Ўша кундан бошлаб уйимиз иссиқ бўлмай қолди. Отам борлигида ҳароратли бўларди. Тўнига ўраниб чой ичиб, телевизор кўриб ўтирар, гоҳ тиззасига уриб, бақириб-бақириб кулар ҳам эди. Мен бағрига кириб олардим. Гоҳо туриб печкадаги оловга ўтин ташлаб қўярди. Қутидаги нонларни печка устига қўйиб илитса, иси ҳаммаёқни тутиб кетарди.
Исажон Султон
ОТАМГА НИМАДИР БЎЛДИ…
ен жудаям кичкина боламан. Бўйим эндигина отамнинг тиззасига етган.
Отам жуда қувватли, кафтлари улкан-улкан. Йўғон бармоқларидан тутиб, отамга бошимни буриб қарайман.
Мевалар пишса, елкасига чиқиб оламан, дарахтнинг ҳўв учидагиларгаям қўлим етадиган бўпқолади.
Тунги юлдузлар бодроқдай сочилган. Отамнинг елкасига чиқиб олсаму ўзим яна пича ўссам, уларниям тўплаб олавераман.
Худо юлдузларнинг ортида. У жуда меҳрибон, ер юзини ўша жойлардан туриб кузатади.
У отамгаям, онамгаям меҳрибон. Шу туфайли бизни уларга фарзанд қилиб берган.
Отам ҳам меҳрибон. Лекин, олисларга ишлагани кетмоқчи.
“Отам кетмасин” дейман онамга.
Онам айтадики, кетмаса бўлмайди-да, тойим. Сенларни боқиб қатта қилиш керак, шунча ташвишни қандай эпласин?
Отам ўша олисдаги ўлкалар ҳақида ҳикоя қилиб беради. Йўл юрармиш, йўл юрсаям мўл юрармиш. У ёқларда роса қорлар ёғар экан. Оқ айиқлар бўкириб юрармиш… Одамлари муздан кулба қуриб яшар эмишлар.
Айиқлари ёққан қорлари туфайли оқ бўлса, унда девлариям оқдир? Оқ дев дегани ўша ёқларда яшаса-чи? Муз баъзан оч-кўкиш тусда бўлади, балки кўк дев ҳам бордир?
Бир неча кундирки, хаёлимда шу ўйлар. Уйимизга кимлардир келишади, маслаҳатлашишади, кейин отам онам билан узоқ-узоқ гаплашади, мен қулоқ солиб ётаман. Печкада ўтин чирсиллайди, баъзан нам новда вишиллаган овоз чиқаради, шунда хивичдан отилиб чиқаётган ингичка буғ оқими кўз олдимга келади. Кўпинча узум новдаси шунақа сас чиқаради, бошқа ўтинлар гурилламайди, аммо ёнганидаги товуши ҳар хил бўлади. Ўша турфа товушларгаям қулоқ солиб ётавераману ухлаб қоламан.
Туш кўраман.
Сигиримизнинг бири оч, бири тўқмиш. Оч сигиримиз тўқ сигиримизни ер эмиш.
Еримиз тап-тақир, биттагина бошоқ ўсиб чиққанмиш, холос.
Уйимиздан отлар чиқиб кетишаётганмиш, ҳаммаси баланд бўйли, ёллари ҳилпираган, аммо эгарлари бўм-бўш отлар…
* * *
Ниҳоят, отамнинг кетар куни бўлди. Ерларни қиров босди. Қўни-қўшни, қариндош-уруғ йиғилди. Ерқозонда овқат пиширдик. Мен эски ўтинларнинг иссиғида исиниб ўтирдим. Ёғлари қалқиб-қалқиб шўрва пишди, кишилар нон ботириб, мақтаб-мақтаб ейишди, кейин дуо қилиб кетишди.
Онам катта халтага нон, талқон, тутмайиз солди. Отам айвонда ўтирар эди.
— Ота, – дедим. – Бўйноқни бостирмага бойлаб қўяйлик, қачонки олдидаги сув айниб қолса, кучук ер тишлаб ириллайверса, сизга бир нима бўлганини шундан билиб оламиз. Кейин ўзим бориб сизни қутқариб келаман.
Отам кулди, катта кафти билан бошимни силади, қучоқлади:
— Майли, айтганингдек бўлақолсин, аммо кучук шўрликни қийнаб нима қиласан? – деди. – Кечқурунлари бойлаб қўяқол, кундузлари ўйнасин.
Мен кўндим.
Бўйноқни чақирдим, думини ликиллатиб келди. Бу – яхши кучук, овқат сўрамайди, дастурхон қоққанимизда ўша ерда ўралашиб увоқларни териб ейди. Бегона бировни уйимизга яқинлаштирмайди. Опам мактабга жўнаса, ортидан обориб ташлаб келади, ўқишидан чиқишига ҳам бориб кутиб туради.
Мен Бўйноқнинг ақлли эканини биламан.
Отам тўғри айтди. Кундузи занжирлаб қўйсам, опамни ким мактабга оборади?
Бўйноқни бостирмага бойладим, олдига эски чатноқ косада сув қўйдим. “Шу сувга энди ўзинг қараб тургин” деб тайинладим.
Кеч туша бошлагач, гуриллаб қўшнимизнинг эски аробаси келди. Отам хайр-хўшлашиб аробага минди, у ортидан кўк тутун чиқариб жўнаб кетди.
Қўлимни силкитиб туравердим, аммо отам ортига қайрилиб қарамади.
Шу тариқа, уйимиз ҳувиллаб қолди.
* * *
Эртасига яна қировлар тушди. Индинига ҳам. Ҳар куни тушаверди.
Ўша кундан бошлаб уйимиз иссиқ бўлмай қолди. Отам борлигида ҳароратли бўларди. Тўнига ўраниб чой ичиб, телевизор кўриб ўтирар, гоҳ тиззасига уриб, бақириб-бақириб кулар ҳам эди. Мен бағрига кириб олардим. Гоҳо туриб печкадаги оловга ўтин ташлаб қўярди. Қутидаги нонларни печка устига қўйиб илитса, иси ҳаммаёқни тутиб кетарди.
Отам кетгач, кучукка меҳрим ошди. Олдидаги сувини ҳар куни янгилайман, нон бераман. Беҳи ҳам берган эдим, егиси келмади. Атай сувига диққат билан қарайман: топ-тоза, тиниқ бўлади. Хурсанд бўламану тўкиб ташлаб, ариқдан бошқа сув опкелиб соламан.
Отам ўша олисларга етиб бордимикин, деб ўйлайман.
У ёқларни жуда совуқ дейишади. Отам бир маҳаллар ёшлигида ўша ёқларда аскар бўлган экан. Икки-учта пўстинни устма-уст кийиб юрардик, деганлари эсимда. Отам кетган томонларда дев бўлмаса керак. Дев унақа совуқ жойларда яшай олмайди, чунки пўстини йўқ. У ёқларда оқ айиқлар билан узун шохли буғулар яшармиш.
Ҳа, у ёқларда дев нима қилсин? Дев ўзимизни томонларда бўлади. Ишламайди, баҳайбат гавдасини лўкиллатиб, қорни очганида ғоридан чиқиб келади, теваракдаги қишлоқларнинг одамларини қўрқитиб, қорнини тўйғизади. Девнинг кийими ҳам йўқ, белига лунги бойлаб, ялангоёқ юради. Хотини ҳам, болалари ҳам бўлмайди. Бунинг устига анчайин аҳмоқ, еб-ичишдан бошқа дарди йўқ, Бўйноқчалик ҳам фойдаси тегмайди. Қора кунимга яраб қолар деб одам ғамлашиям мумкин. Очқаганида четан ичига қамаб қўйилган одамлардан биронтасини егани энкайиб келади, шунда одамлар “Мен ориқ, у семиз” деб ҳар томонга қочишади.
Отам у ёқларда нима қилар экан? Қўллари совқотиб дарахт кесар? Ҳар қанча уринсам ҳам тасаввурим у манзараларни жонлантиролмайди. Унда-бунда эшитганларим бирлашиб, тушунарсиз манзаралар ҳосил қилади. Ўрмонлари бепоён эмиш. Юз йил юрсанг ҳам тугамасмиш. Қизиқ, отам нима учун уларга уй қуриб берар экан, ўзлари қуролмайдими? Йўқ, бизларникидай уй қуришни билишмасмиш, ўшан-чун музни ўйиб, ичига кириб яшашармиш. Отам уларга уй қуришни ўргатиб, кейин қайтиб келса бўлмасмикин?
Бўйноқ ҳар оқшом думини ликиллатиб олдимга келади. Отам кетганидан бери у билан ўйнамайман. Менга ҳайрон бўлиб қарайди, ўйнагиси келади-да. Айтдим-ку роса ақлли деб. Бостирмага оборсам, ерда ётган занжирини тишлаб кўтариб, бошини тиқмоқчи бўлади. Билади-да эрталабгача тутқунда ётишини. Кейин олдидаги сувига қарайман – йўқ, айнимабди. Суюниб, сакраб-сакраб чопаман.
* * *
Орадан кунлар ўтди.
Бир кеча Бўйноқ дуёни бузгудай бўлиб ғингшиб чиқди.
Осмонда ой сузар эди. Майда тарам булутларни ёритиб, совуқ самода танҳо сузаверди.
Бўйноқ сира тинчимади.
Югуриб бориб, саҳар ёруғида қарасам, ялоқдаги сув айниб қолибди!
Энди нима қилдим? Отамга бир нима бўлдими?
Бўйноқни бўшатсам, ер тимдалаб ғингшийверди. Отамни изини искаб томорқаларни айланиб қур чопиб чиқар, дарвоза олдига бориб кўчага, дала-тузга мўралар, қайтиб келиб, шимимдан тишлаб тортқилайверарди шўрлик.
Уйга кирсам, косадаги сув ҳам айниб қолибди.
— Ака, – дедим. – Отамга нимадир бўлди.
— Йўғ-э, — деди акам. – Эсинг жойидами?
— Йўқ, ака. Отамга ростдан ҳам бир нима бўлди, чунки Бўйноқнинг олдидаги сув айниб қолди.
— Бўлмағур гапни қўйсанг-чи.
— Ака, эътибор берсанг-чи. Уйдаги бор тартиб отам туфайли эди. Ўзи узоқда бўлсаям бегона қушлар экинга келмас эди. Энди эса, кўряпсанми, жухориларни ёввойи қушлар босди. Менимча, отамга бир нима бўлди.
Разм солдингми, бир кечада этакдаги бурган билан шўра ўсиб кетди. Мевали дарахтларга қарадингми? Беҳи мева солган жойида бужмайиб қолди. Шафтоли меваларини тўкиб юборди. Узумлар чириди. Ака, уйимиздан бир нима кетиб қолди. Чунки, отамга нимадир бўлди!
Ахир, разм солсанг-чи! Опам синиқ ойнага қараб, синиқ тароқ билан соч тарайдиган одат чиқарди. Жон ака, сен кучлисан, отамнинг ўрнидасан, ўртоқларинг билан чиқиб кетиб қош қорайганда қайтгунча рўзғорга қарасанг-чи. Ахир, отамга бир нима бўлди!
Қўшни сувни ўзига буриб олди, маккаларимиз сув ичолмай ранги кетди. Кеча келаётсам, эшигимизни тагига кимдир пўчоқ ташлаб ўтибди. Уйнинг сувоғи шўрлашиб кўчиб тушди, биров сидириб-тўплаб, суваб қўймади. Ўша ердан ҳам шўралар ўсиб чиқди.
Яна айтайми, ака? Этакдаги бобом эккан нок қуриб қолганини сезмадингми? Юз йилдан бери бир хилда мева соларди, шу бир-икки кун ичида баргларини тўкиб юборди, пастда, ерга яқин шохида биттагина новдаси қолди, холос.
Онам нон ёпса, нонлари оқиб-қийшайиб кетяпти-ку? Овқат қилса тузи шўр-ку? Туз-намагини тотганида кўзини ёши оқиб қозонга тушганини неча марта кўрдим-ку? Овқатларни таъми ҳам ўзгариб қолди, есам, лаззати йўқ. Ҳар нарсадан таъм кетиб қолди. Кир ювса кўпирмаяпти-ку? Ҳовли супурса яна хас босиб, ёввойи ўтлар ўсяпти. Маккалар пишмади-ку? Ўтлар қуриб қолди-ку?
Иморат ҳам чўкди, пайқаяпсанми?
Ака, яна туш кўрдим, тушимда сигиримизнинг бири оч, бири тўқмиш. Оч сигиримиз тўқ сигиримизни ер эмиш.
Даламиз тап-тақир, биттагина бошоқ ўсиб чиққанмиш, холос.
Уйимиздан отлар чиқиб кетишаётганмиш, ҳаммаси баланд-баланд, ёллари ҳилпираган, аммо эгарлари бўм-бўш отлар.
Қара, ахир, укам тандир бошига бориб, оғзига бошини тиқиб отамни чақиряпти, хавотирланмаяпсанми?
Бўйноғим, нимага бўйнингни ерга ишқаб менга жавдирайсан? Қўлимдан бир нима келармиди? Нимага мени тортқилаб қайларгадир ундайсан, инграниб увиллайсан?
Эй Худо, бу аҳволга бирор чора борми?
* * *
Бу – олти ёшга кириб-кирмаган, ота оиласини сенсирагани боис ҳаммани сенсираб гапирадиган, фақат отасинигина сизлайдиган болакай эди. Сенсираса кишилар аччиқланишмасди, қайтанга жилмайиб қўйишарди.
Энди хаёлан отасига гапирарди.
“Энди келақолинг, жон ота”, дер эди.
“Келмасангиз сира бўлмайди.
Кетганингизга қанча бўлди-ю!
Онам билан ерларни чопиб экин экмоқчи бўлдик, бир сув келса, бир келмади, ҳаммаёқни ўт босди, аммо экин битмади. Сизсиз барака кетиб қолди.
Акам бориб сув очиб келар бўлди, уч-тўрт кун уринди, биров сув бермади. Кап-катта кишилар болани ҳақини еб қўйишди. Сиз бўлганингизда улар ҳайиқар эдилар.
Дов-дарахт мева солмай қўйди. Ҳар ёқни шўр босди.
Сигирларимиз озиб кетди, қарайдиган одам топилмади.
Ота, акам ҳам, онам ҳам билишмайди, аммо мен билиб турибман-ку. Сиз келсангиз, дарахтларимиз дунёни мевасини тугади, бозорга опчиқиб сотаверамиз-сотаверамиз, ахийри бойиб кетамиз.
Сиз келсангиз, еримиз мўл-кўл ҳосил беради, уларни қоплаб босиб қўямиз. Сигиримиз оламжаҳон сут-қаймоқ беради. Уй ҳам қаддини кўтаради, кўкрагини кериб савлат тўкиб туради. Эгам келди деб суюнади-да.
Сиз уйда бўлсангиз, у қаср бўпкетади. Уям бошқа уйларга мақтанади, қара, эгамни савлатини кўр, дея.
Келақолинг, отажон. Елкангизга миниб олай, кўкдаги юлдузларга қўлим етадиган бўлсин, истаганимни бодроқдай қилиб узиб олаверай. Юлдуз нимаси, Ойга ҳам қўлим етар бўлсин.
Ука, кеча тандир олдига бориб отамни чақирдинг-а? Бекор қилдинг, тандирга бош тиқиб чақирсанг, отам эшитмайди. Этакда катта тол бор, ўшани кавагига оғзингни тутиб “Отажон”десанг келади.
Юр, укажон, ўша толни олдига. Иккаламиз бирин-кетин чақирамиз.
Отам яхши кўрадиган тол у. Кавагида шамол ўтиради, биз чақирсак, сасимизни узоқларга олиб кетади. То отамнинг қулоғига етмагунча учаверади. Шамол тандирга киргани қўрқади, чунки унга олов ёқилади-да…
Юрақол, биргалашиб чақирсак, отам албатта эшитади…
* * *
Яна кун ўтди.
Эрталаб она барвақт турди. Бориб мол-ҳолга ўт солди, нонушта тайёрлади. Кейин болаларимни уйғота қолай деб ичкари уйга кириб овоз берди.
Қараса, ўртанчаси жойида йўқ.
“Вой ўлай, – деди. – Ҳой, уканг қани?”
“Билмадим” деди каттаси, кўзларини ишқалаб.
Ҳовлига чиқиб аланглаб атрофга қаради, нигоҳи ҳар тарафни тентираб кезиб чиқди. Бола кўринмас, бостирма остидаги занжир бўм-бўш, кучук ҳам йўқ эди.
“Вой, ўлибгина қўяқолай, – деди ўтакаси ёрилгудай бўлиб. – Ҳой болам, қайдасан?”
Биров сас бермас эди.
“Жон болам, қайлардасан?”
* * *
У маҳалда ота, қора совуқларда тиришиб меҳнат қила-қила, ниҳоят, мадори қуриб, қаттиқ иситмалаб ётиб қолган эди.
Иситма олган одам ўзини устида юзлаб зил-замбил тошлар бордай ҳис қилади. Суяклари қақшаб оғрийди. Қарайдиган одам йўқ, шериклари уни қолдириб, ишга кетишган. Роса бўралаб қор ёққан эди, шу иситма аро деразага қор зарраларининг шитирлаб урилишигача эшитиб турибди.
Бир маҳал ғувиллаб шамол эсаверди. Деразанинг кўзи синган, ўрнига қалин сувқоғоз тутиб қўйилган эди, ўша ердан кириб келди. Толбаргларининг тўкилган сасларини олиб келиб қулоғига урди, маккапоялар шитирини, мол-қўйларнинг баърашини, ўша саслар аро кичкинасининг овозини ҳам олиб келди у.
“Отажо-о-н” деган заиф, ингичка, ёлвориш тўла сас!
Овозда ҳам кўз ёшлари бўлар экан-да? У сас тўла кўз ёши эди.
Кўз ёшининг иси ҳам бўлар экан-да? У ис боласинингҳўл сочидан келадиган исга ўхшарди.
Турай дейдию туролмайди, сира мадори йўқ.
Бир маҳал қараса, эшик очилиб ўртанчаси кириб келяпти. Шу совуқда, юпқа кўйлакда! Қўлидаги дўпписида бир нималар бор. Ёнида эса Бўйноқ.
— Ота, туринг, кетдик уйга, – деяпти хўмрайиб.
— Ия, сен нима қилиб юрибсан бу ёқларда?
— Ота, Бўйноқни олдидаги сув айниб қолди, – деяпти. – Занжирдан бўшатдиму ортидан келавердим.
Дўпписининг ичида бир ҳовуч йилтироқ нарсалар кўринади.
— Ота, уйда эканингизда елкангизга чиқиб юлдузларни териб олиб, бостирмага яшириб қўйган эдим, ўшаларни олиб келдим, – деяпти.
— Турсангиз-чи ахир, жон ота, – дейди.
— Ота, сизсиз қийналиб қолдик.
Гапиради – ўксинади. Гапиради – термилади. Гапиради – кўзининг ёши дув-дув оқади.
— Ҳозир тураман, болам, – дейдию туролмайди. – Ҳозир, болам…
— Йўқ, турмасангиз бўлмайди, – дейди ўртанчаси.
— Юринг биз билан, ота, – дея эшикка қараб йўналади.
“Эй Худо”, деди ота шунда. “Эсон-омон оёққа туриб олсам, ўша заҳоти уйимга кетаман!
Бу ерларни елкамни чуқури кўрсин!
Менга нима бор эди бегона юртларда, бировларга мўлтираб нон топиб?
Мен нодон, болаларимни ўзимга интизор қилиб қўйибман-ку?
Уларга орзу-ҳавас қилган нарсаларимдан ҳам кўра, ўзим керак эканман-ку?
Етти авлодим умри бўйи тупроқдан ризқини чиқариб бола-чақасини боққан, ота-бувам “Ер етти пуштингга етади”, деган эди. Нима қилиб юрибман еримдан, элимдан, жигарларимдан айрилиб?”
* * *
Бу маҳалда болакай билан Бўйноқ қишлоқдан чиқиб олишган, тақир аро кетмоқда эдилар.
— Бўйноқ, – дерди болакай, кучукка. – Сен йўлни биласан. Отамнинг изини искаб-искаб топиб бораверасан.
Отам жуда олисда, аммо яхшилаб югурсак, албатта етиб оламиз.
Теваракда чиябўриларнинг улиши эшитиляпти, юрагим орқага тортиб кетяпти. Лекин ёнимда сен борсан-ку, улардан қўрқмаслигингни биламан.
Бўйноғим, сув бекорга айнимади. Яхшиям айнибди, агар қонга айланиб қолганида уйимиз куярди.
Қара, юлдузларни живирлашини… Уларнинг ортида Худо бор. У жуда меҳрибон, ўша жойлардан туриб ер юзини кузатади. Ҳозир отамни излаб чиққанимни ҳам кўриб турибди, йўлимизни кўрсатсаям ажабмас…
Шу тариқа, кеча қоронғисида деярли югуриб борарди болакай, итини эргаштириб, узоқларга, отаси кетган олис-олисларга…
* * *
Топиб бора олармикин? Ёки қишлоқнинг олди эркаклари излаб чиқишиб, ортидан келиб қайтариб олиб кетишармикин? Бундан хабаримиз йўқ.
Ажабмаски, ота ҳам қадрдонлари сари йўлга чиққан бўлса… Бир авлоднинг каттасию кичиги шу тариқа бир-бирининг дийдорига тўйишларини тилашдан ўзга тилагимиз йўқ.
Ахир, яқинларнинг ҳасрати оғир бўлади. Жигар уқубати ундан ҳам оғир эмасми? Икковини тонг ғира-ширасида кузатиб қолар эканмиз, бизнинг ҳам бир илтижомиз бор, у илтижомиз шундайдир:
“Эй Парвардигор, ҳеч кимни яқинлари ва севганлари дардига дучор қилмагин. Бизларни севганларимиз билан имтиҳон қилмагин. Яқинларимиздан, улуғларимиздан айирмагин, сафимизни бут, ризқимизни кенг айлагин!”
Бошқа нима ҳам дея олардик?
2014
Исажон Султон 1967 йили Фарғонанинг Риштон туманида туғилган.1990 йили Ўзбекистон Миллий Университетининг журналистика факултетини тамомлаган.Шу пайтгача унинг бир неча насрий китоблари нашр этилган.Сўнгги йилларда унинг «Боқий дарбадар» романи ва бир қатор янги ҳикоялари китобхонлар ва адабиётшунослар томонидан катта қизиқиш билан кутиб олинди. Ёзувчининг айрим асарлари мамлакат ва халқаро адабий танловларда тақдирланган.
Isajon Sulton 1967 yili Farg’onaning Rishton tumanida tug’ilgan.1990 yili O’zbekiston Milliy Universitetining jurnalistika fakultetini tamomlagan.Shu paytgacha uning bir necha nasriy kitoblari nashr etilgan.So’nggi yillarda uning «Boqiy darbadar» romani va bir qator yangi hikoyalari kitobxonlar va adabiyotshunoslar tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi. Yozuvchining ayrim asarlari mamlakat va xalqaro adabiy tanlovlarda taqdirlangan.
Isajon Sulton
OTAMGA NIMADIR BO’LDI…
en judayam kichkina bolaman. Bo’yim endigina otamning tizzasiga yetgan.
Otam juda quvvatli, kaftlari ulkan-ulkan. Yo’g’on barmoqlaridan tutib, otamga boshimni burib qarayman.
Mevalar pishsa, yelkasiga chiqib olaman, daraxtning ho’v uchidagilargayam qo’lim yetadigan bo’pqoladi.
Tungi yulduzlar bodroqday sochilgan. Otamning yelkasiga chiqib olsamu o’zim yana picha o’ssam, ularniyam to’plab olaveraman.
Xudo yulduzlarning ortida. U juda mehribon, yer yuzini o’sha joylardan turib kuzatadi.
U otamgayam, onamgayam mehribon. Shu tufayli bizni ularga farzand qilib bergan.
Otam ham mehribon. Lekin, olislarga ishlagani ketmoqchi.
“Otam ketmasin” deyman onamga.
Onam aytadiki, ketmasa bo’lmaydi-da, toyim. Senlarni boqib qatta qilish kerak, shuncha tashvishni qanday eplasin? Otam o’sha olisdagi o’lkalar haqida hikoya qilib beradi. Yo’l yurarmish, yo’l yursayam mo’l yurarmish. U yoqlarda rosa qorlar yog’ar ekan.
Oq ayiqlar bo’kirib yurarmish… Odamlari muzdan kulba qurib yashar emishlar.
Ayiqlari yoqqan qorlari tufayli oq bo’lsa, unda devlariyam oqdir? Oq dev degani o’sha yoqlarda yashasa-chi? Muz ba’zan och-ko’kish tusda bo’ladi, balki ko’k dev ham bordir?
Bir necha kundirki, xayolimda shu o’ylar. Uyimizga kimlardir kelishadi, maslahatlashishadi, keyin otam onam bilan uzoq-uzoq gaplashadi,men quloq solib yotaman. Pechkada o’tin chirsillaydi, ba’zan nam novda vishillagan ovoz chiqaradi, shunda xivichdan otilib chiqayotgan ingichka bug’ oqimi ko’z oldimga keladi. Ko’pincha uzum novdasi shunaqa sas chiqaradi, boshqa o’tinlar gurillamaydi, ammo yonganidagi tovushi har xil bo’ladi. O’sha turfa tovushlargayam quloq solib yotaveramanu uxlab qolaman.
Tush ko’raman.
Sigirimizning biri och, biri to’qmish. Och sigirimiz to’q sigirimizni yer emish.
Yerimiz tap-taqir, bittagina boshoq o’sib chiqqanmish, xolos.
Uyimizdan otlar chiqib ketishayotganmish, hammasi baland bo’yli, yollari hilpiragan, ammo egarlari bo’m-bo’sh otlar…
* * *
Nihoyat, otamning ketar kuni bo’ldi. Yerlarni qirov bosdi. Qo’ni-qo’shni, qarindosh-urug’ yig’ildi. Yerqozonda ovqat pishirdik. Men eski o’tinlarning issig’ida isinib o’tirdim. Yog’lari qalqib-qalqib sho’rva pishdi, kishilar non botirib, maqtab-maqtab yeyishdi, keyin duo qilib ketishdi.
Onam katta xaltaga non, talqon, tutmayiz soldi. Otam ayvonda o’tirar edi.
— Ota, – dedim. – Bo’ynoqni bostirmaga boylab qo’yaylik, qachonki oldidagi suv aynib qolsa, kuchuk yer tishlab irillayversa, sizga bir nima bo’lganini shundan bilib olamiz. Keyin o’zim borib sizni qutqarib kelaman.
Otam kuldi, katta kafti bilan boshimni siladi, quchoqladi:
— Mayli, aytganingdek bo’laqolsin, ammo kuchuk sho’rlikni qiynab nima qilasan? – dedi. – Kechqurunlari boylab qo’yaqol, kunduzlari o’ynasin.
Men ko’ndim.
Bo’ynoqni chaqirdim, dumini likillatib keldi. Bu – yaxshi kuchuk, ovqat so’ramaydi, dasturxon qoqqanimizda o’sha yerda o’ralashib uvoqlarni terib yeydi. Begona birovni uyimizga yaqinlashtirmaydi. Opam maktabga jo’nasa, ortidan oborib tashlab keladi, o’qishidan chiqishiga ham borib kutib turadi.
Men Bo’ynoqning aqlli ekanini bilaman.
Otam to’g’ri aytdi. Kunduzi zanjirlab qo’ysam, opamni kim maktabga oboradi?
Bo’ynoqni bostirmaga boyladim, oldiga eski chatnoq kosada suv qo’ydim. “Shu suvga endi o’zing qarab turgin” deb tayinladim.
Kech tusha boshlagach, gurillab qo’shnimizning eski arobasi keldi. Otam xayr-xo’shlashib arobaga mindi, u ortidan ko’k tutun chiqarib jo’nab ketdi.
Qo’limni silkitib turaverdim, ammo otam ortiga qayrilib qaramadi.
Shu tariqa, uyimiz huvillab qoldi.
* * *
Ertasiga yana qirovlar tushdi. Indiniga ham. Har kuni tushaverdi.
O’sha kundan boshlab uyimiz issiq bo’lmay qoldi. Otam borligida haroratli bo’lardi. To’niga o’ranib choy ichib, televizor ko’rib o’tirar, goh tizzasiga urib, baqirib-baqirib kular ham edi. Men bag’riga kirib olardim. Goho turib pechkadagi olovga o’tin tashlab qo’yardi. Qutidagi nonlarni pechka ustiga qo’yib ilitsa, isi hammayoqni tutib ketardi.
Otam ketgach, kuchukka mehrim oshdi. Oldidagi suvini har kuni yangilayman, non beraman. Behi ham bergan edim, yegisi kelmadi. Atay suviga diqqat bilan qarayman: top-toza, tiniq bo’ladi. Xursand bo’lamanu to’kib tashlab, ariqdan boshqa suv opkelib solaman.
Otam o’sha olislarga yetib bordimikin, deb o’ylayman.
U yoqlarni juda sovuq deyishadi. Otam bir mahallar yoshligida o’sha yoqlarda askar bo’lgan ekan. Ikki-uchta po’stinni ustma-ust kiyib yurardik, deganlari esimda. Otam ketgan tomonlarda dev bo’lmasa kerak. Dev unaqa sovuq joylarda yashay olmaydi, chunki po’stini yo’q. U yoqlarda oq ayiqlar bilan uzun shoxli bug’ular yasharmish.
Ha, u yoqlarda dev nima qilsin? Dev o’zimizni tomonlarda bo’ladi. Ishlamaydi, bahaybat gavdasini lo’killatib, qorni ochganida g’oridan chiqib keladi, tevarakdagi qishloqlarning odamlarini qo’rqitib, qornini to’yg’izadi. Devning kiyimi ham yo’q, beliga lungi boylab, yalangoyoq yuradi. Xotini ham, bolalari ham bo’lmaydi. Buning ustiga anchayin ahmoq, yeb-ichishdan boshqa dardi yo’q, Bo’ynoqchalik ham foydasi tegmaydi. Qora kunimga yarab qolar deb odam g’amlashiyam mumkin. Ochqaganida chetan ichiga qamab qo’yilgan odamlardan birontasini yegani enkayib keladi, shunda odamlar “Men oriq, u semiz” deb har tomonga qochishadi.
Otam u yoqlarda nima qilar ekan? Qo’llari sovqotib daraxt kesar? Har qancha urinsam ham tasavvurim u manzaralarni jonlantirolmaydi. Unda-bunda eshitganlarim birlashib, tushunarsiz manzaralar hosil qiladi. O’rmonlari bepoyon emish. Yuz yil yursang ham tugamasmish. Qiziq, otam nima uchun ularga uy qurib berar ekan, o’zlari qurolmaydimi? Yo’q, bizlarnikiday uy qurishni bilishmasmish, o’shan-chun muzni o’yib, ichiga kirib yashasharmish. Otam ularga uy qurishni o’rgatib, keyin qaytib kelsa bo’lmasmikin?
Bo’ynoq har oqshom dumini likillatib oldimga keladi. Otam ketganidan beri u bilan o’ynamayman. Menga hayron bo’lib qaraydi, o’ynagisi keladi-da. Aytdim-ku rosa aqlli deb. Bostirmaga oborsam, yerda yotgan zanjirini tishlab ko’tarib, boshini tiqmoqchi bo’ladi. Biladi-da ertalabgacha tutqunda yotishini. Keyin oldidagi suviga qarayman – yo’q, aynimabdi. Suyunib, sakrab-sakrab chopaman.
* * *
Oradan kunlar o’tdi.
Bir kecha Bo’ynoq duyoni buzguday bo’lib g’ingshib chiqdi.
Osmonda oy suzar edi. Mayda taram bulutlarni yoritib, sovuq samoda tanho suzaverdi.
Bo’ynoq sira tinchimadi.
Yugurib borib, sahar yorug’ida qarasam, yaloqdagi suv aynib qolibdi!
Endi nima qildim? Otamga bir nima bo’ldimi?
Bo’ynoqni bo’shatsam, yer timdalab g’ingshiyverdi. Otamni izini iskab tomorqalarni aylanib qur chopib chiqar, darvoza oldiga borib ko’chaga, dala-tuzga mo’ralar, qaytib kelib, shimimdan tishlab tortqilayverardi sho’rlik.
Uyga kirsam, kosadagi suv ham aynib qolibdi.
— Aka, – dedim. – Otamga nimadir bo’ldi.
— Yo’g’-e, — dedi akam. – Esing joyidami?
— Yo’q, aka. Otamga rostdan ham bir nima bo’ldi, chunki Bo’ynoqning oldidagi suv aynib qoldi.
— Bo’lmag’ur gapni qo’ysang-chi.
— Aka, e’tibor bersang-chi. Uydagi bor tartib otam tufayli edi. O’zi uzoqda bo’lsayam begona qushlar ekinga kelmas edi. Endi esa, ko’ryapsanmi, juxorilarni yovvoyi qushlar bosdi. Menimcha, otamga bir nima bo’ldi.
Razm soldingmi, bir kechada etakdagi burgan bilan sho’ra o’sib ketdi. Mevali daraxtlarga qaradingmi? Behi meva solgan joyida bujmayib qoldi. Shaftoli mevalarini to’kib yubordi. Uzumlar chiridi. Aka, uyimizdan bir nima ketib qoldi. Chunki, otamga nimadir bo’ldi!
Axir, razm solsang-chi! Opam siniq oynaga qarab, siniq taroq bilan soch taraydigan odat chiqardi. Jon aka, sen kuchlisan, otamning o’rnidasan, o’rtoqlaring bilan chiqib ketib qosh qorayganda qaytguncha ro’zg’orga qarasang-chi. Axir, otamga bir nima bo’ldi!
Qo’shni suvni o’ziga burib oldi, makkalarimiz suv icholmay rangi ketdi. Kecha kelayotsam, eshigimizni tagiga kimdir po’choq tashlab o’tibdi. Uyning suvog’i sho’rlashib ko’chib tushdi, birov sidirib-to’plab, suvab qo’ymadi. O’sha yerdan ham sho’ralar o’sib chiqdi.
Yana aytaymi, aka? Etakdagi bobom ekkan nok qurib qolganini sezmadingmi? Yuz yildan beri bir xilda meva solardi, shu bir-ikki kun ichida barglarini to’kib yubordi, pastda, yerga yaqin shoxida bittagina novdasi qoldi, xolos.
Onam non yopsa, nonlari oqib-qiyshayib ketyapti-ku? Ovqat qilsa tuzi sho’r-ku? Tuz-namagini totganida ko’zini yoshi oqib qozonga tushganini necha marta ko’rdim-ku? Ovqatlarni ta’mi ham o’zgarib qoldi, yesam, lazzati yo’q. Har narsadan ta’m ketib qoldi. Kir yuvsa ko’pirmayapti-ku? Hovli supursa yana xas bosib, yovvoyi o’tlar o’syapti. Makkalar pishmadi-ku? O’tlar qurib qoldi-ku?
Imorat ham cho’kdi, payqayapsanmi?
Aka, yana tush ko’rdim, tushimda sigirimizning biri och, biri to’qmish. Och sigirimiz to’q sigirimizni yer emish.
Dalamiz tap-taqir, bittagina boshoq o’sib chiqqanmish, xolos.
Uyimizdan otlar chiqib ketishayotganmish, hammasi baland-baland, yollari hilpiragan, ammo egarlari bo’m-bo’sh otlar.
Qara, axir, ukam tandir boshiga borib, og’ziga boshini tiqib otamni chaqiryapti, xavotirlanmayapsanmi?
Bo’ynog’im, nimaga bo’yningni yerga ishqab menga javdiraysan? Qo’limdan bir nima kelarmidi? Nimaga meni tortqilab qaylargadir undaysan, ingranib uvillaysan?
Ey Xudo, bu ahvolga biror chora bormi?
* * *
Bu – olti yoshga kirib-kirmagan, ota oilasini sensiragani bois hammani sensirab gapiradigan, faqat otasinigina sizlaydigan bolakay edi. Sensirasa kishilar achchiqlanishmasdi, qaytanga jilmayib qo’yishardi.
Endi xayolan otasiga gapirardi.
“Endi kelaqoling, jon ota”, der edi.
“Kelmasangiz sira bo’lmaydi.
Ketganingizga qancha bo’ldi-yu!
Onam bilan yerlarni chopib ekin ekmoqchi bo’ldik, bir suv kelsa, bir kelmadi, hammayoqni o’t bosdi, ammo ekin bitmadi. Sizsiz baraka ketib qoldi.
Akam borib suv ochib kelar bo’ldi, uch-to’rt kun urindi, birov suv bermadi. Kap-katta kishilar bolani haqini yeb qo’yishdi. Siz bo’lganingizda ular hayiqar edilar.
Dov-daraxt meva solmay qo’ydi. Har yoqni sho’r bosdi.
Sigirlarimiz ozib ketdi, qaraydigan odam topilmadi.
Ota, akam ham, onam ham bilishmaydi, ammo men bilib turibman-ku. Siz kelsangiz, daraxtlarimiz dunyoni mevasini tugadi, bozorga opchiqib sotaveramiz-sotaveramiz, axiyri boyib ketamiz.
Siz kelsangiz, yerimiz mo’l-ko’l hosil beradi, ularni qoplab bosib qo’yamiz. Sigirimiz olamjahon sut-qaymoq beradi. Uy ham qaddini ko’taradi, ko’kragini kerib savlat to’kib turadi. Egam keldi deb suyunadi-da.
Siz uyda bo’lsangiz, u qasr bo’pketadi. Uyam boshqa uylarga maqtanadi, qara, egamni savlatini ko’r, deya.
Kelaqoling, otajon. Yelkangizga minib olay, ko’kdagi yulduzlarga qo’lim yetadigan bo’lsin, istaganimni bodroqday qilib uzib olaveray. Yulduz nimasi, Oyga ham qo’lim yetar bo’lsin.
Uka, kecha tandir oldiga borib otamni chaqirding-a? Bekor qilding, tandirga bosh tiqib chaqirsang, otam eshitmaydi. Etakda katta tol bor, o’shani kavagiga og’zingni tutib “Otajon”desang keladi.
Yur, ukajon, o’sha tolni oldiga. Ikkalamiz birin-ketin chaqiramiz.
Otam yaxshi ko’radigan tol u. Kavagida shamol o’tiradi, biz chaqirsak, sasimizni uzoqlarga olib ketadi. To otamning qulog’iga yetmaguncha uchaveradi. Shamol tandirga kirgani qo’rqadi, chunki unga olov yoqiladi-da…
Yuraqol, birgalashib chaqirsak, otam albatta eshitadi…
* * *
Yana kun o’tdi.
Ertalab ona barvaqt turdi. Borib mol-holga o’t soldi, nonushta tayyorladi. Keyin bolalarimni uyg’ota qolay deb ichkari uyga kirib ovoz berdi.
Qarasa, o’rtanchasi joyida yo’q.
“Voy o’lay, – dedi. – Hoy, ukang qani?”
“Bilmadim” dedi kattasi, ko’zlarini ishqalab.
Hovliga chiqib alanglab atrofga qaradi, nigohi har tarafni tentirab kezib chiqdi. Bola ko’rinmas, bostirma ostidagi zanjir bo’m-bo’sh, kuchuk ham yo’q edi.
“Voy, o’libgina qo’yaqolay, – dedi o’takasi yorilguday bo’lib. – Hoy bolam, qaydasan?”
Birov sas bermas edi.
“Jon bolam, qaylardasan?”
* * *
U mahalda ota, qora sovuqlarda tirishib mehnat qila-qila, nihoyat, madori qurib, qattiq isitmalab yotib qolgan edi.
Isitma olgan odam o’zini ustida yuzlab zil-zambil toshlar borday his qiladi. Suyaklari qaqshab og’riydi. Qaraydigan odam yo’q, sheriklari uni qoldirib, ishga ketishgan. Rosa bo’ralab qor yoqqan edi, shu isitma aro derazaga qor zarralarining shitirlab urilishigacha eshitib turibdi.
Bir mahal g’uvillab shamol esaverdi. Derazaning ko’zi singan, o’rniga qalin suvqog’oz tutib qo’yilgan edi, o’sha yerdan kirib keldi. Tolbarglarining to’kilgan saslarini olib kelib qulog’iga urdi, makkapoyalar shitirini, mol-qo’ylarning ba’rashini, o’sha saslar aro kichkinasining ovozini ham olib keldi u.
“Otajo-o-n” degan zaif, ingichka, yolvorish to’la sas!
Ovozda ham ko’z yoshlari bo’lar ekan-da? U sas to’la ko’z yoshi edi.
Ko’z yoshining isi ham bo’lar ekan-da? U is bolasiningho’l sochidan keladigan isga o’xshardi.
Turay deydiyu turolmaydi, sira madori yo’q.
Bir mahal qarasa, eshik ochilib o’rtanchasi kirib kelyapti. Shu sovuqda, yupqa ko’ylakda! Qo’lidagi do’ppisida bir nimalar bor. Yonida esa Bo’ynoq.
— Ota, turing, ketdik uyga, – deyapti xo’mrayib.
— Iya, sen nima qilib yuribsan bu yoqlarda?
— Ota, Bo’ynoqni oldidagi suv aynib qoldi, – deyapti. – Zanjirdan bo’shatdimu ortidan kelaverdim.
Do’ppisining ichida bir hovuch yiltiroq narsalar ko’rinadi.
— Ota, uyda ekaningizda yelkangizga chiqib yulduzlarni terib olib, bostirmaga yashirib qo’ygan edim, o’shalarni olib keldim, – deyapti.
— Tursangiz-chi axir, jon ota, – deydi.
— Ota, sizsiz qiynalib qoldik.
Gapiradi – o’ksinadi. Gapiradi – termiladi. Gapiradi – ko’zining yoshi duv-duv oqadi.
— Hozir turaman, bolam, – deydiyu turolmaydi. – Hozir, bolam…
— Yo’q, turmasangiz bo’lmaydi, – deydi o’rtanchasi.
— Yuring biz bilan, ota, – deya eshikka qarab yo’naladi.
“Ey Xudo”, dedi ota shunda. “Eson-omon oyoqqa turib olsam, o’sha zahoti uyimga ketaman!
Bu yerlarni yelkamni chuquri ko’rsin!
Menga nima bor edi begona yurtlarda, birovlarga mo’ltirab non topib?
Men nodon, bolalarimni o’zimga intizor qilib qo’yibman-ku?
Ularga orzu-havas qilgan narsalarimdan ham ko’ra, o’zim kerak ekanman-ku?
Yetti avlodim umri bo’yi tuproqdan rizqini chiqarib bola-chaqasini boqqan, ota-buvam “Er yetti pushtingga yetadi”, degan edi. Nima qilib yuribman yerimdan, elimdan, jigarlarimdan ayrilib?”
* * *
Bu mahalda bolakay bilan Bo’ynoq qishloqdan chiqib olishgan, taqir aro ketmoqda edilar.
— Bo’ynoq, – derdi bolakay, kuchukka. – Sen yo’lni bilasan. Otamning izini iskab-iskab topib boraverasan.
Otam juda olisda, ammo yaxshilab yugursak, albatta yetib olamiz.
Tevarakda chiyabo’rilarning ulishi eshitilyapti, yuragim orqaga tortib ketyapti. Lekin yonimda sen borsan-ku, ulardan qo’rqmasligingni bilaman.
Bo’ynog’im, suv bekorga aynimadi. Yaxshiyam aynibdi, agar qonga aylanib qolganida uyimiz kuyardi.
Qara, yulduzlarni jivirlashini… Ularning ortida Xudo bor. U juda mehribon, o’sha joylardan turib yer yuzini kuzatadi. Hozir otamni izlab chiqqanimni ham ko’rib turibdi, yo’limizni ko’rsatsayam ajabmas…
Shu tariqa, kecha qorong’isida deyarli yugurib borardi bolakay, itini ergashtirib, uzoqlarga, otasi ketgan olis-olislarga…
* * *
Topib bora olarmikin? Yoki qishloqning oldi erkaklari izlab chiqishib, ortidan kelib qaytarib olib ketisharmikin? Bundan xabarimiz yo’q.
Ajabmaski, ota ham qadrdonlari sari yo’lga chiqqan bo’lsa… Bir avlodning kattasiyu kichigi shu tariqa bir-birining diydoriga to’yishlarini tilashdan o’zga tilagimiz yo’q.
Axir, yaqinlarning hasrati og’ir bo’ladi. Jigar uqubati undan ham og’ir emasmi? Ikkovini tong g’ira-shirasida kuzatib qolar ekanmiz, bizning ham bir iltijomiz bor, u iltijomiz shundaydir:
“Ey Parvardigor, hech kimni yaqinlari va sevganlari dardiga duchor qilmagin. Bizlarni sevganlarimiz bilan imtihon qilmagin. Yaqinlarimizdan, ulug’larimizdan ayirmagin, safimizni but, rizqimizni keng aylagin!”
Boshqa nima ham deya olardik?
2014
