib qo‘ydik.

Keyinchalik universitetga qaytgach ham,Bahodir aka bilan aloqalarimiz uzilmadi.u fakultetimizda ta’lim olayotgan barcha hamyurtlarimizga birdek mehribon, akalarcha g‘amxo‘r edi.U har doim yaxshi ijodkor bo‘lish uchun juda ko‘p narsani bilishimiz lozimligini aytar, arab imlosini o‘rganishni uqtirar, har birimiz Xorazm tarixini bilishimiz shart, der edi.Afsuski, beshafqat o‘lim uni oramizdan olib ketdi.

Oradan vaqt o‘tib, 1989 yilning ko‘klamida Toshkentdan shoir do‘stlarimiz- Abdul Jalil, Berdi Rahmatlar Gurlanga, Vazir qishlog‘iga kelishdi.Menim “Moskvich” mashinamga o‘tirib Shovotga — Bahrom Ro‘zimuhammadning uyiga bordik.Uni olib Bahodir aka tug‘ilib o‘sgan Beshmergan qishlog‘iga, uning otasi, aka-ukalari huzuriga bordik.O‘shanda yoshlik qilib hammamiz bosh kiyimsiz ziyoratga borgan ekanmiz.Bahodir akaning e’tiqodli otasi o‘shanda har birimizga do‘ppi sovg‘a qilgandi.Dasturxon atrofida suhbat qilar ekanmiz, nazarimizda yonginamizda Bahodir aka ham borday, xiyol kulimsirab, boshini ohista silkitib, so‘zlarimizni ma’qullab o‘tirganday edi…”

Ha,Bahodir akaning o‘zi bir maqolasida yozganiday “xotira uyg‘onsa go‘zal”dir.Bugun garchi oramizda Bahodir Sodiqov jisman yo‘q bo‘lsada, uni tanigan,bilganlar xotirasida ul kishining nomi hamisha barhayot.Yozgan maqolalari,she’rlari,tarjimalari orqali Bahodir akaning ikkinchi boqiy umri davom etmoqda.Bahodir Sodiqovning umri qisqa ekan, ammo ul kishining yozganlarining umri uzundir…

“Oltin Meros” jamg‘armasi Xorazm viloyat bo‘limi raisi Komiljon Nurjonov aytganidek, “Bahodir Sodiqovga xudo umr berib, bugungi istiqlol kunlarigacha yetib kelganida, Najmiddin Komilov, Ibrohim Haqquldek yetuk tasavvufshunos olim, tariximizning teran tadqiqotchisi bo‘lib yetishardi. Biroq uning 21 yoshigacha yozgan maqolalari ham tariximizdagi nurli izlar bo‘lib qolaveradi. Endi marhum munaqqidning xotirasini abadiylashtirish masalasini ma’sul rahbarlar o‘ylab ko‘rishsa yaxshi bo‘lardi”.

1990 yilning 20 fevralida “Shovot istiqboli” gazetasida Urganchdagi X. Siddiq nomli maktab o‘quvchisi, asli Shovotlik Gulnora Quronboyeva o‘sha davr an’anasiga ko‘ra, kashshoflar guruhiga Bahodir Sodiqov nomi berilganidan quvonib, ul kishining nomini Shovotdagi maktablardan biriga berishni taklif qilgan ekan. Oradan yillar o‘tdi.Ammo…garchi bugungi kunda ta’lim dargohlariga atoqli shaxslar nomi berilmasada, Bahodir Sodiqov nomini xotirlashning boshqacha yo‘llari ham borku?!

Bahodir Sodiqov 1959 yilning 19 aprelida tavallud topgan va 1980 yilning 12 sentyabrida vafot etgan.Axir ana shu sanalardan birida Shovot tumanidagi kollej, maktablarda marhum munaqqid xotirasiga bag‘ishlab tadbirlar o‘tkazish mumkin-ku?!

Eng avvalo, ”Xorazm haqiqati”, “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”, “Yoshlik”, “Sharq yulduzi” nashrlarida va bir qator to‘plamlarda chop etilgan, shuningdek do‘sti Berdi Rahmatda saqlanayotgan maqolalarini ham to‘plab nashr etsak, Bahodir Sodiqovdek umri qisqa bo‘lgan insonning ruhi shod bo‘lgan, asarlari keng jamoatchilikka yetib borgan bo‘lardi.

Shuning barobarida Bahodir Sodiqov bilan birga o‘qigan,ul kishini o‘qitgan, tanigan-bilgan Shovotliklardan, universitetda bir davrda tahsil olgan ijodkorlardan ul inson to‘g‘risidagi xotiralarni yozib olib ,bugungi kunda adabiy an’anaga aylangan “Bahodir Sodiqov zamondoshlari xotirasida “nomli kitobini ham chop etsa bo‘ladi.

Munaqqid tahsil olgan maktabda, Xorazmdagi o‘quv dargohlarida, O‘zbekiston Milliy Universiteti jurnalistika , o‘zbek filologiyasi fakultetlarida Bahodir Sodiqov ijodi va xotirasiga bag‘ishlangan adabiy uchrashuvlar, ilmiy-amaliy anjumanlar o‘tkazishni, Urganch Davlat Universiteti o‘zbek filologiyasi fakultetining zukko talabalari uchun Bahodir Sodiqov nomli stipendiya joriy etishni ham o‘ylab ko‘rish kerak.

Bularning barchasi yosh avlod tarbiyasida katta ta’sir ko‘rsatishi shak-shubhasiz..

O‘ylaymanki, bu takliflarimni yozuvchilar uyushmasi Xorazm viloyat bo‘limi, viloyat ma’naviyat targ‘iboti markazi va Shovot tumani hokimligi mutasaddilari o‘ylab ko‘rishsa , yaxshi bo‘lardi. Zero, Shovotning sharafli Bahodiri, o‘zbekning 21 yoshidayam yetuk munaqqidi darajasiga chiqqan ijodkori xotirasini e’zozlash, bugungi istiqlol farzandlari uchun ham qarz, ham farzdir.

Bahodir Sodiqov
BIR “DЕVON” BAHONASIDA

KЕCHASIN ICHIDAGI CHAQMOG‘IMAN…

O‘zbek adabiyotida shunday ulug‘ zotlar borki, ularning iste’dodi oldida hayratga tushamiz, ular bilan faxrlanamiz. Bu hayratimiz, bu faxrimiz dunyosida buyuk shoir Boborahim Mashrab ham bor.

Mashrab o‘zining mangu muhabbati muhrlangan o‘lmas g‘azallarini yaratar ekan:

…Ishqing jovidondur,
Kechani ishq-la kunduzdek yorittim. –

deb yozadi. Mashrab iste’dodi chaqmog‘i bilan o‘z zamonasi – tunni yorita bildi. Bu yorug‘da Mashrab ko‘p odamlar va ko‘p narsalarni ko‘rdi. Bu yorug‘da odamlarni va odamlar Mashrabni ko‘rdilar! Bu chaqmoq Mashrab iste’dodini zamonlar osha yoritib turibdi.

Mashrab o‘zining otash to‘la ijodi bilan “ishq ahliga o‘tlug‘ yuragini dahan” – darvoza etdi: sofdil, pokiza, halol va diyonatli odamlar “Ko‘nglig‘a bir o‘t qalab” o‘tdi, nihoyat “kechasin ichidagi chaqmog‘i” bo‘ldi. O‘z zamonida odamlar qalbiga qalangan bu o‘t asrlar osha alanga olib hozirgi yorug‘ kunlarimiz kishilarining dillarida yonayapti, demak yashayapti.

O‘t o‘tligini qiladi. Uning vazifasi faqat yonish emas, balki yondirish hamdir: yoritish bilan birgalikda kuydirish hamdir! Mashrab yozadi:

Kim yuziyu ko‘zi o‘tlug‘, xori mujgondin kechar.

Mashrab esa o‘t edi! U xori mujgondin – uyi, el-yurti, avlod zurriyotidan kechdi. Kechdi emas, zamon uni xori mujgonidan judo qildi, benasib qoldirdi.

O‘t bilan Mashrab qudratli olov – haqiqat, isyon o‘ti oldida o‘zini parvona bildi, xolos. Shuning uchun ham:

Parvonsifat jonimni o‘tg‘a qalab o‘tgum…

yoki:

O‘tdek tutab kuydi yuragim bila jonim,
Parvona bo‘lib o‘tqa o‘zimni ura qoldim…

yoki:

O‘tdek tutashib yondi yuragim, kuya-kuya kul bo‘lg‘oli keldim.
…Sha’mi jamoling parvona qildi, o‘tg‘a o‘zumni urg‘oli keldim. –

deb yozadi shoir o‘z g‘azallarida. Endi uning o‘ti haqiqatning yondiruvchi, isyonning kuydiruvchi olovi bilan qo‘shilib yona boshladi. Uning oldida ikki imkoniyat: yonish yo yondirish, kuyish yo kuydirish bor edi.

Uni zamon hasrati, yorning firoqi yondirdi:

Hasrat o‘tidin kuydimu motamzada kettim,
Firoqning o‘tiga kuydim, kiyar bu ustixon emdi.

U yonganning bir o‘chishi, bir ko‘yganning bir kuydirishi bo‘ladi. Mashrab o‘tlarda yonib-yonib, oxirida o‘zi o‘t bo‘ldi. Endi uni hech narsa, hatto do‘zax otashi ham yoqolmas edi. Chunki do‘zax so‘zoni ishq o‘ti oldida hech gap emas. Ishq o‘ti o‘tlarni yondirar, suvlarni kuydirar, tosh-temirlarni eritar edi:

Ishq o‘tidin tashlab do‘zax qurutay derman…

Bu misrada oshiq qalbi otashning g‘ururini, qudratini namoyon qiladi. Yana bir misol:

Chun barq urubon chiqsa o‘shal ko‘hga Majnuni,
Do‘zax kuyar jannatu rizvon chidayolmas…

Bu o‘t qudratlik, jannat do‘zaxni kuydirish bilangina cheklanmay, butun ilohiy olamning markazi bo‘lmish Arshi A’loni ham yondira oladi:

Arshining kuyar ohimdan tongla bo‘lsa qiyomat…

Bu misra ortida samimiy bir kuch, beparvo bir ishonch, erka bir g‘urur ko‘rinmayaptimi? Ishq o‘tining yashindek shiddatidan esa osmon gumbazi ham junbushga keladi:

O‘tlar chaqilib gurkiragan ra’d emasdur charx ustiga har dam,
Ohim o‘tini shiddatidin berdi sado bul gumbazi davvor.

Jannatu do‘zax, Arshi A’loyu barcha falaklarni kuydiruvchi bu o‘tni tasavvur qilib ko‘ring:

Ishqida ohim o‘ti uchundir oy ila kun!

Mashrabning shu qudratli o‘tdan “oshiq elini ko‘ngliga bir o‘t qalab” o‘tishi oddiy bir hol. Shu o‘t bilan zamon “kechasin ichidagi chaqmog‘i” bo‘lish esa Mashrab uchun yana ham kamtarlik edi.

MASHRAB, MASHRABSHUNOSLIK VA NASHRLAR

Bizda Mashrab asarlari keyingi 25 yillikda olti marta turli hajmda, turli saviyadagi tadqiqotchilar tomonidan to‘planib nashr etildi. Bu nashrlar asosan uchta bo‘lib, qolganlari shularning ikkinchi va uchinchi chiqarilishidir.

A.Hayitmetov va P.Shamsiyevlar tayyorlagan to‘plam bu nashrlarning birinchisi bo‘lib, 100 betcha hajmda, so‘zboshi bilan 1958 yilda bosildi va oradan ikki yil o‘tgach takror nashr etildi. A.Abdug‘afurov tayyorlagan yangi nashr 1963 yili nashr etilgan bo‘lib, X.Hayitmetov nashriga qaraganda shoir ijodini qariyb ikki marta ko‘p qamrab olgan edi. Bu nashr ancha shuhrat qozondi. Oradan sakkiz yil o‘tgach, yangi so‘z boshi bilan ikkinchi marta, 1979 yili yana boshqa so‘z boshi bilan “Sharq klassiklari merosidan” seriyasida uchta yangi g‘azal va bitta yangi muxammas kiritilib, uchinchi marta – 150000 nusxada nashr qilindi.

Lekin kitobxonlar mashrabshunoslardan yangi-yangi so‘zboshilarnigina kutayotganlari yo‘q edi. ularga yangi so‘zboshilar bilan birga yangi she’rlar, Mashrab ijodidan to‘liqroq bahramand qiluvchi nashrlar ham kerak. O‘quvchilar kutayotgan bu nashrni Vahob Rahmonov bilan Komiljon Isroilovlar Mashrab “Devon”i shaklida e’lon qilishdi (1980 yil). Bundan keyingi ishlar asosan ushbu “Devon” asosida olib borilishi kerak. Chunki tadqiqot bilan nashr bir-birining doirasidan chiqib ketmasligi lozim.

Yuqorida aytganimizdek, turli xil saviyalilik ularning so‘z boshilarini ham chetlab o‘tmagan edi. Ma’lumki, Mashrabning tavallud joyi, yili atrofida adabiyotshunosligimiz turli qarashlarga ega. A.Abdug‘afurov bu masalaga to‘g‘ri munosabat bildiradi. U Mashrab nashrlariga yozgan barcha so‘zboshilarida shoir tavalludi 1640 yil, tug‘ilgan joyi Namangan ekanligini ta’kidlaydi. A.Hayitmetov esa Mashrab 1657 yili Andijonda tug‘ilgan deb da’vo qiladi. Umuman mashrabshunoslikdagi bu ikki yo‘nalish haqida A.Abdug‘afurovning “Erk va ezgulik kuychilari” kitobi orqali yaxshi tanishish mumkin.

Vahob Rahmonov “Devon” so‘zboshisida bu masalaning “joy” qismiga aniqlik kiritadi. U adabiyotshunoslikda shu masalaning uzil-kesil hal bo‘lishini aytib, “andijonchilar” Andigonni Andijon deb xato o‘qiganliklari, Andigon – Namangandagi bir qishloq ekanligini ta’kidlaydi.

Ikkinchi masala bahsli qolyapti, u ham bo‘lsa Mashrabning tug‘ilgan vaqti. Mashrabshunoslikdagi “joy” masalasiga dadil va dalil bilan chek qo‘ygan Vahob Rahmonov Mashrabning tug‘ilgan yilini 1657 ko‘rsatib bu masalani oydinlashtirishdan chetlanib o‘tadi.

Adabiyotshunoslarimiz yuzaga chiqargan bu 17 yil chorak asrdan beri kitobdan-kitobga, maqoladan-maqolaga soya tashlab o‘tyapti.

Birinchi masala uzil-kesil hal bo‘libdi, deb xotirjam bo‘lingan bir paytda A.Hayitmetovning “Sharq Yulduzi” jurnalida (Z, 1980) “Mashrab lirikasi” maqolasi e’lon qilindi. Maqolada Mashrabning “tug‘ilgan yeriga oid ikki xil ma’lumot mavjudligini qayd etish bilan chegaralanish kifoya” deb masalaning uzil-kesil hal qilinganiga shubha bildiradi. Mashrab hayotiga doir bu ikki masala atrofida manzara ana shunday.

Yuqoridagi bahslar Mashrab hayotiga oid bo‘lsa, yana shunday munozaralar borki, ular shoir ijodini tadqiq qilishda yuzaga chiqqan. A.Abdug‘afurov Mashrab haqida gapirganda, uning Lutfiy, Navoiy ijodini chuqur o‘rganganligi, g‘azallariga tazmin va naziralar bitganligini gapiradi va Mashrabning boshqa shoirlar bilan bog‘lanish doirasini ana shu ikki misol bilangina cheklab qo‘yadi. Mashrab eng ko‘p ta’sirlangan va ijodini o‘ziga yaqin tutgan shoirlar orasida Hofiz, Nasimiylar bor ediki, bu xususda A.Hayitmetov va V.Rahmonovlar dalilli misolar keltirishadi. Mashrabning Nasimiy qalamiga mansub mashhur “Sig‘mazam”radifli g‘azaliga nazira tarzida “Sig‘madur”, “Sig‘madim” radifli g‘azallarini yaratganligi misoli ayniqsa e’tiborlidir. Tadqiqotchi V.Rahmonov Mashrabning Badriddin Hiloliy bilan bog‘lanish nuqtasini topgani yanada quvonchli bo‘lgan.

Demak, hozircha mashrabshunoslikda shoirning Lutfiy, Navoiy, Nasimiy, Hiloliy bilangina bog‘lanish nuqtalari haqida gap bor. Mashrab bulardan tashqari o‘zbek adabiyotining Ahmad Yassaviy, So‘fi Olloyor kabi vakillari bilan ham ko‘p o‘rinlarda yaqindir. Umuman, adabiyotshunosligimiz oldida Mashrab ijodini turli oqimdagi unga zamondosh va o‘tmishdosh shoirlar ijodi bilan mukammal qiyosiy o‘rganish, shuningdek Mashrabning o‘zidan keyingi shoirlarga ta’sirini chuqur tadqiq qilishdek ulkan vazifa turibdi.

Mashrab she’rlarini tahlil qilishda ma’lum bir she’riy parchani (misra, matla’) asosiy fikrdan uzib qarash, she’rning umumiy ma’nosiga e’tibor bermaslik orqasida ko‘pgina xatolarga yo‘l qo‘yilgan. Masalan, A.Abdug‘afurov shoir asarlarining 1971 yil nashridagi so‘zboshisida quyidagi baytni tahlil qiladi:

Bir xudodin o‘zgasi barcha g‘alatdur Mashrabo
Gul agar bo‘lmasa ilkimda tikonni na qilay!

Tahlilda shoir tanosib san’atini qo‘llab “birinchi misra mazmunini ikkinchi misrada namoyish etadi, xudoni… inkor etadi” deb da’vo qilinadi.
Mashrab tadqiqotchi aytgan san’atni qo‘llagan bo‘lsa bordir, lekin xudoni inkor etmaydi.Tadqiqotchining da’vosi noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatish uchun aynan shu g‘azalning boshqa bir matla’ini keltiramiz:

Zarrai nuri quyoshdek bu jahon ichra tamom,
Oshkora o‘lmasa, sirri nihonni na qilay!

Bu matla’ mazmunini so‘filar ta’limoti yordamisiz ochish mumkin emas. Quyosh mavjudligini namoyon qiladigan narsa – uning bizga yetib keladigan zarralari Xudo – ulug‘ sirri nihon! Bu sirri nihon oshkor bo‘lmasa, ya’ni uning vasliga yetolmasam oshiq bo‘lib nima qildim, demoqchi Mashrab. Tadqiqotchiga Mashrab xudoni inkor etadi deb aytish imkonini bergan narsa boshqa yoqda. Biz keltirgan matla’ning ikkinchi misrasidagi “Oshkora bo‘lmasa” degan joyini “Oshkora bo‘lsa” deb mutlaqo teskari o‘qiydi va haligiday “kashfiyot” yaratishga muyassar bo‘ladi. Bu xato, ya’ni “Oshkora bo‘lsa” degan joyi nashrlardan-nashrlarga oyog‘i osmondan kelib o‘taverdi, nihoyat, “Devon”ga kelganda matnchilarning xizmatlari tufayli asl holiga keldi (71-bet). Shunday qilib, adabiyotimizda 20 yillab yerda qo‘li bilan yurgan Mashrab o‘zini to‘g‘rilab oldi, oyog‘ini yerga tushirdi! Lekin aynan shu g‘azal atrofidagi ikkinchi nuqson “Devon”da ham tuzatilmadi. A.Abdug‘afurov so‘zboshisida xudoni inkor qiladi deb da’vo qilgan va boshqa tadqiqotlarida ham bir necha bor murojaat etilgan matla’ nashrlarining hech qaysisiga kirmay qolavergan. So‘zboshida misol tariqasida keltirilib shoirning oyog‘ini osmondan qiladigan yarashiqsiz tarzda tahlilqilingan matla’ning kitobdan, g‘azaldan tushirib qoldirilishini qanday izohlash mumkin.

Vahob Rahmonov ham so‘l so‘filar ta’limoti to‘g‘risida gapirar ekan sho‘rlik matla’ning “Bir xudodin o‘zgasi barcha g‘alatdur Mashrabo!” misrasini keltiradi-yu, “Devon”ning o‘ziga kelganda yana g‘azaldan tushirib qoldiradi. Bu holda shoir haqidagi tadqiqotlar bilan shoir asarlari o‘rtasida uzilish ziddiyat kelib chiqadi. Aynan shu holning oldini olish haqida A.Hayitmetov o‘z vaqtida eslatib o‘tgan edi.

Bu jihatdan o‘z hajmi hamda matni saviyasiga ko‘ra Mashrabning “Devon”i boshqa nashrlarga qaraganda qimmatlidir.

“DЕVON”NI VARAQLAB…

Mashrabning Vahob Rahmonov va Komiljon Isroilovlar nashrga tayyorlangan “Devon”i so‘zboshi, she’rlar va lug‘atdan iborat. Vahob Rahmonov qalamiga mansub “Buyuk isyonkor” deb nomlangan so‘zboshining asosiy muvaffaqiyatlaridan biri so‘filar ta’limotining o‘ng va so‘l qanotlari haqida ravshan hamda qariyb aniq ma’lumotlar berilganligida ko‘rinadi. Mashrab mansub bo‘lgan so‘l qanot so‘filar ta’limoti bilan yaxshi tanish bo‘lgandagina uning she’rlarini o‘rinli tushunish mumkin. Lekin tadqiqotchi birdaniga so‘l so‘fiylarning zohidlarga munosabatiga o‘tib ketadi. O‘quvchiga zohidlar haqida ham ma’lumot zarur edi. Chunki tadqiqot yo‘nalishiga ko‘ra zohidlarni o‘ng so‘fiylar bilan aralashtirib yuborish imkoniyati ochilib qoladi.

Xayriyat, tadqiqotchi o‘z xatosini kechikibroq bo‘lsa ham to‘g‘rilaydi.

Mashrabning xudo bilan shartnomali savdo qiluvchi (bu dunyoda men shariat qoidalarini bajaraman. U dunyoda meni jannatingga kiritasan) bu ta’magir zohidlarga qarshi bitilgan o‘tli g‘azallaridan juda o‘rinli misollar keltiriladi va bu bilan Mashrabning zohidlarga nisbatan isyonkor munosabati uzil-kesil ravshanlashadi.

Mashrabning Imomiddin Nasimiy, Badriddin Hiloliy bilan bog‘liq jihatlarini topganligi mashrabshunoslikka ixlosli va chuqur bilimli yangi tadqiqotchi kirib kelayotganidan xabar beradi. G‘azallarni tahlil qilish hamma o‘rinlarda ham to‘g‘ri bo‘lavermagan. Masalan, tadqiqotchi shoirning quyidagi baytini keltiradi va sharhlaydi:

Mani ko‘rsa qachondur shayxulislom Ahramon yanglig‘,
Nechun, bo‘ynug‘a zulfi tori chirmashgan tumorim bor!

“Ahramon-yovuzlik timsoli, devlarning boshlig‘i. Shoir shayxulislomni ana shu devga o‘xshatmoqda!”. Mashrab uchun shayxulislomni Ahramonga o‘xshatish undov qo‘yadigan darajada katta gap emas edi. Mashrab bu yerda shayxulislomning qahramonligidan ko‘ra o‘z sofligi, imoni, diyonati to‘g‘risida ko‘proq gapirayaptiki, tadqiqotchi bu xususda hech narsa eslatmaydi.

Endi asosiy masalaga – “Devon”dagi she’rlar masalasiga o‘tsak. “Devon”ning darrov ko‘zga tashlanadigan uch afzalligi bor.

1. Ko‘p sonli yangi she’rlar kiritilgan.
2. Oldingi nashrlarda bosilgan ba’zi she’rlar yangi matla’lar bilan to‘ldirilgan.
3. She’rlarning avvalgi nashrlarda noo‘rin tahrir qilingan yoki xato o‘qilgan joylari iloji boricha to‘g‘rilangan.

Biz asosiy e’tiborni keyingi ikki nuqtaga qaratamiz. “Devon”da o‘nta g‘azal oldingi nashrlarda tushib qolgan 16 matla’ bilan to‘ldirilgan. Eng e’tiborli tomoni shundaki, oldingi nashrlarda “yig‘larman” radifli g‘azalning tugallanmasi yo‘q edi. “Devon”da ushbu tugallanma matla’ qo‘shilgan:

Ilohi maxfirat daryosidin Mashrabni shobod et,
Hamisha, shay’alliloh, deb qalandarvor yig‘larman.

Bu matla’ning kiritilishi boshqalaridan ayricha farqlanadi. Chunki klassik g‘azalchilikda tugallanmada shoir taxallusining bo‘lishiga qat’iy rioya qilingan. “Devon”da aynan shu ahamiyatli nuqson tuzatildi.

“Emdi”, “ettim”, “o‘zum”, “chidayolmas” radifli g‘azallarga Mashrab isyonkorligining asosiy xususiyatini – ishq o‘ti, hasrat ohi bilan dunyoni titratish jihatlarini ifodalagan yangi ma’lumotlar kiritilib maqtovga sazovor ish qilingan. Misol tariqasida birgina yangi matla’ keltirish bilan chegaralanamiz:

So‘z gavharini fosh qilsam o‘shanda,
Dalol baho aylaru mushtar chidayolmas!

Endi tuzatilgan nuqsonlar to‘g‘risida bir-ikki og‘iz so‘z. Mashrab asarlarining 1979 yilgi nashrida “Derman” radifli g‘azal shunday tugardi:

Ko‘z yoshi chu suv bo‘ldi do‘zax o‘tidin, Mashrab,
Ishqni o‘tidin tashlab do‘zax qurutay derman.

“Devon”da matla’ning birinchi misrasi:

Ko‘z yoshini sochibman do‘zax o‘tina, Mashrab… —

shakliga keltirilgan va misralarning mantiqiy hamda yo‘nalish muvozanati tiklangan. Bu tarzdagi misollarni ko‘plab keltirish mumkin.

“Devon”ni o‘qish mobaynida adabiyotshunosligimiz oldida yangi bir mas’uliyatli va bajarilishi zarur vazifa turganligi ayon bo‘ldi. U ham bo‘lsa, Mashrab asarlarining mukammal tanqidiy matnini tayyorlash masalasidir. Buning ahamiyati qanchalar katta ekanligi oddiy bir-ikkitagina misol orqaliyoq ko‘rinadi.

“Devon”da “Ruhu jonim arshga yetti” deb boshlanadigan bir g‘azal bor. G‘azal 16 misradan iborat. Ushbu satrlar muallifida saqlanayotgan mo‘tabar qo‘lyozma “Bayoz”lardan birida g‘azal 22 misradir. Bundan tashqari bu har ikki nusxada ko‘pgina so‘zlar ham farqlanadi. Masalan, “Devon”da “ruhu jonim” bo‘lsa, “Bayoz”da “ruhi pokim”, “Devon”da “baxti qaro keldim” bo‘lsa, “Bayozda” “baxti qaro tug‘dim”, “Devon”da “Ho‘qonimsan” bo‘lsa, “Bayoz”da “Qo‘qoniman” shaklida yozilgan. Bu hali birgina misol.
“

Oqibat” radifli g‘azal “Devon”da 20 misra bo‘lsa, “Bayoz”da 28 misradan iborat. Bu nusxalarda so‘zlardan tashqari bir-ikki misralar ham farqlanadi. “Devon”da 4-matla’ning ikkinchi misrasi:

She’rlarni korini marg etti somon oqibat –

tarzida bo‘lsa, “Bayoz”da:

Qonga aylanturdi yoshimni bu mujgon oqibat –

deb yozilgan.

Xullas, shu bir-ikki misralarning o‘ziyoq Mashrab asarlari mukammal tanqidiy matnini ishlab chiqish zaruratini ochiq-oydin ko‘rsatadi.
Hali mashrabshunoslar oldida ulkan vazifalar turibdi. Shu vazifalar qatoriga yuqorida biz yo‘l-yo‘lakay to‘xtalib o‘tganlarimizdan tashqari Mashrab mahoratini ochib berish, shoir asarlarining ishonchli tahlili masalalari ham kiradi.

1981

Bahodir SODIQOV
XURSHID DAVRONNING ILK
KITOBLARI HAQIDA

1.QUYOSHGA KO‘MILGAN TUSHLAR

Bizda biror yozuvchi yoki shoir ijodiga baho berganda uning o‘ziga xos ekanligini aytib o‘tish odatga kirgan. Aslida esa bu borada xatoga yo‘l qo‘yamiz desak ham bu o‘ziga xos narsa bo‘lar. Negaki, shoir va yozuvchi u yoqda tursin, tabiatning har bir ijodi-hoh u jonli bo‘lsin, hoh jonsiz-o‘ziga xos, bir-birini takrorlamaydi. Shoirlar to‘g‘risida gap ketganda “ o‘ziga xoslik” darajasi o‘zining eng oliy nuqtasida e’tirof etilishi kerakki, biz ko‘pincha bu xususda qayg‘urib o‘tirmaymiz. Kamchiligimiz ham poetik yoki inkorimizning saviyasi yuqori emasligida ko‘rinadi.

Yuqoridagi muqaddimadan so‘ng keyingi yillarda adabiyotimizga kirib kelayotgan yoshlar o‘ziga xos ovozga ega deb qo‘ya qolish bilan chegaralanmasligimiz mumkin.

Yosh shoir Xurshid Davronning ilk kitobi “Qadrdon quyosh” uzoq sog‘inchlardan so‘ng o‘quvchilar qo‘liga tegdi. Kitobi chiqqunga qadar ham Xurshidning nomi tez-tez jurnallarda, almanaxlarda ko‘zga tashlanib, o‘z o‘quvchilarini topib ulgurgan edi. Osmonning hamma joyda moviy ekanligini tushunish uchun butun dunyoni aylanib chiqish shart emas. Lekin shoirning qandayligini bilish uchun uning hamma she’rini o‘qib chiqish kerak bo‘ladi. “Qadrdon quyosh”ni o‘qib chiqqach, shoir bilan qadrdon bo‘lib qolasiz, uning imkoniyatlarini anglab olasiz.

Shoir o‘zining sobiq bolaligiga she’rlar bag‘ishlaydi. Buning eng quvonchli tomoni shundaki, bolalik bir bo‘lgani kabi u haqdagi fikrlar ham bir-birining davomi, biri ikkinchisini inkor etmaydi. Odamzod bola ekan, ulg‘ayishni sevadi. “Tezroq katta bo‘lsaydim” deydi va bunga erishadi. Vaqtning o‘zi birinchi tabiiy ofat-ku! Dunyo qiziq ekan-da, ulg‘aygach “bola” o‘z bolaligini sog‘inib qoladi. Bu sog‘inish sog‘inch bilangina chegaralanadi. Odamzod umri-ranglar bosqichi. Poklikning eng ma’sum davri oppoq rang-da. Dunyo oppoq. Oppoq dunyo erib ketadi, yana qizillashib va yashillashib tiriladi. Qizil va yashil dunyo.

Dovuchchadek mo‘ltirab boqdi,
Qo‘shni boqqa tushgan bolalik…

Yashil dunyo bilan qo‘shilib, bolalik ham ketib qoladi.Moviylashgan olam bizga o‘spirinlikni hadya etadi. Ko‘z qorachig‘ida tundan bir parcha yashirib olgan bolalik mahzun. Bu go‘zal mahzunlik. Sevgining rangi moviy kechgan bolalik sevgi in’om etibdi. Ranglar bosqichi doimo almashinavermaydi. Bosqichlar ranglarda aralashib ketadi. Sog‘inib-sog‘inib bolalikning birinchi daragini sochlarimizda kzramiz va bunga hayron qolamiz. Miya bilan yurak o‘rtasida sargardon xotiralar ko‘zlarning tubiga yig‘iladi , olam birinchi muhabbatning ma’yus nigohlariga mast bo‘lib qoladi.

Xotira nimanidir o‘zida saqlaydi, nimadir xotirani junbushga keltiradi. Xotira uyg‘onsagina go‘zaldir. Bolalikning hidi bormikin, agar bor bo‘lsa u yalpizning bo‘yidir. Yalpiz hidini hatto boshqa maysalar ham sog‘inadi, sevadi. Sevmaslikka esa insonga yo‘l bo‘lsin.Hatto shamol ham baxtiyor, axir uning bag‘ri yalpiz hidiga to‘lgan. Shamol hidlar sog‘inchini uzoqlarga olib ketadi. Sog‘inchlar sevinchga aylanadi. Bular armonli sevinchlar. Sog‘inganlar orasida o‘z dardiga malham bo‘lgan yalpiz sabab dunyoni ham yalpiz ko‘kati deguvchilar bor. Ko‘z yoshlari hid olib to‘kiladi. Ko‘z yoshlarining hidi qanday ekan?

Kishi bir sog‘inmasin ekan-da, kishi bir izlamasin ekan-da.Sog‘inchning visoliga, izlaganning diydoriga yetgan odam qanday baxtiyor bo‘ladi. Izlaganini topolmadimi, ko‘z oldidagi narsalar uni yanada uzoqlashtiraveradi.Yulduzlar qush bo‘lib uchadilar, kiprikka yosh bo‘lib qo‘nadilar. Yosh bo‘lib qo‘nib tosh bo‘lib to‘kiladi. Ko‘zlarning tun bo‘lmaslikka iloji qoldimi, yulduzlar qo‘nib, to‘kilib tursa. Tong esa yurakdan bo‘g‘izgacha ko‘tarilib tiqilib qoladi. Yulduzlar to‘kilaveradi, axir ko‘zlarga tong ko‘tarilayapti.
Yana o‘zimizga qaytamiz. Biz bolalar emasmiz. Agar endi bola bo‘lsak, yaxshi bolalar bo‘lar edik. Atrofga bir nigoh tashlaymiz. O‘zbekiston ! Tafti pasaygan quyoshning sobiq isi terimchi qizlarning chehralaridan panoh topgan. Quyoshga panoh bergan chehralarning egalari to‘lib ketgan armonlar misol egatlarga egilib oppoq quyoshlarni teradilar…Oppoq shiyponlarda ko‘ksini iliq moviy shamollarga berib uxlab yotishadi. Terimchi qizlar o‘z tushlarini quyoshga ko‘mib uxlaydilar. Quyosh ularning chehralaridir. Agar bu qizlar qiz emas, O‘zbekiston bo‘lsa-chi! Unda oppoq vodiylar qorga ko‘milgan vohalarda tush ko‘rayotgan O‘zbekiston uyg‘onadi. Tushlari quyoshda qolaveradi. Quyosh tushlar-u armonlarning issiq qabri!

-She’rlar bizni o‘zi bilan bo‘g‘ilib sayragan qushdan ham uzoq-uzoqlarga olib ketadi. Uzoqlarda nima bor? Hamma gap o‘sha nimada. Nimaning uzoq-yaqinligi ikkinchi darajali narsa. Agar u bor bo‘lsa topiladi, unga yetamiz. Nimani topish istagimiz qanchalik tiniq va beg‘ubor bo‘lsa uning o‘zi yaqinlashib kelaveradi. Pokligimizning etagidan ushlab biz ham unga peshvoz chiqamiz. Har kim bu nimani o‘zicha nomlab oladi. O‘zi bilan o‘quvchini nima sari ergashtirish shoirning san’ati. San’at esa falsafaning eng oliy ifodasidir. (Shelling). San’atning eng falsafiy turi esa-she’riyat ( Vordsvort). She’riyatni his qilmagan odam insonni ham, tabiatni ham seva olmaydi.

To‘plamdagi eng yaxshi “Tun, beva ayol va derazadagi soyalar” she’ri yetti qismdan iborat.Bu xayolning yetti osmoni, armonlarning yetti iqlimidir.

Devorda uyg‘onar qo‘llarning izi-
Erkakning qo‘llari…va uni quchar.

Xayol izlarni uyg‘otdi. Izlarda uyg‘ongan qo‘llarda ayol sevgan qizil gul. Sevgilisini yo‘ldan emas, xatlardan emas, o‘z yuragidan izlagan ayolning xayollari gullaydi.

Sharob quy, bir o‘zim icha olmadim.
Biz bilan yonma-yon o‘tirsin quvonch,
Va armon..yurakda, tug‘ilgan o‘g‘lim.

Yurakdagi armon bevaning farzandi.Bu dunyoga sig‘mas, lekin yurakda tug‘ilib yurakda yashayotgan armonning ko‘zlari otasiniki, lablari onasidan. Bu bolaga alla aytish mumkinmi?

Mening yashil tol chovkanim,
Allayo alla bolam.
Tushimda topib olganim,
Allayo alla, bolam.

Armon uxlaydimi? Armon bir ertak so‘zlasin. Bu ertak eng armonli va eng buyuk ertak bo‘ladi.

Kitobda beshtagina she’r nomlangan. Qolganlari esa “ yulduzli-pogonli” she’rlardir.

His-tuyg‘ularni mulohaza qilganda xatolar yuz beradi.

Bu xatolarni Xurshid Davron ham cheklab o‘tolmagan. Unda ko‘p so‘zlilik, so‘zlarni o‘rinsiz qo‘llash uchraydi. Kitobni ochish bilan “ Men ertaga juda erta tinch uyqumni buzaman” deya boshlanuvchi she’riga to‘g‘ri kelasiz. Tilimizda sahar, tong, subhidam kabi so‘zlar borki, shoir o‘zining turish vaqtini ana shu so‘zlardan tashqarida poetik didsizlik bilan ko‘rsatadi. “U ayolning qo‘llari dag‘al” she’rida dastlabki ikki misra joyida. Davom va xulosa esa o‘quvchini g‘ash qilishdan boshqaga xizmat qilolmaydi. Agar fojia tufayli ko‘ngil g‘ash bo‘lsa u boshqa gap, lekin xunuklik tug‘diradigan g‘ashlikning vazifasi bittagina xolos. Shunga o‘xshash so‘zlardagi va fikriy qusurlar “Qishlog‘im xotirasida qolgan qo‘shiqlar”, “ Uchishni istayman…” , “Qo‘shoq aka uxlamaysiz..” va boshqa she’rlarda ham ko‘rinadi. Bular, albatta, yuqorida bitilganidek tuyg‘ularni idrok etishda yo‘l qo‘yilgan tabiiy xatolardir. Tabiiy xatolar tabiiy mufaqqiyatlarning ma’suma hamshiralari desak xato bo‘lmas.

2. TUSHLARGA SIG‘MAGAN VATAN.

Tush orzular ro‘yobiyu armonlar muhri bosilgan go‘zallik, olamning tortishish kuchiga ham bo‘ysunmaydigan hurlik va ilohiy behududlik o‘lkasidir.Ana shu fazilatlari bilan birga tush erkin mantiqsizlik o‘lkasi hamdir.Mantiqsizlashganda qaytaga o‘zimizga ko‘proq yoqavermaydigan, “qonunu rasmga telba-teskari”lashganida yana ham xush kelaveradigan hamma narsani tush ko‘rish mumkin.Ular esa tushlarimizdek juda-juda ko‘p.Lekin, faqatgina vatanni tush ko‘rib bo‘lmaydi!…Vatan tushning hech qaysi vazn va shakllariga sig‘maydi.U shu qadar muqaddaski, shu qadar azizki, salgina mantiqsizlik zaminidan sal bo‘lsin uzilish bo‘lgan joyda uni yo‘qotib qo‘yamiz.

Vatanning sarhadlari-soqchilar turgan chegaragina emas.Vatanning ruhiy sarhadlari vujudimiz, tanimizdadir.Ko‘zlarimiz, tilimiz, quloqlarimiz, yuragimiz va nafasimiz bilan bu chegarani “buzib” o‘tamiz.Va shu “buzib o‘tish” barobarida u ham bizni “zabt eta boradi”.Va “buzib o‘tish” Vatanni anglash va sevishning so‘zboshisidir.Lekin ushbu mulohazalarni to‘xtatishga ijozat beradigan yana bir fikr bor.Kim shu paytgacha o‘z otasining kindigini kesibdi; kim qaysi zamonda o‘z onasini o‘zi tug‘ibdi?! Bu o‘sha fikr.

Ushbu o‘ylar yaxshi shoirimiz, bizga doimo she’rlaridan keyin yaxshi xayollar surish holatini beradigan Xurshid Davronning “Oltin belanchak” seriyasida chop etilgan “Shahardagi olma daraxti” to‘plamini o‘qish davomida va undan keyin paydo bo‘ldi.Shoir o‘z she’rlariga oltita mezon qo‘yadi.Bular: haqiqat, jur’at-jasorat, ma’suliyat, ona-yurt dardilarini sevish,ona- doya qotillik,zamonaga shukrona mezonlaridir.Ona-doya qotillik deganimiz “Shoir she’rning oldindan tirik,she’r so‘ngida o‘lmog‘i darkor” misralarida o‘zini bayon qiladi.Bu yangilik tug‘uvchi, qonidan she’r unuvchi va har o‘lganidan so‘ng yangi yuksak bosqichlarda tug‘iluvchi qotillikdir,shaxsiy-xususiy qotillikdir.

Mezonlardan yana biri-ona-yurt dardlarini tuyish va suyish.

To‘marisdek ayol qo‘llarin,
Qadoqlari tilarkan kech kuz,
Qog‘ozdagi she’rim yo‘llari,
Yuragimda qon qoldirgan iz.-

bandida bir-birini to‘ldiradi, ana shu qon qoldirgan izlarda lolalar undiradi.

Umuman,Xurshid Davron misralardan jamalaklar taqib, satrlardan ko‘ylak kiygan qizu ayollar quvonarli darajada ko‘p. Ular ko‘proq tasavvurdagi, oldin xayolimizda tug‘ilib, keyin she’rlarda aks etgan vazmin va go‘zal ayollardir.Ular bizga yagona imkoniyat-o‘zlarini sevish imkoniyatini berishadi.Shoir birinchi “Qadrdon quyosh” to‘plamida ayolning botiniy go‘zalligini tasvirlashga uringan.”U ayolning qo‘llari dag‘al…” she’ri bor.Unda nafosat ojiz madadsiz-himoyasiz tushinilmagan va kishi ko‘nglini g‘ashlik qafasiga soladigan,hech bo‘lmasa unga achinish ham uyg‘ota olmaydigan darajada yoqimsiz,shafqatdan ham past bo‘lib qolgan edi.Undagi go‘zallik faqat bayon-holatda,harakatsiz,binobarin, samara berish o‘rniga o‘zi qandaydir shubhali g‘ayri natija sifatida ko‘ringan edi.

Ushbu to‘plamdagi “Tunda silkitarkan daraxtni shamol…” she’rida esa go‘zallik harakatga ko‘chadi,boshqa harakatlarga turtki beradi; natijada nafis-go‘zallikdagi harakat va harakatdagi go‘zallik muvozanati hosil bo‘ladi.Bu nafosat bevosita qudratga, taraqqiyotga asoslangan.U yaratadi va shu bunyodkorlik asosida o‘ziga, o‘zining manguligiga izoh beradi, moddiylashadi.Ushbu she’rni, kitobdagi eng go‘zal she’rni to‘liq keltiramiz:

Tunda silkitarkan daraxtni shamol,
Daraxtlar titrarkan mahzun bukchayib,
Daraxtzor qoshiga kelar bir ayol.
Nozik oyoqlarin shabnamga chayib.

U gullar sochadi hovuch-hovuchlab,
Hayratga to‘ladi armonli bog‘lar.
U kuylay boshlasa gullarni tishlab
Uyg‘ona boshlaydi qurigan shoxlar.

Biz ko‘pincha narsalar yoki voqea-vaziyatlarni ularning aksiga qiyoslab baholaymiz.Yuqoridagi she’rda esa go‘zallikni qiyoslaydigan, uning aksi bo‘lgan birdan-bir narsa borki, u ham bo‘lsa faqat go‘zallikdir.Bunda nafosat o‘zini nafosat orqaligina his qiladi.Ana shu xislatlarni o‘zida jamlagan bu she’r behudud olamni hislarda yanada cheksizlantiradi, ufqni yana bir bor ufq qadar nariga suradi,koinotning markazini yuragimizga ko‘chirib kelganday bo‘ladi.

Xurshid Davronning “Sevdim gulu ayollarni men” demasligi samimiyatdan bo‘lmas edi.Go‘zallik bilan mangulik oralig‘ida-yulduzlar ostida, gullar ustidagi sevish soatlarini mangulik parchasi, nafosat bo‘lagi deb bilish ma’sum e’tirofdir.

Shoirning doimo eslab yuradigan qishloq qizlari bor.O‘tgan to‘plamida “Tushlarini quyoshga ko‘mib uxlab yotgan terimchi qizlar” bevosita ta’kid edi.Ushbu kitobdagi “Eshiklar to‘satdan…” she’rida izidan tunni tentiratib bog‘larda adashtirib qoldirayotgan shoirning, mushukday yuvvosh “choyshablarga o‘ralgan gullar”-shahar ayollari haqida o‘ylayotgan shoirning xayollarida izoh-qiyos tarzida yana shu qizlar yotadi:

Faqat uzoqlarda, tungi qirlarda,
Ko‘zlari qora qiz, qoshi qora qiz,
Yigitning ko‘ksiga emas, dalada,
Uvatga bosh qo‘yib uxlaydi yolg‘iz.

Aytilmoqchi gap aslida shu.Lekin bu fikr bevosita, ta’kid uchungina ishlatilgan emas.shoir o‘z xayollarini o‘quvchiga hadya etadi va sabab-xulosa bo‘lmish yuqoridagi bandni yaratadi.
She’rdagi muvaffaqiyat shundaki, “Uzoqlardagi qoshi qora qiz”ga qarshiroq qo‘yilgan “mushukday yuvvosh” shahar ayollarini ko‘z o‘ngimizda xunuk va yoqimsiz qilib qo‘ymaydi, ular ham nozik mehr bilan tasvirlanadi.Ularga ko‘rsatilgan mehr-iltifot “qoshi qora qiz”ga bo‘lgan muhabbat-qizg‘onishdan iborat kam emas.

Terimchi qizlarning faqat tushlarida aytgan qo‘shig‘ini eshitishni grajdanlik deb atashni shoir o‘z ijtimoiy-lirik vazifasi hisoblaydi.Bu shunday qo‘shiq: uni yurakning quloqlari bilan eshitish, yurakning ko‘zlari bilan ko‘rish lozim.Ana shundagina uning qanday qo‘shiq ekanligini boshqalarga ayta olamiz:

Bu qo‘shiq baxt kabi ayladi sarxush,
Bu qo‘shiq quyilar samoviy,mahzun.
Bu qo‘shiq tush kabi juda qisqa-yu,
Bu qo‘shiq insonning umridan uzun.

Shoir –sevimli va go‘zal ayollar, terimchi qizlarni ana shunday sokin samimiyat bilan tasvirlaydi.Uning bevalar haqidagi she’rlari ham ajoyib xususiyatlarga ega.Hozirgi kunda eng yosh klassik bevalarning yoshi 50dan oshib qoldi.Elligidan oshgan ayoldan, yoshligiga mehnatu hasrat, husniga jasorat, sevgi-yu vafosiga malomat teng sherik bo‘lgan ayoldan nimalar izlamaslikni, nimalar istamaslikni yaxshi bilamiz.Lekin Xurshid Davronning bevalari shunday samimiyat va mahorat bilan tasvirlanadiki, unda kampir emas, qoshi-ko‘zi surmali bir go‘zal ko‘rinadi.

Va shoir Sizga biror daqiqa bevalarni kampir deb o‘ylash imkonini bermaydi.Bunga shoirning haqi bor, haqidan ko‘ra ko‘proq iste’dodi bor! U klassik bevalarni go‘yo bevalikning ilk daqiqalaridan boshlaboq vaqtning qo‘lidan uzoqroqqa olib qo‘yilgan holatga kiritadi.Vaqt ularning yuzlari, sochlari va xayollari bilan hazillashmagan.Vaqt ularga kelganida vazminlashib inson shakliga-faylasuf suvratiga kirganu: “Yo‘q! Gapirmaslikka mening ham haqqim bor!” degandek tuyuladi.

Xurshid Davronda har bir obrazga takror-takror qaytish — asosiy xususiyatlardan biri. O‘tgan kitobida daraxtlar bilan uxlashga imkon so‘ragan evaziga ularning tushlarini so‘zlab berishni orzu qilgan shoir “Tabiatdir mening davomim” she’rida “Daraxt kulgusini ko‘rganman , ko‘rganman ko‘z yoshlarini ham” deydi. Bu davom-in’ikosidir.Tabiatni o‘zining davomi bilgan qalb, vujudi va ma’naviy mulkini topgan qalb quvonchiyu alami daraxtlarga kulgu bo‘lib, ko‘z yoshi bo‘lib o‘tadi, davom etadi.

Xotirotdan “yarim ko‘k, yarim oq va qora bitta barg” yuborgan daraxt uning yalpizlar, ya’ni o‘z bolaligi,onasi kirgan tushini qo‘riqlaydi. Qisqasi,DARAXT-shoirning asosiy she’r ramzlaridan biri. U UMR, XOTIROT, YURTning tabiatdagi tirik haykalidir.U ulg‘ayadigan keksaya oladigan bag‘ri keng,xotirotdan ko‘ylaklar kiyadigan ,poyiga guldastalar qo‘yilmaydigan haykaldir.

Ana shuning uchun ham shoir “Bizlar ming yil utishga rozimiz axir.Daraxt shoxlarida bargdek o‘sgani…” deya oladi.Bu istak dunyodagi barcha g‘amu quvonchlardan, visol hijronlardan taskin topadi, ovunadi.

To‘plamdagi “Qiz va shamol haqidagi ertak” nihoyatda pokiza,she’r ruh tasvirining ajoyib namunasi bo‘lmish she’rdir.Unda shamolning suratini,bo‘saning rangini,sevinchning hasratini ko‘ramiz:

Parcha-parcha bo‘lib sinadi,
U ko‘tarib yugurgan sevinch.
Va labdagi bo‘sa hididan
Mast bo‘lgancha chayqalib behol,
Qayrag‘ochga ko‘ksini bosib,
To‘lib-to‘lib yig‘laydi shamol.

Bu manzara birinchi bo‘sadek beg‘uborligi bilan xotiramizda yorqin iz qoldiradi.Bu yorqin iz bizni “Ulug‘ Inqilobning uzviy parchasi Qo‘shoq akalarning tungi ingrashi!” misralariga ham olib boradi.

To‘plamdan “Ko‘zlar” dostoni ayrim lavhalarining o‘rin olganligi va ularni o‘qigach, doston haqidagi taassurotlar nihoyatda yoqimli ekanligini aytish maroqlidir.Ma’lumki, har bir tushunchaning xususiy va umumiy ma’nosi bor.Deylik ko‘z-insonning ko‘rish a’zosi.Tarixning ko‘zi, xalqning ko‘zi deganda esa qanday ko‘zni tushunish kerak?”Shoir esa xalqning ko‘zidir, xira tortib qolmasin bu ko‘z.Nurga cho‘msin, nurga yo‘g‘rilsin yuraklarda yashayotgan so‘z”.Savolga shoir ana shunday javob bilan davom etadi.

Shoir misli o‘tli chegara,
Davrlarning buyuk orasi.

Ingliz romantiklaridan biri “Shoirlar dunyoning tan olinmagan qonunchilaridir” deganida qanchalar yanglishmagan bo‘lsa,Xurshid Davron ham yuqoridagi fikrlari bilan shunchalar haqdir.

Dostonda vujudning shoiri-ko‘zlar va xalqning ko‘zi shoirlar nihoyatda yaqinlashib qoladi.Teskari nisbat siqiqligi yurakka jo bo‘ladigan darajada.

…Badaviy yugurib xonaga kirar ekan, birdaniga tizzalari bukilib ketadi-unga devordan sanoqsiz ko‘zlar qarab turgan edi.
U qo‘lidan keladigan ishni qildi: suvratda tik qarayotgan ko‘zlarga shamshir urdi;

Devordan qon kabi, qon kabi shu payt,
To‘kila boshlaydi So‘g‘dning ko‘zlari.

Bu ko‘zlar sira yumilmas, faqatgina yoshdek to‘kilar: devordagi tasvirlar na chekinar,na hujumga o‘ta olar edi.Bir vaqti kelib “Ulug‘bek ko‘zidagi yosh” (Abdulla Oripov)-bo‘lgan yulduzlar-“yulduz emas Afrosiyobning devoridan o‘yib tashlangan ko‘zlar!”.

Ko‘zlari o‘yilgan onalar go‘daklarga nafas qilib, o‘yilgan ko‘zlarini yumdilar! Go‘dakning o‘yilgan ko‘zlaridan bir tomchi yosh tomdi.Bu hali onadan ayrilganini tushungandan emas, qoraygan devorlarda chayqalayotgan saslar nafasidan to‘lqinlanib tushgan bir tomchi yosh edi.Ana shu tomchida butun bir tarixlar, butun taqdirlarni aks ettirdi,g‘arq qildi va yutib ham yubordi.Va hozirgi xushbaxt zamona fonida,Vatanning mukammal suvrati fonida turib o‘sha bir tomchi yoshda nimalar aks etayotganiga nazar solamiz:

Endi ko‘z o‘yuvchi odamlar yo‘q deb,
Kim aytar ko‘zimga tippa-tik boqib.

Javob berishga ulgurmasdan tomchida aks etayotgan muzaffar quyoshni ko‘ramiz; axir u ham o‘yilgan ko‘zga, dildagi qutlug‘ SO‘Zga o‘xshaydi.Hamma narsada o‘yilgan ko‘zga o‘xshashlik ko‘raverar ekansiz, yurakdagi dardlar ham o‘yilgan ko‘zga aylanadi:

O‘yilgan ko‘zimning qorachiqlari,
Dard kabi to‘kilib tushar qog‘ozga.
O‘yilgan ko‘zlarim hayqira boshlar,
…O‘yilgan ko‘zlarim qog‘ozdagi she’r…

Bular she’rga berilgan ta’rif emas, balki dardning ta’rifidir.

She’r esa-dardning o‘yilgan ko‘zi bo‘lmog‘i kerak! Dostonda nihoyatda og‘ir,har qanday shoshqaloq xulosa bosib turadigan og‘ir ruh hukmron.Bunda sokin g‘azab,horg‘in nafrat, ulug‘vor xayolkashlik bor.Dostonda o‘yilgan ko‘z,So‘z, Quyosh va Vatan obrazlariga ko‘p-ko‘p qaytilishining boisi, ular vaqti-vaqti bilan bir-birlarining o‘rnini bosib turishlaridadir.Masalan,quyosh ko‘pgina o‘rinlarda Vatan timsolida kelgan va yaxshi kelgan.

Xurshid Davronning bu ajoyib muvaffaqiyati yoshlar she’riyatining noyob yutug‘idir.Xurshidning chiqish davrlari nihoyatda yaqin bo‘lgan kitoblardagi latif farqlanishi kishini hayratga soladi.Birinchi kitobdagi ko‘p uchragan jo‘nlilike, ortiqcha so‘z “yedirish”, misralardagi va fikrlardagi sun’iylik ikkinchi to‘plamda quvonchli miqdorda ozaygan.u o‘zining tor “ yaratish” ustaxonasidan keng kashfiyot koinotga chiqib borayapti.

Eshiklar to‘satdan bir quchoq nurni
Sochib yuboradi tunning ko‘ksiga—

bayti “Bog‘chaga ochilgan deraza.Taratar navoni-yog‘duni” misralaridan atigi bir yil keyin yaratilgan.Lekin bularning har ikkalasi bir kitob muqovasi ostida.Hurmatli o‘quvchi bulardan qay biri “bir quchoq nur”ligini yaxshi biladi va shoirning yildan-yilga quchoq-quchoq nurlar bilan oshno bo‘layotganini his etadi.

1980