10 август — Ўзбекистон халқ ёзувчиси Эркин Аъзам туғилган кун

    У ҳар йили худди бир пайтда — ердан қор кетиб, тентак шамоллар эса бошлаган кўклам кунларида келарди; шамолларга қўшилиб, шамолдек тўполон билан кириб келарди. Тўсатдан. Елкасида — ҳа, қўлида эмас, елкасида — икки тарафига ҳам «Барнаул» деб ёзилган пачоқ чамадон, чап кўзини қисинқираганча қаршингизда беўхшов тиржайи-иб туради.

Эркин АЪЗАМ
АНОЙИНИНГ ЖАЙДАРИ ОЛМАСИ

Эркин Аъзам 1950 йил 10 августда тоғли Бойсунда туғилган. 1972 йил Тошкент Давлат университети (хозир Ўзбекистон Миллий Университети)нинг журналистика факултетини тамомлаган. Республика радиосида муҳаррир, «Гулистон» ва «Ёшлик» журналларида бўлим муҳаррири, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва Санат нашриётида таҳририят мудири бўлди. 1992—1994 йилларда Ўзбекистон миллий ахборот агентлигида бош директори ўринбосари. 1995 йилдан «Тафаккур» журнали бош муҳаррири I, II чақириқ Ўзбекистон Олий Мажлиси депутати.
«Чироқлар ўчмаган кеча» (1977), «Отойининг тутилган йили» (1981), «Олам ям-яшил» (1984), «Жавоб» (1986), «Байрамдан бошқа кунлар» (1988), «Мир в цветах» (1999), «Пакананинг ошиқ кўнгли» (2001), «Кечикаётган одам» (2002) тўпламлари муаллифи. Ёзувчи асарлари асосида «Чантриморе», «Пиёда», «Дилхирож», «Сув ёқалаб», «Забаржад», «Жаннат қайдадир»“Паризод” ва бир қатор бадиий филмлар суратга олинган. Асарларини руҳан бирлаштириб турадиган жиҳат-инсоний эрк, хар қандай зўравонликка мунсабат масаласидир.

У ҳар йили худди бир пайтда — ердан қор кетиб, тентак шамоллар эса бошлаган кўклам кунларида келарди; шамолларга қўшилиб, шамолдек тўполон билан кириб келарди. Тўсатдан. Елкасида — ҳа, қўлида эмас, елкасида — икки тарафига ҳам «Барнаул» деб ёзилган пачоқ чамадон, чап кўзини қисинқираганча қаршингизда беўхшов тиржайи-иб туради.

Сўнг, чамадонни ҳаракатсиз буюмдек бир четга улоқтиради-да, қулочларини кенг ёзиб, болалигингизни ёдга соладиган, болалигингиздек шўх, болалигингиздек беғам овозда ҳайқиради:
— Чантриморе-э!
Сиз эса — уни кўрганингиз заҳоти ғам босиб, ташвишга чўмасиз: хайр энди, осуда кунларим! У ҳали шундай ғала-ғовурга кўмиб юборадики! Бироқ айни дамда, ҳар иккалангиз учун қадрли, шартли бу ғалати таомилни бузишга ҳаққингиз йўқ.
— Каламакаторе, — дейсиз истар-истамас. — Яна келдингми? Яна ўқишгами?
— Сенгинанинг жонгинангга тегишга! — дейди у ва баттар ғашингизни қўзғамоқчидек, белингиздан маҳкам кўтаради, айлантиради. — Ҳа, жўрамдан-да, журажонимдан-да!

Уйга кирилгач, эгасидек бетайин — қулфланса очилмайдиган, очилса қулфланмайдиган антиқа чамадон минг бир амал-тақал билан очилади. Хона кузаки олмаларнинг ҳидига бурканади. Бир ёғи қирмизи, бир ёғи хол-хол, бандининг туби қизил қумга тўлган олмалар; кўримсиз, жайдари олмалар. Болалигингиз олмалари, болалигингиз ҳидлари. Бошингиз айланиб кетади. Кўп нарса бирдан эсингизга тушади, энтикасиз. Шу тобда уни қучоқлаб олгингиз, «Жўражон!» дегингиз келади. Аммо, нимадир, — бояги ғашликми, ғурурми йўл бермайди, ижирғаниб сўрайсиз:
— Нимага келдинг, Рамазон? Бари бир киролмайсан-ку?!
— Кирсам-чи? — дейди у яна чап кўзини қисинқираганча тиржайиб. — Кирсам-чи?
— Киролмайсан! Худога ҳам, бандасига ҳам аён!
— Майли, жўра, буям бир гап-да. Мана, сен ўқияпсан-ку, бўлади-да менга шу. Қўй-э, манави олмаларга қарасанг-чи! Бунақаси Боғи Эрамда ҳам битмайди! Сўнгра у чамадонини титкилаб, ўн қават дағал қоғозга ўралган алланимани чиқаради: — Мана буни энанг бериб юборди, сузма-чакки. «Чалоб қилиб ичсин, чанқоғи босилади, — деди. — Шаҳарлик қизларди кетидан югуравериб томоққиналари қақраб кетгандир болагинамнинг», деди.

Чамадон, ўша маълум ва машҳур чамадон тағин талай ҳийлаю ҳангома билан ёпилади. Бу чамадонни у ҳарбий хизматдан олиб келган эди. Келиши ҳам қизиқ бўлган. Худди ҳозиргидек тўсатдан пайдо бўлиб қолган. Хизмат қилган жойи — Барнаул ҳақида вайсайвериб кечаси билан уйқу бермаган. Ўша ерда туғилиб, ўша ерда ўсган каби гапирган гапи нуқул — «Бизда Барнаулда унақа, бизда Барнаулда бунақа». Овозига оҳанг бериб, русча сўзлар қўшиб гапирганига нима дейсиз! Энсангиз қотиб жеркиганингиздан кейингина бир тиржайдию яна азалги товуши билан шанғиллаб гапира бошлади. Эрталаб юзингизга кўпик чапиётганингизда, «Э, салага, зелен!» дея устарани қўлингиздан олиб ҳарбийчасига соқол қиришни кўрсатди; сип-силлиқ бўлиб қолган ияк-чакакларингизга чамадонидаги аскарлик атиридан сепиб қўйди.

Ўшанда у — ҳарбий хизматдан қайтаётган одам — уч-тўрт кун бемалол Тошкентда юрган, бир оқшом дабдурустдан «Барнаулга кетаман!» деб туриб олган эди. «Эсинг жойидами, хизматни тугаттан бўлсанг, Барнаулда нима бор сенга?» «Э—э, уйга боргим келмаяпти. Бир хат олган эдим…» Аммо қанақа хатлигини айтмаган, қийин-қистов билан, бўйнидан боғлагандек аранг жўнаган уйига. Энди ҳам ўқиш баҳона ҳар келганида «Бир ёқларга кетсаммикан, жўра?» деб қолади ўз-ўзидан маъюс тортиб. «Ҳа, тағин Барнаулми? — дейсиз энсангиз қотиб. — Худо урсин, миянг хато сенинг, Рамазон!» «Тўғри айтасан, жўра, хато. Нима шундай, ўша ёққа кетгим келаверади-да. Эй-й, сен тушунмайсан!»
… Рамазон чамадони қиррасига ўтириб олиб, «Қулоқ сол», дейди-да, шанғиллаганча гап бошлайди:
— Бойсундан гапирамиз! Тошкентда улоқиб юрган бойсунлик мусофирлар учун бериладиган эшиттиритимизни бошлаймиз! Она шаҳрингиз янгиликлари билан танишинг!

Ашур кал эскилик сарқити сифатида носдан воз кечиб, замонавийликка интилиб сигаретга ўтибди («Кошки фойдаси бўлса, телпакни ташлаб, шляпа кийганида ҳам бари бир ҳаммага маълум: боши ялтироқ кал!»); ўзининг бобоси кўкнорнинг кайфида момоси билан ғижиллашиб, аммасининг чорбоғига кўчиб кетибди («Мени бошқа нарса ўйлантиради. Уккағар бобонинг бир сандиқчаси бор. Бошининг остига қўйиб ётарди доим. Гап кўп-да унда. Олиб кетди! Ўшандан умид катта эди».); Эсонбердиев, ўша ғуддайган «Эсонбердиев-ҳукумат», Бойсун тарихидаги баттол милиса, истеъфога чиққач, Қўрғончадаги нафаси ўткир мулладан бир ой эскича сабоқ олиб, дастор ўраб қайтибди, ҳозир хатми Қуръону чилёсингача усиз ўтмас эмиш («Бир куни худойига кетаётиб бошида салла, қўлида асо, милисахона олдидан ўтганда чест бериб юборибди».)…
Рамазоннинг ҳангамаларини тингларкансиз, Бойсун оралаб юргандек, ажабтовур одамлар тўдасига кириб қолгандек бўласиз.
— Тур энди, кўча айланайлик, — дейди у «янгиликлари»ни айтиб тугатгач.
— Сени би-ир лағмонга тўйдирай, тўрт тийинлик «думба-жигар» сомсадан еявериб ошқозонинг калла-почага тўлиб кетгандир. Менга қара, тўрт тийин-тўрт тийин йиғиб, шу сомсачига бир ҳайкал қўйсаларинг-чи, а? Маслаҳат-да буям. Бешёғочнинг ў-ўртасига! Татиган тузингга товон-да.

Рамазон туриш-турмуши билан шаҳарга ярашмайди, шаҳарга сиғмайди. Унга қўшилиб кўчага чиққани ҳам уяласиз. Юрган йўлида лакалов қилиқлар қилиб, Ҳаммани ўзига қаратиб, шанғиллаганча алланималарни вайсаб кетаверади. Луғати ҳам антиқа: трамвайни «уч тийинлик» дейди, таксини — «пулютар», ресторанни — «регистрон». Худо денг, йўлда суратхона учрамасин — тилла топган тентакдек қичқириб юборади у:
— Ана-а!… Юр, жўражон, бир портретга тушайлик!
— Портретни нима қиласан?
— Эсдаликка-да. Бир кун катта одам бўлиб, бур. нинг кўтарилиб кетса, «Мана, икковимиз жўра эдик» деб ўзингга кўрсатаман.
— Кўрсатсанг нима бўлади?
— Уялиб, бурнинг яна… жойига тушади.
— Гапни қаранг, бурним жойига тушар эмиш! — дейман уни эрмаклаб. — Хўш, қандай турмоқчилар суратда?
Рамазон кўчанинг ўртасида томоша ясаб, завқ билан тушунтира бошлайди:
— Сен ўтирасан, тўғрига қараб. Мен тепангда тик тураман, мана бундай. Ўнг қўлим сенинг елкангда, кўзим чап билагимдаги соатда бўлади. Икки жўра! Қалай, зўр-а?
— Қўйсанг-чи, — дейман, уйларининг тўрига осиғлиқ — отаси қуролдош оғайниси билан худди шундай ҳолатда тушган сурат кўз олдимга келиб. — Бобом замонидан қолган поза-ку бу!
— Бўлмаса, юр, сенинг фозангга тушамиз, жўражон, падрушка қилиб…

Рамазонга ҳаммаёқ — ўзиники, кўрган одами — аммаваччасидек синашта, дарров гап қўшиб, апоқ-чапоқ бўлиб олаверади. Ошхонада навбатга турганида дуч келган кимсага: «Ҳўв жўра, анави жойни банд қилиб, чой-пой тайёрлаб туринг», дейиши ҳеч гап эмас. Муқаррар можарони кутганингизда аҳвол бошқача бўлиб чиқади: ҳалиги киши бир зум Рамазонга бақраяди-ю, алланечук итоаткорлик билан бўш чойнак қидириб кетади. Рамазон ҳам қарздор бўлиб қолмайди: у қилади, бу қилади — ўша заҳоти унинг кўнглини олади. У хўжалик дўконига кириб бошоғриқ дори сўраши ҳам мумкин, хотиржам бўлинг — албатта топиб беришади. У қўпол қилиб сўрайди — унга мулойим жавоб қайтаришади.
Ана шундай бизнинг Рамазон! У бир гал ҳатто Тошнинг ҳам капалагини учирган!
Бешёғочда Тош дегани бўларди, безориларнинг безориси. Ростми, ёлғонми, «Пичоқлашиб, уч марта қамалган, тоғаси каттаконлардан, ўша қутқарган», дейишарди. Ўзи мароқ билан эслармиш: «Ҳи, шундоқ қилган — Ҳазиллашиб қўйганмиз-де». Худо ҳам турқни ўйлаб берган: калла тарвуздек, қорин — тарвузча, барра — корсоннинг ўзи, сергўштликдан кўзлар кўринмайди, тилла тишлар доим томошага иршайиб туради. Каттаю кичик уни «ака» дейишга мажбур, ўзи эса ҳаммани, авжи келса, отаси тенгини ҳам сенсирайверади. Бир тўда «шотири» билан эртаю кеч кинотеатр олдида писта чақиб, ўтган-кетганни тергайди. Бориб етти букилиб кўришмасангиз — кун йўқ. «Ҳи, ўқивоссанларми? — дейди, кўзи бошқа ёқда, кўкимтир ёзувли биққи бармоқларининг учини чўзиб. — Маладес, ўқиларинг. Ўқиб бўлларинг-де, қуённи расмини чизларинг».
Рамазон ана шунинг капалагини учирди. Кинотеатр ёнидан ўтишда мен югургилаб бориб Тошга қўл узатдим. У «Ҳи, ўқивоссанларми?» дедию тўрт-беш қадам нарида турган Рамазонга кўзи тушди.
— Ўвв, келмайсанми мана бундоқ!
— Нима дейсан? — Рамазон, кафтида нос, оёқларини керганча бепарво ғўддайиб турарди. — Гапинг бўлса, ўзинг ке!
Ўлдинг, Рамазон, ҳозир дабдаланг чиқади!
Ажабо, Тош мен билан тезгина хайрлашди-да, унга хавфсираб қарай-қарай зипиллаганча кинотеатрга кириб кетди. (Негадир бу сафар ёнида шериклари йўқ эди.) Тош, каллакесар Тош қўрқди! Умрида чумчуққа озор бермаган нимжонгина Рамазондан қўрқиб қочди! (У кейин бир куни мендан сўради: «Анув оғайнинг жа-а анақа-ку, а, ким эди?» Лоқайдгина жавоб қилдим: «Э, ўзи шундай. Тўрт марта қамалиб чиққан-да. Ўшанда ҳам қамоқдан келаётган эди». Шундан сўнг Тош мен билан юзимга қараб, қуюқ сўрашадиган бўлди.)
Бу ҳақда Рамазонга гапирганимда у ростакамига ажабланди:
— Нимасидан қўрқаман? Бешёғоч энасининг маҳрига тушганми?
Ана шундай бизнинг Рамазон!

Малика иккимизга бошлаб оқ фотиҳа берган ҳам шу — Рамазон. Эндигина танишган, кинотеатрларга қатнаб юрган кезларимиз эди. «Юр, сенинг ҳам маданий савиянг ошсин», деб бир гал Рамазонни театрга эргаштириб бордим. Маданий савияси ошган-ошмаганини билмадим-у, югурди-элди — билет топиб бизни хурсанд қилди, танаффус маҳали шампану музқаймоқ улашиб, Маликанинг кўнглини топди. Аммо бир вақт томдан тараша тушгандек, унга қараб салмоқланганча «Кели-ин, энди-и, бизнинг Бойсунлар ҳам ёмон жой эмас», деб қолса бўладими! Хижолатдан музлаб кетдим. Малика жимгина кулимсираб қўйди. Театрдан кейин уйига кузатаётиб, Рамазоннинг қўполлиги учун узр сўраганимда, у «Дўстларингиз ичида энг яхшиси шу экан», деди.
Бизнинг Рамазон ана шундай!

У ҳар йили ўқишга кирмоқчи бўлиб келади. Келгани билан кошки имтиҳонни ўйласа — каравотим остидаги, бурноғи йил ўзи ташлаб кетган дарсликларни бир-бир қўлига олади-ю, очиб ҳам кўрмай қайтиб жойига улоқтиради.
— Гурунгдан бер-э, жўражон! — дейди шанғиллаб.
— Рамазон, киролмаслигинг аниқ, яхшиси — кет,— дейман жаҳлимни базўр ютиб. — Сен, сенки кирсанг, мен ташлаб кетаман шу ўқишини, худо урсин! Мактабда қандай ўқиганинг дунёга достон-ку!
— Ҳай, ҳай, мен кирмасам кирмайин-у, лекин сен унақа қила кўрма — Тошкент шоирсиз қолади-я! — дейди у қўлларини кўксига қўйган кўйи ясама тазарру билан. Кейин ҳиринглайди: — Алгебрадан «беш» олганим эсингдами?
Эсимда, Рамазон бир гал дарсда одатдагидек «жавоб» берганида, яъни чурқ этиб оғиз очмаганида девонафеълроқ математика муаллимимиз «Ҳайдаров, бугун мен сизга «аъло» баҳо қўяман, шунча йил мактабда ўқиб армон билан кетманг-да», дея унга чиндан ҳам «беш» қўйган эди…
Рамазон тонг саҳарда — ҳали мен ширин тушлар кўриб ётган пайтда туриб, нонуштага Бешёғочдан «думба-жигар» сомса ва қатиқ олиб келади. Сўнг радиони ванг қилиб қўйиб, чангитганча хонани супураркан, хунук, ёқимсиз товуш билан ҳамма қўшиққа бир хилда «жўр бўлади».
Хуш қол энди-и, Зуҳрохоним,
Айро тушди-и бу жо-он сендан…
Нонуштадан кейин мен ўқишга жўнайман, Рамазон кўча айлангани чиқади. Гоҳо шу бўйи уч-тўрт кун кетади. Бир куни дарсдан келсам — мушшайиб қотган нон кавшаб ўтирган бўлади. — Қаёқда эдинг?
— Э, юрибмиз-да.
Сўнг, ўтириб-ўтириб Барнаулга жўнамоқчи бўлади алдаб-сулдаб йўлдан қайтараман.
— Нима қилай бўлмаса, жўражон, айт?
— Уйга жўна.
— Қандай кетаман?
— Қандай кетардинг — билет оласану поездга чиқасан.
— Текин билет керак-да менга.
— Ие, пулинг кўп эди-ку?
— Энди йўқ-да, жўражон, нима қилай? Қейинроқ эшитиб қоламан. Рамазон ҳамшаҳар студентларимиздан бир-иккитасини топиб, бор пулига ўшалар билан ялло қилган, уларга ош берган. Ошини еб бўлгач, мириқиб-мириқиб бу анойи-аҳмоқнинг устидан кулишган. Қўшилишиб ўзи ҳам кулган. Энди эса йўлкирага пулни мендан ундирмоқчи!
«Ўқишга кираман!» дея керилиб келган азамат, имтиҳон тугул, китобнинг ҳам юзини кўрмай, қандай пайдо бўлган бўлса, шундай жўнаб қолади: тўсатдан.
— Акангнинг сафари қариди, жўражон!
— Кетганинг рост бўлсин! Энди келиб овора бўлиб юрма!
— Келаси баҳор кутаверасан!
Ана шундай бизнинг Рамазон!

Худо омадни ҳам ўлчаб, мисқоллаб берар экан. У бир кетса… ҳаммаси кетар экан. Рамазонни қамалган, деб Тошга мақтаганимда фаришталар кафтларини кенг ёзиб, «Омин!» демоққа шайланиб туришган экан: Рамазон қамалди!
Бу сафар ҳам у одатдагидек бир чамадон ва бир тўрхалта олма билан келган эди. Маликага ўзи отган тулки терисини совға қилди — бултурги ваъда. Биз-никида икки кун турдию ўзича бир балоларни валдирай-валдирай, чамадонини кўтариб аллақаёққа ғойиб бўлди. Орадан уч кунми, тўрт кун ўттач, менга милициядан чақирув қоғози келди.
Рамазоннинг жўраси эканим — гўллигим, соддалигим башарамга битилган шекилли, терговчи — сарғишдан келган, кўккўз киши мени кутилмаган дағдаға билан қарши олди:
— Сизни қамоққа оламиз, оғайни!
Кўз олдим қоронғилашиб кетди. Ишга кирганимга бир йил ҳам тўлгани йўқ, Малика билан тўйимиз ўтган ёзда бўлган, у ҳозир уйда ўтирибди — ўғилми, қизми кутяпмиз. Шундай бир пайтда… Нега? Нима сабабдан?
Терговчи сабабини айтди.
Бундан беш кун олдин Ҳайдаров Рамазон уч чамадон олмаю анор ва икки қути узум билан Новосибирск поездига чиқаётган маҳалда қўлга тушибди («Жўра, бир Барнаулга бориб келай деяпман. Томошага. Хизмат қилган жойларим, соғинибман».) Пастда улар икки киши экан, купеда эса тўсатдан биттаси ғойиб бўлиб қолибди.
Дастлабки терговнинг кўрсатишича, қочган чайқовчи — ишбоши. Ўша мен эмишман!
— Ким айтди, ким? Исботланг! — дея жойимдан туриб кетдим.
— Ким айтарди, шеригингиз — Ҳайдаров!
Лаънати Рамазон! Ўзинг тушган чоҳга мени ҳам тортмоқчи бўлибсан-да? Номард, чайқовчи!
—Чақиринг! Юзлаштиринг! — Шоша-пиша ёнимни кавлаб, хизмат гувоҳномамни терговчининг олдига отдим: — Мана, кўринг!
Терговчи унга анчайин бир кўз ташладию қайтиб қўлимга тутқазди, синовчан тикилиб сўради:
—Оғайнингиз аввал ҳам чайқовчилик билан шуғулланармиди ?
Шунда оғзимдан чиққан гап учун ўзимни ҳеч қачон кечирмасам керак:
— Шуғулланган бўлса бордир, мен қаёқдан билай? У оғайним эмас, шунчаки ҳамқишлоқ, ҳамшаҳармиз.
— Шунақами? У сизни оғайним, яқин оғайним, деди-ку?! Ҳозир олиб келсам, оғайним эмассан, деб юзига айта оласизми?
— Бўпти, сизга рухсат, — деди терговчи чақирув қоғозига имзо чекиб бераркан, совуққина бир оҳанг-да. — Иложи бўлса, уйидагиларга хабар қилиб қўйсангиз — келаси жумада суд. Ҳа, шошманг. У сиз ҳақингизда ҳеч нима дегани йўқ. «Оғайним бўлади, икки кеча уйида ётдим», деди, холос. Кейин терговчига анқайиб қарадим.
Судга икки кун қолганда — куядори ҳиди анқиб турган костюмига урушда олган медалларини тақиб рамазоннинг отаси ва совхозда шофёрлик қиладиган акаси етиб келди.
Ота кўрган одамига нуқул бир гапни такрорлайди:
— Тўйдан қочиб келиб эди. Тоғасининг қизига кўнгли йўқми, тўйдан гап очдингиз — ўқишни баҳона қилиб, Тошкандга жўнайди. Армиядан қайтганидан бери шу аҳвол. У ёқда энаси оғир ётибди, «Улимнинг мавридгинасини кўрмай кетадиган бўлдим-да», деб чирқиллагани-чирқиллаган. Бозор бормоқ тугул оғзидагини эплаб ютолмайдиган боланинг бу ишини қаранг энди!
Тажангроқ аканинг баттар тажанглиги тутади:
— Шунингизни ўзи бошдан эракалатиб юбордингиз-да, ота! Оёғига кишан уриб бўлса ҳам, тўйни бошлаш керак эди. Бу муттаҳамга нима етишмасдики, бизни бундай шарманда қилиб ўтирибди!
Ота туриб-туриб мендан нолий кетди:
— А, жиянжон-а, сиз-ку ўқиган, эслироқ эдингиз, жўрангизни йўлдан қайтармабсиз-да! Нима касофат урдики…
Рамазоннинг суди ҳам ўзига ўхшади — қип-қизил ҳангома! Судя — кўзойнак таққан, ўрта ёшлардаги барваста аёл — йигирма йил шу соҳада ишлаб, бундай антиқа судни ҳам, бунақа ғалати судланувчини ҳам кўрмаган бўлса керак. Бутун суд давомида у ишни ҳарчанд енгиллаштиришга уринмасин (отанинг кўкрагидаги медаллар, онанинг оғир ётгани тўғрисидаги справкаю бошқа ижобий қоғозларнинг хизмати туфайли бўлса керак), айбланувчининг ўзи унга сари баттар чалкаштирар, чигаллаштирар эди. Рамазон ҳозир айбланувчидан кўра кўпроқ қизиқчига, ўзини атай меровликка соладиган тсирк масхарабозига ўхшар-ди. Сочи тап-тақир олинган, эгнида — ётган жойидаги аллакимнинг ола-була, ёқаси очиқ бачкана кўйлаги, Қўлларини орқага қилганча бурчакда алланечук кулгили тарзда қўққайиб турибди. Гўё бу ерда бўлаётган гапларнинг унга сира алоқаси йўқ — тўпланганларни шунчаки кулдириши, мароқлантириши лозим, холос Саволни тушунмагандек кўзларини пирпиратиб, хонадаги йигирма чоғлиқ одамга б
ир-бир қараб чиқандан сўнг шифтга тикилган кўйи шундай бир гапни айтиб юборадики, судя кўзойнагини қўлга олиб бақрайиб қолади: гоҳ елкасини қисади, гоҳ бошини чангаллайди. Бошқалар ҳам шундай. Рамазоннинг ўзи эса менга қараб хижолатомуз илжайиб қўяди. Тергов бераверига жонига текканми ёки бирга ётган тажрибали шерикларининг турли-туман йўл-йўриқлари гангитиб ташлаганми, хуллас, уни қандайдир жин чалгани аниқ эди.
— Айбланувчи Ҳайдаров Рамазон, олдин ҳам шу иш билан шуғулланганмисиз? — деб сўрайди судя.
— Мен, Ҳайдаров Рамазон, 1950 йили Бойсун раёнида туғилиб эдим. Кейин… — дея тутилиб қолади.
— Айбланувчи Ҳайдаров, ҳеч ким сиздан туғилган йилингизни сўраётгани йўқ. Олдин ҳам чайқовчилик қилганмисиз, деяпман?
— Кейин мактабни битириб, Совет Армияси сафида хизмат қилиб эдим. Кейин бўлсам…
— «Кейин, кейин»… — Судянинг энсаси қотди. — Ҳайда-аров! Бу гаплар ҳаммаси мана — ишингизда ёзилган. Сиз бизга айтинг: аввал ҳам қилганмисиз шу ишни?
— Қанақа ишни?
— Уф-ф! Чайқовчилик-да!
— Йў-ўқ… Э, қилганман, қилганман.
— Ия, дастлабки терговда «Чайқовчилик билан шуғулланмаганман», деган экансиз-ку?
— Шуғулланмаганман-да ўзи.
— А, ҳозиргина нима дедингиз?
— Шуғулланмаганман, десам… ишонасизми?
— Уф-ф… Айтинг-чи, шеригингиз ким эди?
— Шеригим, шеригим… билмайман… йўқ эди.
— Шунча юкни бир ўзингиз қандай кўтариб чиқдингиз поездга? Бирор киши ёрдам бергандир?
— Ҳеч ким ёрдам бергани йўқ, ўзимиз… э, ўзим! Нима, чамадон кўтариб юриш қийинми? Ичида тўрт-беш килогина олмаси бор эди, холос.
— Менга қаранг, Ҳайдаров, уч чамадон ва икки қути билан қўлга тушгансиз-ку? Қолганлари кимники эди бўлмаса?
— Демак, улар бошқа шахсга тегишли бўлган. Орган одамлари кузатаётганини сезиб, у сизга ташлаб қочган, шундайми? А, Ҳайдаров?
— Шундай… Э, йўқ-йўқ, меники эди, меники!
— Айбланувчи Ҳайдаров! Эсингизни йиғиб олинг. Ё тоб-побингиз йўқми? Қаерингиз оғрияпти, айтинг, суд мажлисини тўхтатайлик.
— Эби, нимага? Соппа-соғман.
— Бўлмаса айтинг: бунча узуму анорни кўтариб қаёққа кетаётган эдингиз? Нима мақсадда?
— Шундай, айланиб келгани. Барнаул — хизмат қилган жойим. Зўр жой, оғаниларим кўп у ерда.
— Шунча нарсани оғайниларингизга олиб бораёт-ган экансизлар-да?
— Йўғ-э, мен уларга тўрттагина олма олган эдим, бўлди. Қуруқ бормайин деб.
— Узум билан анор-чи? Уларни сотмоқчи бўлгансиз-да?
— Нега сотаман? Ахир у… Биласизми, мен Барнаулга…
— Э, Барнаул, Барнаул!.. Олмани қаердан олдингиз?
—Қаерингиз нимаси? Чорбоғдан-да. Кузда боринг, чорбоғимизга тўлиб ётади, ерга тўкилиб.
—Ўша ёқдан олма кўтариб келиш шартмиди? Совғага экан, Тошкентдан олақолсангиз бўларди-ку?
— Бу ернинг олмаси бўлмайди-да, тахир, дорининг таъми келади. Бизда шундай бир олма бор, Бойсуннинг олмаси, «жайдари олма» деймиз. Бошқа жойларда битмайди унақаси. Ўзи кўримсизроғ-у, лекин шундай ширин, шундай ширин, есангиз…
— Майли, майли, Ҳайдаров, кейин еймиз олмани…
— Зўр олма-да лекин. Бу, ҳозирги олмаларингизнинг бари бузилиб кетган. Ҳар балони пайванд қилавериб айнитиб юборишган-да. Фақат бизларда қолган унақаси. Мен ўзим олмани унча яхши кўрмайман. Есам — кўнглим айнийди.
— Ҳа-а, демак, олма ўзларингизники, уйдан олиб келгансиз?
—Ие, ишонмасангиз, ана — отам ўтирибди, акам ўтирибди, жўраларим — сўранг! Ка-атта олмазоримиз бор! Ё тўрт кило олмага ҳам справка олиб келайми?
— Бўпти, бўпти, ишондик. Демак, сиз уйингиздан тўрт-беш кило олма олиб, ўша ўзингиз айтгандек, ҳеч жойда битмайдиган антиқа олмадан олиб, бирга хизмат қилган оғайниларингизни кўриб келгани Барнаулга жўнагансиз. Биттагина чамадон билан, биттагина! А, қолган нарсалар кимники эди — узум, анор?
— Ука, тушунсангиз-чи, биз сизга ёрдам қилмоқ-чимиз. Яхшилаб ўйлаб, тўғрисини айтинг. Тақдирингиз ҳал бўляпти, ахир!
— Опажон, бир марта кечиринг!
— Мен сизга «опажон» эмасман!
— Ўзингиз «ука» деяпсиз-ку, мен нима дейин сизни? Отингизни билмасам, фамилиянгизни билмасам…
— Отимни билишингиз шарт эмас. Мен сиз учун— гражданин судяман!
— Мен ҳам гражданман.
— Йўқ, сиз энди — айбланувчисиз, айбдорсиз!
— Мен… айбдорман?! Айбдорман, кечиринг…
Судя кўзларини қаттиқ юмиб, бошини чангаллаганча сарак-сарак қилди.
Бу гаплар ҳаммаси тушимда кечаётгандек эди. (Тушда бўлмай, ҳаётда ҳам шунақаси бўладими, ахир!)
Ҳукм ўқилди. Чайқовчиликда айбланган Ҳайдаров Рамазон бир йилга озодликдан маҳрум этилди.
У бўйнини қийшайтирганча мунғайибгина турарди. Ҳукмни эшитиб аста бошини кўтарди, нимадандир хижолат чеккан мисол ғалати илжайди! Илжайди! Гўё қамоққа эмас, бир йиллик томошага, дунё бўйлаб сайру саёҳатга кетяпти!
Суддан кейин худди бир мўъжиза рўй бериб, «Кечирасизлар, ҳазиллашган эдик, Рамазонжон кеча туғилган чақалоқдек бегуноҳ экан», дея озод қилиб юборадиган каби, ҳовлидаги тут тагида тўдаланиб турган эдик, тасодифан Тошга кўзим тушди. У қандайдир милиция лейтенанти билан юрган экан.
— Ҳи, бундоқ? — деди олдимдан ўтаётиб.
— Яна ўша!.. — дедим маъноли қилиб.
— Ўша-я! — У кўрсаткич бармоғи билан кекирдагини «кесиб», «Нима, одам ўлдирганми?» демоқчи бўлди.
— Шунга яқин, — дедим бу гал камтарлик билан: кайфиятим бузуқ эди.
Тош «Зўр экан, тан бердим» деган каби бошини дикиллатиб, лейтенантнинг кетидан зипиллади. «Рамазондан қолишмаслик учун тўртинчи марта «ҳазиллашиб» қўйганми, ким билсин…»
Бир пайт қандайдир шанғиллаган овоз қулоғимга чалинди:
— Э-эй, шеърингни ўқидим — газета берар экан!
Овоз келган тарафга қарасам — Рамазон! Қўллари орқада, икки соқчининг ўртасида ёпиқ машина тамон кетяпти, кўзлари чақнайди: «Э-эй, шеърингни ўқидим….»
«Ўл-а,— дедим ичимда,— шундай пайтда менинг шеъримга бало борми, ўзингни ўйласанг-чи! — лекин худбинлик устун келди: — Ўқибди-я, ўша ерда ўқибди-я!»
Рамазоннинг ортидан қараб қоларканман, негадир унинг севимли қўшиғи эсимга тушди: «Хуш қол эн-ди-и, Зуҳрохоним…»
— Жўранг қип-қизил ғалча экан, — деди судга бирга борган ёзувчи дўстим қайтишда. — Ўзини ўзи қаматди. — Чеховнинг «Ёвуз ниятли киши» ҳикоясидаги Дениснинг ўзгинаси-я! Ўқиганда шунақа одамлар борлигига ишонмаган эдим…
Кечқурун уйда Рамазоннинг отаси билан акасини хўб кутдим, мендан домангир бўлишганми ёки бу кўргиликдан гангиб Бойсунга жўнаворишганми — келишмади.
Рамазоннинг қамалганига беш ой бўлди. Беш ойдирки, юрсам ҳам, турсам ҳам — ичимда бир тугун, қаттиқ, озорли тугун. Жоним чиқади, Рамазонни сўкаман, сўкаман-у, ажабо, кўргим келади уни, кўргим! Унинг олдида ўзимни айбдор сезаман. Тўғри, у кўп ғашимга теккан, мени кўп ғалваларга қолдирган; балки муттаҳамдир, чайқовчидир, лекин бари бир — жўрам! Жўрам ётибди. Қамоқда. Қанақа жой экан у?
Беш ой давомида ундан учта хат келди. Аммо… учаласи ҳам биттагина сўздан иборат: «Чантриморе!» Вассалом.
«Чантриморе» — Каламакаторе… Шоди гаранг… Болалигимиз эртаги, завқи, қувончи. Мактабимизнинг ёнида яшарди. Қачон қараманг, илжайиб туради. Башарасига бақрайиб сўксангиз ҳам илжаярди — эшитмасди, қулоғи оғир эди. Қишин-ёзин мудом бўйин-бошини малла қийиқ билан танғиб, қулоқчин бостириб юрарди. Оқшомлари эшиги оғзидаги супачада, гўё ҳеч ким эшитолмайдиган бир куйни тинглаётгандек, кўзлари чала юмуқ, мудраб-чайқалиб ўтирарди. Аҳён-аҳёнда ўткинчилардан бирортасига қараб «Чантримо-ре!» деб ҳайқирар, «Чантриморе!» десангиз, «Каламакаторе!» деб жавоб қайтарар эди. Ҳовлиси муюлишдаги пастлаб кетган торкўчанинг адоғида эди. Қиш кунлари ер музлаганда биз унга сув сепиб, кўча оғзида Шоди гарангнинг ишдан қайтишини пойлардик. У бамайлихотир юриб келиб, худди кар эмас, кўрдек, ойна мисол ялтираб ётган сирпанчиққа оёқ қўяр ва ана шу заҳоти бор бўйи кўтарилиб тушар, бошидаги қулоқчин отилиб кетиб, ўзи сирғалганча дарвозаси тагига бориб қолар эди. Биз
эса торкўчани қийқириққа кўмиб юборардик: «Чантриморе! Каламакаторе! Чантриморе! Каламакаторе!…» Шоди гаранг алпонг-талпонг жойидан туриб, қулоқчинига қараб чопарди. Сўнг кўзларини олайтириб, бизга пўписа қила-қила ҳовлиси томон юрар, ҳаял ўтмай, чопони барини олмага тўлдириб чиқар ва уни қорнинг устига қубба шаклида териб қўйиб, ўзи уйига кириб кетар эди. Биз битта-битта сирпана бориб, олмаларни қўйин-қўнжимизга жойлаб, «Чантриморе! Чантриморе!» дея сурон солганча кўча бошига қайтардик. Шоди гаранг эса дарвозасидан бошини чиқариб ҳайқириб қоларди: «Каламакаторе! Каламакаторе!..»
Доим шундай бўларди. Биз доим торкўчага сув сепиб қўяр, Шоди гаранг доим кўра-била ўша ердан юриб учиб тушар, кейин туриб бизга пўписа қилар, лекин доим олма билан сийлар эди. Доим! Унинг фарзанди йўқ эди. Хотини бор, ҳовли-жойи бор, каттакон олмазор боғи бор — фарзанди йўқ эди.

Бир куни кимдир мени телефонга чақириб, «Туш пастга!» деб дўқ қилди. «Кимсан ўзинг?» дедим жаҳлим чиқиб. Ногаҳон мен сира кутмаган шанғи овоз янгради: «Чантриморе!» Юрагим гупиллаб кетди. Қаердан? Қандай қилиб? Наҳотки?..
Тушсам — ишхонамиз олдидаги хиёбонда биров ишшайиб турибди. Юзи шишинқираган, кўзлари ич-ичига чўккан, кўйлак-шими ғижим бир кимса, Рамазон.
— Ҳа?! — дедим ҳовлиқиб, таҳлика билан.
— Келдим.
— Қандай? Ҳали, ҳали … вақт бор-ку?
— Қочдим-да, жўражон, сени кўргим келди. — У қулочларини кенг ёзиб яқинлаша бошлади.
— Қочдинг?! — Мен, тўғриси, алланечук иргандимми, тисарилдим ва ғазаб билан бақирдим: — Йўқол, кўзимга кўринма! Мени тинч қўй!
— Панжарадан келган одамниям жўраси шундай кутиб оладими?
Уни қайта суд қилиб, очиққа — мажбурий хизматга чиқаришибди. Муддати битгунча шаҳар яқинидаги ғишт заводида ишлармиш.
— Оқлашди, жўражон, оқлашди, — дея тинмай қирларди у. — Айбим йўқ эди-да ўзи.
— Нега айбинг бўлмас экан? Чайқовчи! Бизда бегуноҳ одамни қамамайди. Унақа қонун йўқ,
— Мана, мени қамади-ку? Э, у ердаги одамларнинг гапини эшитиб турсанг, биронтасиниям тирноқча айби йўқ. Лекин — бор, бор! Мана, ўзимни олайлик, айбим йўқ эди — бор чиқди. Шундай гап-да. — Рамазон кафтини тўлдириб нос отди. У қандайдир ўзгариб — жиддийлашибди, чала файласуфга ўхшаб қолган эди: илгари ҳеч бундай гапирмасди. Носини туфургач, енгил тортгандек қўл силтаб, давом этди: — Майли, бу гаплар ҳозир бефойда, барибир ишонмайсан. Кейин бир кун ҳаммасини айтиб бераман. Лекин, бояги гапинг тўғри: айби бўлмаса қамамайди. Айб, айб, деймиз-у, кимда йўқ у, жўражон? Мана шу савлат тўкиб юрганларнинг ҳаммаси ҳам оппоқми? Сўнг у туйқусдан эски ашуласини эслаб қолди:
— Юр, жўражон, икковимиз бир портретга тушайлик!
— Шу афт, шу ангор биланми? — дедим кулиб. — Бошқа пайт, бошқа пайт.
Рамазон ўша куни меникида тунаб, эртаси ишига кетди. Иши оғир — тандирдан чўғдек қизиб чиққан ғиштларни олиб тахлар экан: ҳориб-чуйкаб, кафтлари қавариб, ойда бир марта, шунда ҳам йўлкира сўраб келарди. Ҳордиқ куни шаҳарга тушиб, эски одати — бор-будини аллакимларга улашиб, кетишда мендан пул сўраб келарди.
Ўша — ўзимизнинг Рамазон!

Олти ойдан кейин унинг жазо муддати битди. Битган куни у кечки поездга билет олиб, ишхонамга келди.
— Ҳамма жўрангни чақир!
— Ҳа, яна бирор ҳунаринг қолганмиди?
— Би-ир, регистронда ўтирайлик! Кетар жафосига!
Ишдан эртароқ чиқиб, тўрт-бешт улфат «Зарафшон» ресторанига бордик. Рамазон ҳамма нарсани тахт қилиб, узун столнинг тўрида тиржайиб ўтирган экан.
— Бор жўранг шуми? Э, бечора! Зиқналигингга борибсан-да. Қўрқма, кармон катта, атаб қўйганини берди!
Ўша кеч ресторанда роса яйрадик. Рамазоннинг ўзи айниқса байрам қилди. Музика бошланиши ҳамоно ўртага тушиб, ҳолдан тойгунча ўйнади. Ўйини ҳам ўзига ўхшаган эди: гоҳ тиззаларига шапатилай-шапатилай давра бўйлаб кавказчасига йўрғалаб кетади, гоҳ қўлларини икки ёнга силжитганча кифтларини қимирлатиб., «Ҳа-а, ҳу-у!» дея қийқиради, ҳайқиради, сакрайди, ирғишлайди: гоҳ жилмаяди, гоҳ ҳазилга қовоғини уюб олади: дуч келган қизни рақсга тортади, ажабки, у ҳам нозланиб ўтирмай пешвоз чиқиб бораверади: қизга қараб кулади, йиғлайди, пўписа қилади, ёлворади: энди мағрур, пурвиқор, кейин яна тушкун, ғамгусор, яна изҳор, илтижо… Чапак, олқишлар…
Бутун ресторан аҳли томошабин, барчанинг кўзи Рамазонда. Бутун у байрам қиларди, тантана қиларди: кечаги ғаму ғуборларини унутган, яна аслига қайтган, ўша эски — беғам, беғубор Рамазонга айланган эди.
Ресторандан чиққач, шерикларимга жавоб бериб, Рамазонни кузатгани у билан вокзалга бордим. Поезд ҳали келмаган экан, сув ичиш баҳона тағин ресторанга кирдик. Кайфи анча ошиб қолган Рамазон ана шунда дардини ёрди.
— Бари бир ишонмайсан-да, жўражон, — дея гап бошлади у. — Лекин илтимос: бу сафар ишон!
Рамазон ўшанда ростдан ҳам Барнаулга жўнаган экан. Поездни кутиб ўтириб, мана шу ерда, ресторанда бир киши билан танишиб қолади. Бирга овқатланишади. Кейин Рамазон унинг юкларини — ўша машъум чамадон ва қутиларни вагонга жойлашга кўмаклашади. Поезд жўнай-жўнай деб турганда купега икки одам кириб келади. Уларнинг шарпасини олдинроқ сезган ҳалиги киши таҳлика аралаш йиғлаб-ёлвориб Рамазонга ёпишади: «Жон ука, юклар меники денг, ярми меники, денг. Чиқиб кетсак, фойдани тенг бўламиз. Мени билишади, қўлга тушсам… Сиз ёшсиз, кечиришади», алай-балай. Рамазон — гўл, тай-тув Рамазон лаққа ишонади, ҳеч балони ўйламасдан рози бўлади. Ҳушини йиғиб, қараса — атрофини мидиционерлар ўраб турибди. «Ҳа, меники, меники,— дейди саросимага қолиб,— ҳаммаси меники». Ёнига қараса — ҳалиги киши йўқ, ерга киргандек зим-ғойиб.
—Ана, айтдим-ку, ишонмадинг, бари бир ишонмайсан, — деди Рамазон ҳафсаласи пир бўлгандек, қандайдир мунг билан. — Ҳеч ким ишонмайди.
—Шу гапларни нега судда айтмадинг? — дедим ҳайратим ошиб.
— Айтиб эдим, терговда минг марта такрорладим. Терговчи эшитгиси ҳам келмади. «Сенларнинг ҳамманг шунақа тулкисан!» деди. Нима қилсин — шунча нарса билан қўлга тушганингдан кейин елкангга қоқиб, қўйиб юборсинми? Кимнидир қамаши керак-ку, уларнинг ҳам плани бордир. Ўзи терговиям, камерасиям жонга теккан эди, жўра, э, чўзилиб ётадими, худонинг буюргани-да, дедим!
— Аҳмоқ, тентак! Бир муттаҳамнинг найрангига учи-иб… Одам ҳам шундай анойи бўладими? Мен ўла-қолсам ишонмасдим.
— Мен ишондим-да, жўражон, нима қилай? «Еттита болам бор, — деди, — еттови ҳам қиз, — деди. — Учтаси бўй етган, узатишим керак, ўзим заводда оддий қоровулман, жигарим касал», деди. Аҳволини кўрган киши, агар инсон бўлса, ишонарди, мен ҳам ишонибман-да, жўражон!
— Мана — ишончингга мукофот!.. Сен ҳам қочгин эди, «Билмайман, меники эмас», деб туриб олгин эди, каллаварам!
— Бундай қилсам, уни тутар эди-да? Сўз берган эдим, номардлик бўларди…
— Ие! — дедим фиғоним чиқиб. — Ҳа, тутсин эди, қамасин эди — қилмишига яраша!!! Вой аҳмоғ-эй, сўз берган эмиш! Балки қизларининг ташвишини қилгандирсан, эрсиз қолади шўрликлар деб?! Эҳтимол, ўша уччига чиққан чайқовчидир, қаллобдир! Улар шунақа бўлади. Баъзан ҳатто уйдаги хотинини ҳам ўртага қўйиб…
—Унисини сенлар биласан, гапга бойсанлар. Кап-катта одам, кўзига ёш олиб гапирганда ишонмай бўладими? Сочлари ҳам оқ эди… Майли, жўра, энди пушаймоннинг фойдаси йўқ — бўлгани бўлди, бўёғи сўнди. Дунёни панжарадан ҳам бир кўриб қўйдим-да, зиён қилмас…
Рамазон чаккасини кафтига босган кўйи дераза оша перронга тикилиб ўтирарди. Ўйчан, беозор, ҳокисоргина… «Уни хушламаслик, ёқтирмаслик мумкин, лекин ёмон кўриб бўлмайди», деб ўйладим ичимда.
У бир пайт кўзини қисинқираганча нима деб қолди денг:
— Ҳозир Новосибирск поезди келади, ҳайё-ҳуйт деб Барнаулга жўнаворсам-чи?
— Ўлгинг келган бўлса шундай қил, милисага тутиб бермаган ҳам номард! — дедим аччиқланиб. Лака-лов қилиқлари, гап-сўзлари яна бирпасда кўнглимга урган эди. — Рамазон, бошни қотирма, қаёққа кетсанг кет, жўра! Илтимос, энди бу ёқларга қадам боса кўрма!
Рамазон кетди. Поезд ўрнидан қўзғалганда перрон бўйлаб бир ҳайқириқ янгради: «Чантриморе-э!» «Каламакаторе» бўғзимда қолди — айтолмадим. Поезд энди тўхтамайди, уни на мен, на Рамазон тўхтата олади: Рамазон эса кетди, жўнаб кетди, энди келмайди!
У кетгач — шаҳар, ғала-ғовур шаҳар бирдан зери-карли, файзсиз кўринди кўзимга.
Шундай қилиб Рамазон кетди, бошқа келмади. Борган йили уйланди, барибир ўша қизга — тоғасининг қизига уйланди. (Онаси ҳам тузалиб қолган бўлса керак.) Кейинги йили ўзига иморат қурди. Ҳозир тўй қилмоқ тараддудида юрганмиш…
Бултур кузакда Бойсунга борганимда бозор айланиб юрсак, ёнимдаги ҳамроҳим:
— Ана, ошнангизни қаранг! — деб қолди.
Рамазон! Олдида бир чойқути, бозорни бошига кўтариб, енг шимарганча олма сотяпти. Кўнглимда шубҳа уйғонди: «Ўшандаги гап тасодиф эмас шекилли, асли қонида бор экан-да бунинг». Лекин нима ҳам дердингиз — тирикчилик, бировнинг рўзғорини биров тебратмайди.
— Барнаулда олма камчил эмиш, Барнаулга олиб бориш керак эди! — дедим яқинлашиб, киноя билан.
— Э, э, жўражон! — дея юзи ёришганча ўрнидан туриб кетди у. — Ўзим ҳам Барнаулни кўзлаб турувдим, сендай маслаҳатчига зор бўлиб. Нима қилай, жўра, ер билан битта тўкилиб ётибди. Молга берай десам, кўнгил бўлмайди, увол. Ундан кўра… — Рамазон танлаб-танлаб, ҳамроҳим билан менга иккитадан олма тутқазди. — Еб кўринглар, бунақаси Боғи Эрамда ҳам
йўқ.
Бирпас олдида чақчақлашиб турдик. У ҳай-ҳуйлаб ўтган-кетганни чақирар, идиши бўлса идишини, бўлмаса — қўйни-қўнжини олмага тўлатиб жўнатар эди.
— Пулини нега олмаяпсан?
— Э, отамга қавм бўлади, ноқулай.
— Буниси-чи?
— Э, эна жамоатимиздан қариндош…
— Олманг кўп бўлса, давлатга топширвормайсанми бундай қилиб ўтиргунча?
— Қарзим борми? Арзон олади!
— Ахир, ҳаммага текин улашяпсан-ку?
— Э, бири хеш, бири табор.
— Сенга бегонаси бормикан Бойсунда?
— Бор, — деди Рамазон тиржайиб. — Мана — сен! Мусофир, сотқин, шаҳарлик!
У кечқурун бир тўрхалта сара олма кўтариб уйимизга келди.
—Яхшими, ёмонми, шоир номинг бор, кўчада олма кўтариб юрсанг обрўйинг бузилади, дедим…
«Обрўйинг бузилади», «тўкилади эмас, «бузилади»! Рамазоннинг гапи, Рамазонгина шундай дейиши мумкин!
Ана сизга — Ра-ма-зо-он!

Рамазон, жўра, жўражон, мана — қўлимдан келганича сени нақл қилдим. Мен бу нарсани сен учун, сенга бағишлаб ёздим. Баъзи ўринларда ошириброқ юборган бўлсам, кўнглингга олмассан. Бу иш қурғур ўзи шунақа, шундай қилмаса бўлмайди.
Мендан аҳвол сўрасанг — турмушим эскича, бир маромда. Чатоғи шундаки, би-ир маромда! Нолиётганим йўқ, ҳамма нарсам етарли, жойида. Лекин ҳаётимга нимадир етишмайди, нимадир — йирикроқ ташвиш деймизми, тўполон деймизми ёки бир мўъжизами… Қилаётган ишларимдан кўнглим тўлмайди, ҳаммаси кўзимга майда, арзимасдек туюлади. Ишга бориб кутасан ўша нарсани, уйга келиб кутасан — беҳуда. Гоҳо бошингни деворга ургинг келади — шояд бирор янгилик рўй берса!..
Бу нолиш, шикоят эмас, Рамазон — ҳасрат, дўстнинг дўстга ҳасрати!
Кеча кечаси бировнинг йўталидан уйғониб кетдим. Қаттиқ йўталарди, бетон деворга қозиқ қоққандек бўғиқ йўтал. «Қизимми?!» Уйқу қочди. Хотинимни уйғотиб, «Туриб қарасанг-чи!» дедим. Нариги хонага чиқиб, қизимдан хабар олган хотиним «Э, қўшнининг боласи-ку!» деди. Ўша заҳоти хотиржамгина уйқута кетибман.
Нега бундай, Рамазон?
Ўтган ҳафта тунга яқин уйимга телефон бўлди. Бойсундан. Бир ҳамшаҳаримизнинг тоғаси вафот этибди, эрталаб чиқаришмоқчи, иложи бўлса, шу гапни жиянига етказишим керак экан. «Бемаҳалда сизни безовта қилдик-да, оғажон, овора бўласиз-да», деб қайта-қайта узр сўрашди, «Илоё бир ўғлингиз ўнта бўлсин, барака топинг», дея роса алқашди. Ишдан қаттиқ чарчаб келган эдим, ўзимча мулоҳаза юритдим: «Жиянининг уйи шаҳарнинг бир четида! Эрталаб чиқаришаркан, бугун бориб айтдим нимаю саҳарда ишхонасига телефон қилиб қўйдим нима — бари бир жанозага етиб боролмайди». Етиб боролмаслиги аниқ эди, лекин…
Ана шундай, менинг уйимда телефон бор! Мен ишдан чарчаб келаман! Нега бундай, Рамазон? Ўрнимда сен бўлганингда нима қилардинг?
Судингда қатнашган ёзувчи дўстим яқинда «Ўзини ўзи қаматган афандироқ бир ошнанг бор эди, қаерда ҳозир, нима иш қиляпти?» дея сени сўраб қолди.
Афандимидинг, Рамазон? Ҳозир ҳам шундаймисан? Биламан, шундайсан, сен ўзгармайсан. Аммо мен нега ўзгардим? Нега бундай бўлиб қолдим? Нега ўшандаги зорланишларингга кулиб қарадим, сен билан «бир портрет»га тушмадим? Тушганимда, бугун уни хонамнинг тўрига осиб қўярдим — баъзи нарсаларни эслатиб, баъзи нарсалардан огоҳлантириб турарди. Мен айтган «поза»лардан, сен айтган «фоза»лардан…
Бир ҳафталик бетайин, бемаъно куйди-пишдилар оқибати — шанба кунлари тургим келмай, тўшакда узоқ чўзилиб ётаман, гангиб, карахт ётавераман, кутиб — ниманидир, кимнидир… Мана, ҳозир сен кириб келасан. Тўсатдан. Ташвиш билан, тўполон билан. Олма олиб келасан, жайдари олма. «Чантриморе-э!» дейсан қулочингни кенг ёзиб. «Каламакаторе!» дейман мен.
Бу нима дегани, Рамазон? Қайси тилдан бу ғалати сўзлар, маъноси нима? Мен билмайман, сен ҳам билмайсан. Шоди гарангдан сўрайлик десак, у энди йўқ — узоқ йили ўлган. Мияси айниб ўлган. Қулоқнинг заҳмидан. Урушнинг касри.
Ундан тирноқ — фарзанд қолмади, мол-дунё қолмади — «Чантриморе» қолди, «Каламакаторе» қолди, бизга: сенга, менга…
Нима дегани бу?
Ўйлашимча, буни энди фақат икки киши — иккаламизгина тушунадиганга ўхшаймиз: сену мен.

1981

10 avgust — O’zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A’zam tug’ilgan kun

   U har yili xuddi bir paytda — yerdan qor ketib, tentak shamollar esa boshlagan ko‘klam kunlarida kelardi; shamollarga qo‘shilib, shamoldek to‘polon bilan kirib kelardi. To‘satdan. Yelkasida — ha, qo‘lida emas, yelkasida — ikki tarafiga ham «Barnaul» deb yozilgan pachoq chamadon, chap ko‘zini qisinqiragancha qarshingizda beo‘xshov tirjayi-ib turadi.

Erkin A’ZAM
ANOYINING JAYDARI OLMASI

Erkin A’zam 1950 yil 10 avgustda tog’li Boysunda tug’ilgan. 1972 yil Toshkent Davlat universiteti (xozir O’zbekiston Milliy Universiteti)ning jurnalistika fakultetini tamomlagan. Respublika radiosida muharrir, «Guliston» va «Yoshlik» jurnallarida bo’lim muharriri, G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va Sanat nashriyotida tahririyat mudiri bo’ldi. 1992—1994 yillarda O’zbekiston milliy axborot agentligida bosh direktori o’rinbosari. 1995 yildan «Tafakkur» jurnali bosh muharriri I, II chaqiriq O’zbekiston Oliy Majlisi deputati.
«Chiroqlar o’chmagan kecha» (1977), «Otoyining tutilgan yili» (1981), «Olam yam-yashil» (1984), «Javob» (1986), «Bayramdan boshqa kunlar» (1988), «Mir v svetax» (1999), «Pakananing oshiq ko’ngli» (2001), «Kechikayotgan odam» (2002) to’plamlari  muallifi. Yozuvchi asarlari asosida «Chantrimore», «Piyoda», «Dilxiroj», «Suv yoqalab», «Zabarjad», «Jannat qaydadir»“Parizod” va bir qator badiiy filmlar suratga olingan. Asarlarini ruhan birlashtirib turadigan jihat-insoniy erk, xar qanday zo’ravonlikka munsabat masalasidir.

  U har yili xuddi bir paytda — yerdan qor ketib, tentak shamollar esa boshlagan ko‘klam kunlarida kelardi; shamollarga qo‘shilib, shamoldek to‘polon bilan kirib kelardi. To‘satdan. Yelkasida — ha, qo‘lida emas, yelkasida — ikki tarafiga ham «Barnaul» deb yozilgan pachoq chamadon, chap ko‘zini qisinqiragancha qarshingizda beo‘xshov tirjayi-ib turadi. So‘ng, chamadonni harakatsiz buyumdek bir chetga uloqtiradi-da, qulochlarini keng yozib, bolaligingizni yodga soladigan, bolaligingizdek sho‘x, bolaligingizdek beg‘am ovozda hayqiradi:
— Chantrimore-e!

Siz esa — uni ko‘rganingiz zahoti g‘am bosib, tashvishga cho‘masiz: xayr endi, osuda kunlarim! U hali shunday g‘ala-g‘ovurga ko‘mib yuboradiki! Biroq ayni damda, har ikkalangiz uchun qadrli, shartli bu g‘alati taomilni buzishga haqqingiz yo‘q.
— Kalamakatore, — deysiz istar-istamas. — Yana keldingmi? Yana o‘qishgami?
— Senginaning jonginangga tegishga! — deydi u va battar g‘ashingizni qo‘zg‘amoqchidek, belingizdan mahkam ko‘taradi, aylantiradi. — Ha, jo‘ramdan-da, jurajonimdan-da!
Uyga kirilgach, egasidek betayin — qulflansa ochilmaydigan, ochilsa qulflanmaydigan antiqa chamadon ming bir amal-taqal bilan ochiladi. Xona kuzaki olmalarning hidiga burkanadi. Bir yog‘i qirmizi, bir yog‘i xol-xol, bandining tubi qizil qumga to‘lgan olmalar; ko‘rimsiz, jaydari olmalar. Bolaligingiz olmalari, bolaligingiz hidlari. Boshingiz aylanib ketadi. Ko‘p narsa birdan esingizga tushadi, entikasiz. Shu tobda uni quchoqlab olgingiz, «Jo‘rajon!» degingiz keladi. Ammo, nimadir, — boyagi g‘ashlikmi, g‘ururmi yo‘l bermaydi, ijirg‘anib so‘raysiz:
— Nimaga kelding, Ramazon? Bari bir kirolmaysan-ku?!
— Kirsam-chi? — deydi u yana chap ko‘zini qisinqiragancha tirjayib. — Kirsam-chi?
— Kirolmaysan! Xudoga ham, bandasiga ham ayon!
— Mayli, jo‘ra, buyam bir gap-da. Mana, sen o‘qiyapsan-ku, bo‘ladi-da menga shu. Qo‘y-e, manavi olmalarga qarasang-chi! Bunaqasi Bog‘i Eramda ham bitmaydi! So‘ngra u chamadonini titkilab, o‘n qavat dag‘al qog‘ozga o‘ralgan allanimani chiqaradi: — Mana buni enang berib yubordi, suzma-chakki. «Chalob qilib ichsin, chanqog‘i bosiladi, — dedi. — Shaharlik qizlardi ketidan yuguraverib tomoqqinalari qaqrab ketgandir bolaginamning», dedi.
Chamadon, o‘sha ma’lum va mashhur chamadon tag‘in talay hiylayu hangoma bilan yopiladi. Bu chamadonni u harbiy xizmatdan olib kelgan edi. Kelishi ham qiziq bo‘lgan. Xuddi hozirgidek to‘satdan paydo bo‘lib qolgan. Xizmat qilgan joyi — Barnaul haqida vaysayverib kechasi bilan uyqu bermagan. O’sha yerda tug‘ilib, o‘sha yerda o‘sgan kabi gapirgan gapi nuqul — «Bizda Barnaulda unaqa, bizda Barnaulda bunaqa». Ovoziga ohang berib, ruscha so‘zlar qo‘shib gapirganiga nima deysiz! Ensangiz qotib jerkiganingizdan keyingina bir tirjaydiyu yana azalgi tovushi bilan shang‘illab gapira boshladi. Ertalab yuzingizga ko‘pik chapiyotganingizda, «E, salaga, zelen!» deya ustarani qo‘lingizdan olib harbiychasiga soqol qirishni ko‘rsatdi; sip-silliq bo‘lib qolgan iyak-chakaklaringizga chamadonidagi askarlik atiridan sepib qo‘ydi.
O’shanda u — harbiy xizmatdan qaytayotgan odam — uch-to‘rt kun bemalol Toshkentda yurgan, bir oqshom dabdurustdan «Barnaulga ketaman!» deb turib olgan edi. «Esing joyidami, xizmatni tugattan bo‘lsang, Barnaulda nima bor senga?» «E—e, uyga borgim kelmayapti. Bir xat olgan edim…» Ammo qanaqa xatligini aytmagan, qiyin-qistov bilan, bo‘ynidan bog‘lagandek arang jo‘nagan uyiga. Endi ham o‘qish bahona har kelganida «Bir yoqlarga ketsammikan, jo‘ra?» deb qoladi o‘z-o‘zidan ma’yus tortib. «Ha, tag‘in Barnaulmi? — deysiz ensangiz qotib. — Xudo ursin, miyang xato sening, Ramazon!» «To‘g‘ri aytasan, jo‘ra, xato. Nima shunday, o‘sha yoqqa ketgim kelaveradi-da. Ey-y, sen tushunmaysan!»
… Ramazon chamadoni qirrasiga o‘tirib olib, «Quloq sol», deydi-da, shang‘illagancha gap boshlaydi:
— Boysundan gapiramiz! Toshkentda uloqib yurgan boysunlik musofirlar uchun beriladigan eshittiritimizni boshlaymiz! Ona shahringiz yangiliklari bilan tanishing!
Ashur kal eskilik sarqiti sifatida nosdan voz kechib, zamonaviylikka intilib sigaretga o‘tibdi («Koshki foydasi bo‘lsa, telpakni tashlab, shlyapa kiyganida ham bari bir hammaga ma’lum: boshi yaltiroq kal!»); o‘zining bobosi ko‘knorning kayfida momosi bilan g‘ijillashib, ammasining chorbog‘iga ko‘chib ketibdi («Meni boshqa narsa o‘ylantiradi. Ukkag‘ar boboning bir sandiqchasi bor. Boshining ostiga qo‘yib yotardi doim. Gap ko‘p-da unda. Olib ketdi! O’shandan umid katta edi».); Esonberdiev, o‘sha g‘uddaygan «Esonberdiev-hukumat», Boysun tarixidagi battol milisa, iste’foga chiqqach, Qo‘rg‘onchadagi nafasi o‘tkir mulladan bir oy eskicha saboq olib, dastor o‘rab qaytibdi, hozir xatmi Qur’onu chilyosingacha usiz o‘tmas emish («Bir kuni xudoyiga ketayotib boshida salla, qo‘lida aso, milisaxona oldidan o‘tganda chest berib yuboribdi».)…
Ramazonning hangamalarini tinglarkansiz, Boysun oralab yurgandek, ajabtovur odamlar to‘dasiga kirib qolgandek bo‘lasiz.
— Tur endi, ko‘cha aylanaylik, — deydi u «yangiliklari»ni aytib tugatgach.
— Seni bi-ir lag‘monga to‘ydiray, to‘rt tiyinlik «dumba-jigar» somsadan yeyaverib oshqozoning kalla-pochaga to‘lib ketgandir. Menga qara, to‘rt tiyin-to‘rt tiyin yig‘ib, shu somsachiga bir haykal qo‘ysalaring-chi, a? Maslahat-da buyam. Beshyog‘ochning o‘-o‘rtasiga! Tatigan tuzingga tovon-da.
Ramazon turish-turmushi bilan shaharga yarashmaydi, shaharga sig‘maydi. Unga qo‘shilib ko‘chaga chiqqani ham uyalasiz. Yurgan yo‘lida lakalov qiliqlar qilib, Hammani o‘ziga qaratib, shang‘illagancha allanimalarni vaysab ketaveradi. Lug‘ati ham antiqa: tramvayni «uch tiyinlik» deydi, taksini — «pulyutar», restoranni — «registron». Xudo deng, yo‘lda suratxona uchramasin — tilla topgan tentakdek qichqirib yuboradi u:
— Ana-a!… Yur, jo‘rajon, bir portretga tushaylik!
— Portretni nima qilasan?
— Esdalikka-da. Bir kun katta odam bo‘lib, bur. ning ko‘tarilib ketsa, «Mana, ikkovimiz jo‘ra edik» deb o‘zingga ko‘rsataman.
— Ko‘rsatsang nima bo‘ladi?
— Uyalib, burning yana… joyiga tushadi.
— Gapni qarang, burnim joyiga tushar emish! — deyman uni ermaklab. — Xo‘sh, qanday turmoqchilar suratda?
Ramazon ko‘chaning o‘rtasida tomosha yasab, zavq bilan tushuntira boshlaydi:
— Sen o‘tirasan, to‘g‘riga qarab. Men tepangda tik turaman, mana bunday. O’ng qo‘lim sening yelkangda, ko‘zim chap bilagimdagi soatda bo‘ladi. Ikki jo‘ra! Qalay, zo‘r-a?
— Qo‘ysang-chi, — deyman, uylarining to‘riga osig‘liq — otasi quroldosh og‘aynisi bilan xuddi shunday holatda tushgan surat ko‘z oldimga kelib. — Bobom zamonidan qolgan poza-ku bu!
— Bo‘lmasa, yur, sening fozangga tushamiz, jo‘rajon, padrushka qilib…
Ramazonga hammayoq — o‘ziniki, ko‘rgan odami — ammavachchasidek sinashta, darrov gap qo‘shib, apoq-chapoq bo‘lib olaveradi. Oshxonada navbatga turganida duch kelgan kimsaga: «Ho‘v jo‘ra, anavi joyni band qilib, choy-poy tayyorlab turing», deyishi hech gap emas. Muqarrar mojaroni kutganingizda ahvol boshqacha bo‘lib chiqadi: haligi kishi bir zum Ramazonga baqrayadi-yu, allanechuk itoatkorlik bilan bo‘sh choynak qidirib ketadi. Ramazon ham qarzdor bo‘lib qolmaydi: u qiladi, bu qiladi — o‘sha zahoti uning ko‘nglini oladi. U xo‘jalik do‘koniga kirib boshog‘riq dori so‘rashi ham mumkin, xotirjam bo‘ling — albatta topib berishadi. U qo‘pol qilib so‘raydi — unga muloyim javob qaytarishadi.
Ana shunday bizning Ramazon! U bir gal hatto Toshning ham kapalagini uchirgan!
Beshyog‘ochda Tosh degani bo‘lardi, bezorilarning bezorisi. Rostmi, yolg‘onmi, «Pichoqlashib, uch marta qamalgan, tog‘asi kattakonlardan, o‘sha qutqargan», deyishardi. O’zi maroq bilan eslarmish: «Hi, shundoq qilgan — Hazillashib qo‘yganmiz-de». Xudo ham turqni o‘ylab bergan: kalla tarvuzdek, qorin — tarvuzcha, barra — korsonning o‘zi, sergo‘shtlikdan ko‘zlar ko‘rinmaydi, tilla tishlar doim tomoshaga irshayib turadi. Kattayu kichik uni «aka» deyishga majbur, o‘zi esa hammani, avji kelsa, otasi tengini ham sensirayveradi. Bir to‘da «shotiri» bilan ertayu kech kinoteatr oldida pista chaqib, o‘tgan-ketganni tergaydi. Borib yetti bukilib ko‘rishmasangiz — kun yo‘q. «Hi, o‘qivossanlarmi? — deydi, ko‘zi boshqa yoqda, ko‘kimtir yozuvli biqqi barmoqlarining uchini cho‘zib. — Malades, o‘qilaring. O’qib bo‘llaring-de, quyonni rasmini chizlaring».
Ramazon ana shuning kapalagini uchirdi. Kinoteatr yonidan o‘tishda men yugurgilab borib Toshga qo‘l uzatdim. U «Hi, o‘qivossanlarmi?» dediyu to‘rt-besh qadam narida turgan Ramazonga ko‘zi tushdi.
— O’vv, kelmaysanmi mana bundoq!
— Nima deysan? — Ramazon, kaftida nos, oyoqlarini kergancha beparvo g‘o‘ddayib turardi. — Gaping bo‘lsa, o‘zing ke!
O’lding, Ramazon, hozir dabdalang chiqadi!
Ajabo, Tosh men bilan tezgina xayrlashdi-da, unga xavfsirab qaray-qaray zipillagancha kinoteatrga kirib ketdi. (Negadir bu safar yonida sheriklari yo‘q edi.) Tosh, kallakesar Tosh qo‘rqdi! Umrida chumchuqqa ozor bermagan nimjongina Ramazondan qo‘rqib qochdi! (U keyin bir kuni mendan so‘radi: «Anuv og‘ayning ja-a anaqa-ku, a, kim edi?» Loqaydgina javob qildim: «E, o‘zi shunday. To‘rt marta qamalib chiqqan-da. O’shanda ham qamoqdan kelayotgan edi». Shundan so‘ng Tosh men bilan yuzimga qarab, quyuq so‘rashadigan bo‘ldi.)
Bu haqda Ramazonga gapirganimda u rostakamiga ajablandi:
— Nimasidan qo‘rqaman? Beshyog‘och enasining mahriga tushganmi?
Ana shunday bizning Ramazon!

Malika ikkimizga boshlab oq fotiha bergan ham shu — Ramazon. Endigina tanishgan, kinoteatrlarga qatnab yurgan kezlarimiz edi. «Yur, sening ham madaniy saviyang oshsin», deb bir gal Ramazonni teatrga ergashtirib bordim. Madaniy saviyasi oshgan-oshmaganini bilmadim-u, yugurdi-eldi — bilet topib bizni xursand qildi, tanaffus mahali shampanu muzqaymoq ulashib, Malikaning ko‘nglini topdi. Ammo bir vaqt tomdan tarasha tushgandek, unga qarab salmoqlangancha «Keli-in, endi-i, bizning Boysunlar ham yomon joy emas», deb qolsa bo‘ladimi! Xijolatdan muzlab ketdim. Malika jimgina kulimsirab qo‘ydi. Teatrdan keyin uyiga kuzatayotib, Ramazonning qo‘polligi uchun uzr so‘raganimda, u «Do‘stlaringiz ichida eng yaxshisi shu ekan», dedi.
Bizning Ramazon ana shunday!

U har yili o‘qishga kirmoqchi bo‘lib keladi. Kelgani bilan koshki imtihonni o‘ylasa — karavotim ostidagi, burnog‘i yil o‘zi tashlab ketgan darsliklarni bir-bir qo‘liga oladi-yu, ochib ham ko‘rmay qaytib joyiga uloqtiradi.
— Gurungdan ber-e, jo‘rajon! — deydi shang‘illab.
— Ramazon, kirolmasliging aniq, yaxshisi — ket,— deyman jahlimni bazo‘r yutib. — Sen, senki kirsang, men tashlab ketaman shu o‘qishini, xudo ursin! Maktabda qanday o‘qiganing dunyoga doston-ku!
— Hay, hay, men kirmasam kirmayin-u, lekin sen unaqa qila ko‘rma — Toshkent shoirsiz qoladi-ya! — deydi u qo‘llarini ko‘ksiga qo‘ygan ko‘yi yasama tazarru bilan. Keyin hiringlaydi: — Algebradan «besh» olganim esingdami?
Esimda, Ramazon bir gal darsda odatdagidek «javob» berganida, ya’ni churq etib og‘iz ochmaganida devonafe’lroq matematika muallimimiz «Haydarov, bugun men sizga «a’lo» baho qo‘yaman, shuncha yil maktabda o‘qib armon bilan ketmang-da», deya unga chindan ham «besh» qo‘ygan edi…
Ramazon tong saharda — hali men shirin tushlar ko‘rib yotgan paytda turib, nonushtaga Beshyog‘ochdan «dumba-jigar» somsa va qatiq olib keladi. So‘ng radioni vang qilib qo‘yib, changitgancha xonani supurarkan, xunuk, yoqimsiz tovush bilan hamma qo‘shiqqa bir xilda «jo‘r bo‘ladi».
Xush qol endi-i, Zuhroxonim,
Ayro tushdi-i bu jo-on sendan…
Nonushtadan keyin men o‘qishga jo‘nayman, Ramazon ko‘cha aylangani chiqadi. Goho shu bo‘yi uch-to‘rt kun ketadi. Bir kuni darsdan kelsam — mushshayib qotgan non kavshab o‘tirgan bo‘ladi. — Qayoqda eding?
— E, yuribmiz-da.
So‘ng, o‘tirib-o‘tirib Barnaulga jo‘namoqchi bo‘ladi aldab-suldab yo‘ldan qaytaraman.
— Nima qilay bo‘lmasa, jo‘rajon, ayt?
— Uyga jo‘na.
— Qanday ketaman?
— Qanday ketarding — bilet olasanu poezdga chiqasan.
— Tekin bilet kerak-da menga.
— Ie, puling ko‘p edi-ku?
— Endi yo‘q-da, jo‘rajon, nima qilay? Qeyinroq eshitib qolaman. Ramazon hamshahar studentlarimizdan bir-ikkitasini topib, bor puliga o‘shalar bilan yallo qilgan, ularga osh bergan. Oshini yeb bo‘lgach, miriqib-miriqib bu anoyi-ahmoqning ustidan kulishgan. Qo‘shilishib o‘zi ham kulgan. Endi esa yo‘lkiraga pulni mendan undirmoqchi!
«O’qishga kiraman!» deya kerilib kelgan azamat, imtihon tugul, kitobning ham yuzini ko‘rmay, qanday paydo bo‘lgan bo‘lsa, shunday jo‘nab qoladi: to‘satdan.
— Akangning safari qaridi, jo‘rajon!
— Ketganing rost bo‘lsin! Endi kelib ovora bo‘lib yurma!
— Kelasi bahor kutaverasan!
Ana shunday bizning Ramazon!

Xudo omadni ham o‘lchab, misqollab berar ekan. U bir ketsa… hammasi ketar ekan. Ramazonni qamalgan, deb Toshga maqtaganimda farishtalar kaftlarini keng yozib, «Omin!» demoqqa shaylanib turishgan ekan: Ramazon qamaldi!
Bu safar ham u odatdagidek bir chamadon va bir to‘rxalta olma bilan kelgan edi. Malikaga o‘zi otgan tulki terisini sovg‘a qildi — bulturgi va’da. Biz-nikida ikki kun turdiyu o‘zicha bir balolarni valdiray-valdiray, chamadonini ko‘tarib allaqayoqqa g‘oyib bo‘ldi. Oradan uch kunmi, to‘rt kun o‘ttach, menga militsiyadan chaqiruv qog‘ozi keldi.
Ramazonning jo‘rasi ekanim — go‘lligim, soddaligim basharamga bitilgan shekilli, tergovchi — sarg‘ishdan kelgan, ko‘kko‘z kishi meni kutilmagan dag‘dag‘a bilan qarshi oldi:
— Sizni qamoqqa olamiz, og‘ayni!
Ko‘z oldim qorong‘ilashib ketdi. Ishga kirganimga bir yil ham to‘lgani yo‘q, Malika bilan to‘yimiz o‘tgan yozda bo‘lgan, u hozir uyda o‘tiribdi — o‘g‘ilmi, qizmi kutyapmiz. Shunday bir paytda… Nega? Nima sababdan?
Tergovchi sababini aytdi.
Bundan besh kun oldin Haydarov Ramazon uch chamadon olmayu anor va ikki quti uzum bilan Novosibirsk poezdiga chiqayotgan mahalda qo‘lga tushibdi («Jo‘ra, bir Barnaulga borib kelay deyapman. Tomoshaga. Xizmat qilgan joylarim, sog‘inibman».) Pastda ular ikki kishi ekan, kupeda esa to‘satdan bittasi g‘oyib bo‘lib qolibdi.
Dastlabki tergovning ko‘rsatishicha, qochgan chayqovchi — ishboshi. O’sha men emishman!
— Kim aytdi, kim? Isbotlang! — deya joyimdan turib ketdim.
— Kim aytardi, sherigingiz — Haydarov!
La’nati Ramazon! O’zing tushgan chohga meni ham tortmoqchi bo‘libsan-da? Nomard, chayqovchi!
—Chaqiring! Yuzlashtiring! — Shosha-pisha yonimni kavlab, xizmat guvohnomamni tergovchining oldiga otdim: — Mana, ko‘ring!
Tergovchi unga anchayin bir ko‘z tashladiyu qaytib qo‘limga tutqazdi, sinovchan tikilib so‘radi:
—Og‘ayningiz avval ham chayqovchilik bilan shug‘ullanarmidi ?
Shunda og‘zimdan chiqqan gap uchun o‘zimni hech qachon kechirmasam kerak:
— Shug‘ullangan bo‘lsa bordir, men qayoqdan bilay? U og‘aynim emas, shunchaki hamqishloq, hamshaharmiz.
— Shunaqami? U sizni og‘aynim, yaqin og‘aynim, dedi-ku?! Hozir olib kelsam, og‘aynim emassan, deb yuziga ayta olasizmi?
— Bo‘pti, sizga ruxsat, — dedi tergovchi chaqiruv qog‘oziga imzo chekib berarkan, sovuqqina bir ohang-da. — Iloji bo‘lsa, uyidagilarga xabar qilib qo‘ysangiz — kelasi jumada sud. Ha, shoshmang. U siz haqingizda hech nima degani yo‘q. «Og‘aynim bo‘ladi, ikki kecha uyida yotdim», dedi, xolos. Keyin tergovchiga anqayib qaradim.
Sudga ikki kun qolganda — kuyadori hidi anqib turgan kostyumiga urushda olgan medallarini taqib ramazonning otasi va sovxozda shofyorlik qiladigan akasi yetib keldi.
Ota ko‘rgan odamiga nuqul bir gapni takrorlaydi:
— To‘ydan qochib kelib edi. Tog‘asining qiziga ko‘ngli yo‘qmi, to‘ydan gap ochdingiz — o‘qishni bahona qilib, Toshkandga jo‘naydi. Armiyadan qaytganidan beri shu ahvol. U yoqda enasi og‘ir yotibdi, «Ulimning mavridginasini ko‘rmay ketadigan bo‘ldim-da», deb chirqillagani-chirqillagan. Bozor bormoq tugul og‘zidagini eplab yutolmaydigan bolaning bu ishini qarang endi!
Tajangroq akaning battar tajangligi tutadi:
— Shuningizni o‘zi boshdan erakalatib yubordingiz-da, ota! Oyog‘iga kishan urib bo‘lsa ham, to‘yni boshlash kerak edi. Bu muttahamga nima yetishmasdiki, bizni bunday sharmanda qilib o‘tiribdi!
Ota turib-turib mendan noliy ketdi:
— A, jiyanjon-a, siz-ku o‘qigan, esliroq edingiz, jo‘rangizni yo‘ldan qaytarmabsiz-da! Nima kasofat urdiki…
Ramazonning sudi ham o‘ziga o‘xshadi — qip-qizil hangoma! Sudya — ko‘zoynak taqqan, o‘rta yoshlardagi barvasta ayol — yigirma yil shu sohada ishlab, bunday antiqa sudni ham, bunaqa g‘alati sudlanuvchini ham ko‘rmagan bo‘lsa kerak. Butun sud davomida u ishni harchand yengillashtirishga urinmasin (otaning ko‘kragidagi medallar, onaning og‘ir yotgani to‘g‘risidagi spravkayu boshqa ijobiy qog‘ozlarning xizmati tufayli bo‘lsa kerak), ayblanuvchining o‘zi unga sari battar chalkashtirar, chigallashtirar edi. Ramazon hozir ayblanuvchidan ko‘ra ko‘proq qiziqchiga, o‘zini atay merovlikka soladigan tsirk masxaraboziga o‘xshar-di. Sochi tap-taqir olingan, egnida — yotgan joyidagi allakimning ola-bula, yoqasi ochiq bachkana ko‘ylagi, Qo‘llarini orqaga qilgancha burchakda allanechuk kulgili tarzda qo‘qqayib turibdi. Go‘yo bu yerda bo‘layotgan gaplarning unga sira aloqasi yo‘q — to‘planganlarni shunchaki kuldirishi, maroqlantirishi lozim, xolos Savolni tushunmagandek ko‘zlarini pirpiratib, xonadagi yigirma chog‘liq odamga bir-bir qarab chiqandan so‘ng shiftga tikilgan ko‘yi shunday bir gapni aytib yuboradiki, sudya ko‘zoynagini qo‘lga olib baqrayib qoladi: goh yelkasini qisadi, goh boshini changallaydi. Boshqalar ham shunday. Ramazonning o‘zi esa menga qarab xijolatomuz iljayib qo‘yadi. Tergov beraveriga joniga tekkanmi yoki birga yotgan tajribali sheriklarining turli-tuman yo‘l-yo‘riqlari gangitib tashlaganmi, xullas, uni qandaydir jin chalgani aniq edi.
— Ayblanuvchi Haydarov Ramazon, oldin ham shu ish bilan shug‘ullanganmisiz? — deb so‘raydi sudya.
— Men, Haydarov Ramazon, 1950 yili Boysun rayonida tug‘ilib edim. Keyin… — deya tutilib qoladi.
— Ayblanuvchi Haydarov, hech kim sizdan tug‘ilgan yilingizni so‘rayotgani yo‘q. Oldin ham chayqovchilik qilganmisiz, deyapman?
— Keyin maktabni bitirib, Sovet Armiyasi safida xizmat qilib edim. Keyin bo‘lsam…
— «Keyin, keyin»… — Sudyaning ensasi qotdi. — Hayda-arov! Bu gaplar hammasi mana — ishingizda yozilgan. Siz bizga ayting: avval ham qilganmisiz shu ishni?
— Qanaqa ishni?
— Uf-f! Chayqovchilik-da!
— Yo‘-o‘q… E, qilganman, qilganman.
— Iya, dastlabki tergovda «Chayqovchilik bilan shug‘ullanmaganman», degan ekansiz-ku?
— Shug‘ullanmaganman-da o‘zi.
— A, hozirgina nima dedingiz?
— Shug‘ullanmaganman, desam… ishonasizmi?
— Uf-f… Ayting-chi, sherigingiz kim edi?
— Sherigim, sherigim… bilmayman… yo‘q edi.
— Shuncha yukni bir o‘zingiz qanday ko‘tarib chiqdingiz poezdga? Biror kishi yordam bergandir?
— Hech kim yordam bergani yo‘q, o‘zimiz… e, o‘zim! Nima, chamadon ko‘tarib yurish qiyinmi? Ichida to‘rt-besh kilogina olmasi bor edi, xolos.
— Menga qarang, Haydarov, uch chamadon va ikki quti bilan qo‘lga tushgansiz-ku? Qolganlari kimniki edi bo‘lmasa?
— Demak, ular boshqa shaxsga tegishli bo‘lgan. Organ odamlari kuzatayotganini sezib, u sizga tashlab qochgan, shundaymi? A, Haydarov?
— Shunday… E, yo‘q-yo‘q, meniki edi, meniki!
— Ayblanuvchi Haydarov! Esingizni yig‘ib oling. Yo tob-pobingiz yo‘qmi? Qaeringiz og‘riyapti, ayting, sud majlisini to‘xtataylik.
— Ebi, nimaga? Soppa-sog‘man.
— Bo‘lmasa ayting: buncha uzumu anorni ko‘tarib qayoqqa ketayotgan edingiz? Nima maqsadda?
— Shunday, aylanib kelgani. Barnaul — xizmat qilgan joyim. Zo‘r joy, og‘anilarim ko‘p u yerda.
— Shuncha narsani og‘aynilaringizga olib borayot-gan ekansizlar-da?
— Yo‘g‘-e, men ularga to‘rttagina olma olgan edim, bo‘ldi. Quruq bormayin deb.
— Uzum bilan anor-chi? Ularni sotmoqchi bo‘lgansiz-da?
— Nega sotaman? Axir u… Bilasizmi, men Barnaulga…
— E, Barnaul, Barnaul!.. Olmani qaerdan oldingiz?
—Qaeringiz nimasi? Chorbog‘dan-da. Kuzda boring, chorbog‘imizga to‘lib yotadi, yerga to‘kilib.
—O’sha yoqdan olma ko‘tarib kelish shartmidi? Sovg‘aga ekan, Toshkentdan olaqolsangiz bo‘lardi-ku?
— Bu yerning olmasi bo‘lmaydi-da, taxir, dorining ta’mi keladi. Bizda shunday bir olma bor, Boysunning olmasi, «jaydari olma» deymiz. Boshqa joylarda bitmaydi unaqasi. O’zi ko‘rimsizrog‘-u, lekin shunday shirin, shunday shirin, yesangiz…
— Mayli, mayli, Haydarov, keyin yeymiz olmani…
— Zo‘r olma-da lekin. Bu, hozirgi olmalaringizning bari buzilib ketgan. Har baloni payvand qilaverib aynitib yuborishgan-da. Faqat bizlarda qolgan unaqasi. Men o‘zim olmani uncha yaxshi ko‘rmayman. Yesam — ko‘nglim ayniydi.
— Ha-a, demak, olma o‘zlaringizniki, uydan olib kelgansiz?
—Ie, ishonmasangiz, ana — otam o‘tiribdi, akam o‘tiribdi, jo‘ralarim — so‘rang! Ka-atta olmazorimiz bor! Yo to‘rt kilo olmaga ham spravka olib kelaymi?
— Bo‘pti, bo‘pti, ishondik. Demak, siz uyingizdan to‘rt-besh kilo olma olib, o‘sha o‘zingiz aytgandek, hech joyda bitmaydigan antiqa olmadan olib, birga xizmat qilgan og‘aynilaringizni ko‘rib kelgani Barnaulga jo‘nagansiz. Bittagina chamadon bilan, bittagina! A, qolgan narsalar kimniki edi — uzum, anor?
— Uka, tushunsangiz-chi, biz sizga yordam qilmoq-chimiz. Yaxshilab o‘ylab, to‘g‘risini ayting. Taqdiringiz hal bo‘lyapti, axir!
— Opajon, bir marta kechiring!
— Men sizga «opajon» emasman!
— O’zingiz «uka» deyapsiz-ku, men nima deyin sizni? Otingizni bilmasam, familiyangizni bilmasam…
— Otimni bilishingiz shart emas. Men siz uchun— grajdanin sudyaman!
— Men ham grajdanman.
— Yo‘q, siz endi — ayblanuvchisiz, aybdorsiz!
— Men… aybdorman?! Aybdorman, kechiring…
Sudya ko‘zlarini qattiq yumib, boshini changallagancha sarak-sarak qildi.
Bu gaplar hammasi tushimda kechayotgandek edi. (Tushda bo‘lmay, hayotda ham shunaqasi bo‘ladimi, axir!)
Hukm o‘qildi. Chayqovchilikda ayblangan Haydarov Ramazon bir yilga ozodlikdan mahrum etildi.
U bo‘ynini qiyshaytirgancha mung‘ayibgina turardi. Hukmni eshitib asta boshini ko‘tardi, nimadandir xijolat chekkan misol g‘alati iljaydi! Iljaydi! Go‘yo qamoqqa emas, bir yillik tomoshaga, dunyo bo‘ylab sayru sayohatga ketyapti!
Suddan keyin xuddi bir mo‘‘jiza ro‘y berib, «Kechirasizlar, hazillashgan edik, Ramazonjon kecha tug‘ilgan chaqaloqdek begunoh ekan», deya ozod qilib yuboradigan kabi, hovlidagi tut tagida to‘dalanib turgan edik, tasodifan Toshga ko‘zim tushdi. U qandaydir militsiya leytenanti bilan yurgan ekan.
— Hi, bundoq? — dedi oldimdan o‘tayotib.
— Yana o‘sha!.. — dedim ma’noli qilib.
— O’sha-ya! — U ko‘rsatkich barmog‘i bilan kekirdagini «kesib», «Nima, odam o‘ldirganmi?» demoqchi bo‘ldi.
— Shunga yaqin, — dedim bu gal kamtarlik bilan: kayfiyatim buzuq edi.
Tosh «Zo‘r ekan, tan berdim» degan kabi boshini dikillatib, leytenantning ketidan zipilladi. «Ramazondan qolishmaslik uchun to‘rtinchi marta «hazillashib» qo‘yganmi, kim bilsin…»
Bir payt qandaydir shang‘illagan ovoz qulog‘imga chalindi:
— E-ey, she’ringni o‘qidim — gazeta berar ekan!
Ovoz kelgan tarafga qarasam — Ramazon! Qo‘llari orqada, ikki soqchining o‘rtasida yopiq mashina tamon ketyapti, ko‘zlari chaqnaydi: «E-ey, she’ringni o‘qidim….»
«O’l-a,— dedim ichimda,— shunday paytda mening she’rimga balo bormi, o‘zingni o‘ylasang-chi! — lekin xudbinlik ustun keldi: — O’qibdi-ya, o‘sha yerda o‘qibdi-ya!»
Ramazonning ortidan qarab qolarkanman, negadir uning sevimli qo‘shig‘i esimga tushdi: «Xush qol en-di-i, Zuhroxonim…»
— Jo‘rang qip-qizil g‘alcha ekan, — dedi sudga birga borgan yozuvchi do‘stim qaytishda. — O’zini o‘zi qamatdi. — Chexovning «Yovuz niyatli kishi» hikoyasidagi Denisning o‘zginasi-ya! O’qiganda shunaqa odamlar borligiga ishonmagan edim…
Kechqurun uyda Ramazonning otasi bilan akasini xo‘b kutdim, mendan domangir bo‘lishganmi yoki bu ko‘rgilikdan gangib Boysunga jo‘navorishganmi — kelishmadi.
Ramazonning qamalganiga besh oy bo‘ldi. Besh oydirki, yursam ham, tursam ham — ichimda bir tugun, qattiq, ozorli tugun. Jonim chiqadi, Ramazonni so‘kaman, so‘kaman-u, ajabo, ko‘rgim keladi uni, ko‘rgim! Uning oldida o‘zimni aybdor sezaman. To‘g‘ri, u ko‘p g‘ashimga tekkan, meni ko‘p g‘alvalarga qoldirgan; balki muttahamdir, chayqovchidir, lekin bari bir — jo‘ram! Jo‘ram yotibdi. Qamoqda. Qanaqa joy ekan u?
Besh oy davomida undan uchta xat keldi. Ammo… uchalasi ham bittagina so‘zdan iborat: «Chantrimore!» Vassalom.
«Chantrimore» — Kalamakatore… Shodi garang… Bolaligimiz ertagi, zavqi, quvonchi. Maktabimizning yonida yashardi. Qachon qaramang, iljayib turadi. Basharasiga baqrayib so‘ksangiz ham iljayardi — eshitmasdi, qulog‘i og‘ir edi. Qishin-yozin mudom bo‘yin-boshini malla qiyiq bilan tang‘ib, quloqchin bostirib yurardi. Oqshomlari eshigi og‘zidagi supachada, go‘yo hech kim eshitolmaydigan bir kuyni tinglayotgandek, ko‘zlari chala yumuq, mudrab-chayqalib o‘tirardi. Ahyon-ahyonda o‘tkinchilardan birortasiga qarab «Chantrimo-re!» deb hayqirar, «Chantrimore!» desangiz, «Kalamakatore!» deb javob qaytarar edi. Hovlisi muyulishdagi pastlab ketgan torko‘chaning adog‘ida edi. Qish kunlari yer muzlaganda biz unga suv sepib, ko‘cha og‘zida Shodi garangning ishdan qaytishini poylardik. U bamaylixotir yurib kelib, xuddi kar emas, ko‘rdek, oyna misol yaltirab yotgan sirpanchiqqa oyoq qo‘yar va ana shu zahoti bor bo‘yi ko‘tarilib tushar, boshidagi quloqchin otilib ketib, o‘zi sirg‘algancha darvozasi tagiga borib qolar edi. Biz esa torko‘chani qiyqiriqqa ko‘mib yuborardik: «Chantrimore! Kalamakatore! Chantrimore! Kalamakatore!…» Shodi garang alpong-talpong joyidan turib, quloqchiniga qarab chopardi. So‘ng ko‘zlarini olaytirib, bizga po‘pisa qila-qila hovlisi tomon yurar, hayal o‘tmay, choponi barini olmaga to‘ldirib chiqar va uni qorning ustiga qubba shaklida terib qo‘yib, o‘zi uyiga kirib ketar edi. Biz bitta-bitta sirpana borib, olmalarni qo‘yin-qo‘njimizga joylab, «Chantrimore! Chantrimore!» deya suron solgancha ko‘cha boshiga qaytardik. Shodi garang esa darvozasidan boshini chiqarib hayqirib qolardi: «Kalamakatore! Kalamakatore!..»
Doim shunday bo‘lardi. Biz doim torko‘chaga suv sepib qo‘yar, Shodi garang doim ko‘ra-bila o‘sha yerdan yurib uchib tushar, keyin turib bizga po‘pisa qilar, lekin doim olma bilan siylar edi. Doim! Uning farzandi yo‘q edi. Xotini bor, hovli-joyi bor, kattakon olmazor bog‘i bor — farzandi yo‘q edi.

Bir kuni kimdir meni telefonga chaqirib, «Tush pastga!» deb do‘q qildi. «Kimsan o‘zing?» dedim jahlim chiqib. Nogahon men sira kutmagan shang‘i ovoz yangradi: «Chantrimore!» Yuragim gupillab ketdi. Qaerdan? Qanday qilib? Nahotki?..
Tushsam — ishxonamiz oldidagi xiyobonda birov ishshayib turibdi. Yuzi shishinqiragan, ko‘zlari ich-ichiga cho‘kkan, ko‘ylak-shimi g‘ijim bir kimsa, Ramazon.
— Ha?! — dedim hovliqib, tahlika bilan.
— Keldim.
— Qanday? Hali, hali … vaqt bor-ku?
— Qochdim-da, jo‘rajon, seni ko‘rgim keldi. — U qulochlarini keng yozib yaqinlasha boshladi.
— Qochding?! — Men, to‘g‘risi, allanechuk irgandimmi, tisarildim va g‘azab bilan baqirdim: — Yo‘qol, ko‘zimga ko‘rinma! Meni tinch qo‘y!
— Panjaradan kelgan odamniyam jo‘rasi shunday kutib oladimi?
Uni qayta sud qilib, ochiqqa — majburiy xizmatga chiqarishibdi. Muddati bitguncha shahar yaqinidagi g‘isht zavodida ishlarmish.
— Oqlashdi, jo‘rajon, oqlashdi, — deya tinmay qirlardi u. — Aybim yo‘q edi-da o‘zi.
— Nega aybing bo‘lmas ekan? Chayqovchi! Bizda begunoh odamni qamamaydi. Unaqa qonun yo‘q,
— Mana, meni qamadi-ku? E, u yerdagi odamlarning gapini eshitib tursang, birontasiniyam tirnoqcha aybi yo‘q. Lekin — bor, bor! Mana, o‘zimni olaylik, aybim yo‘q edi — bor chiqdi. Shunday gap-da. — Ramazon kaftini to‘ldirib nos otdi. U qandaydir o‘zgarib — jiddiylashibdi, chala faylasufga o‘xshab qolgan edi: ilgari hech bunday gapirmasdi. Nosini tufurgach, yengil tortgandek qo‘l siltab, davom etdi: — Mayli, bu gaplar hozir befoyda, baribir ishonmaysan. Keyin bir kun hammasini aytib beraman. Lekin, boyagi gaping to‘g‘ri: aybi bo‘lmasa qamamaydi. Ayb, ayb, deymiz-u, kimda yo‘q u, jo‘rajon? Mana shu savlat to‘kib yurganlarning hammasi ham oppoqmi? So‘ng u tuyqusdan eski ashulasini eslab qoldi:
— Yur, jo‘rajon, ikkovimiz bir portretga tushaylik!
— Shu aft, shu angor bilanmi? — dedim kulib. — Boshqa payt, boshqa payt.
Ramazon o‘sha kuni menikida tunab, ertasi ishiga ketdi. Ishi og‘ir — tandirdan cho‘g‘dek qizib chiqqan g‘ishtlarni olib taxlar ekan: horib-chuykab, kaftlari qavarib, oyda bir marta, shunda ham yo‘lkira so‘rab kelardi. Hordiq kuni shaharga tushib, eski odati — bor-budini allakimlarga ulashib, ketishda mendan pul so‘rab kelardi.
O’sha — o‘zimizning Ramazon!

Olti oydan keyin uning jazo muddati bitdi. Bitgan kuni u kechki poezdga bilet olib, ishxonamga keldi.
— Hamma jo‘rangni chaqir!
— Ha, yana biror hunaring qolganmidi?
— Bi-ir, registronda o‘tiraylik! Ketar jafosiga!
Ishdan ertaroq chiqib, to‘rt-besht ulfat «Zarafshon» restoraniga bordik. Ramazon hamma narsani taxt qilib, uzun stolning to‘rida tirjayib o‘tirgan ekan.
— Bor jo‘rang shumi? E, bechora! Ziqnaligingga boribsan-da. Qo‘rqma, karmon katta, atab qo‘yganini berdi!
O’sha kech restoranda rosa yayradik. Ramazonning o‘zi ayniqsa bayram qildi. Muzika boshlanishi hamono o‘rtaga tushib, holdan toyguncha o‘ynadi. O’yini ham o‘ziga o‘xshagan edi: goh tizzalariga shapatilay-shapatilay davra bo‘ylab kavkazchasiga yo‘rg‘alab ketadi, goh qo‘llarini ikki yonga siljitgancha kiftlarini qimirlatib., «Ha-a, hu-u!» deya qiyqiradi, hayqiradi, sakraydi, irg‘ishlaydi: goh jilmayadi, goh hazilga qovog‘ini uyub oladi: duch kelgan qizni raqsga tortadi, ajabki, u ham nozlanib o‘tirmay peshvoz chiqib boraveradi: qizga qarab kuladi, yig‘laydi, po‘pisa qiladi, yolvoradi: endi mag‘rur, purviqor, keyin yana tushkun, g‘amgusor, yana izhor, iltijo… Chapak, olqishlar…
Butun restoran ahli tomoshabin, barchaning ko‘zi Ramazonda. Butun u bayram qilardi, tantana qilardi: kechagi g‘amu g‘uborlarini unutgan, yana asliga qaytgan, o‘sha eski — beg‘am, beg‘ubor Ramazonga aylangan edi.
Restorandan chiqqach, sheriklarimga javob berib, Ramazonni kuzatgani u bilan vokzalga bordim. Poezd hali kelmagan ekan, suv ichish bahona tag‘in restoranga kirdik. Kayfi ancha oshib qolgan Ramazon ana shunda dardini yordi.
— Bari bir ishonmaysan-da, jo‘rajon, — deya gap boshladi u. — Lekin iltimos: bu safar ishon!
Ramazon o‘shanda rostdan ham Barnaulga jo‘nagan ekan. Poezdni kutib o‘tirib, mana shu yerda, restoranda bir kishi bilan tanishib qoladi. Birga ovqatlanishadi. Keyin Ramazon uning yuklarini — o‘sha mash’um chamadon va qutilarni vagonga joylashga ko‘maklashadi. Poezd jo‘nay-jo‘nay deb turganda kupega ikki odam kirib keladi. Ularning sharpasini oldinroq sezgan haligi kishi tahlika aralash yig‘lab-yolvorib Ramazonga yopishadi: «Jon uka, yuklar meniki deng, yarmi meniki, deng. Chiqib ketsak, foydani teng bo‘lamiz. Meni bilishadi, qo‘lga tushsam… Siz yoshsiz, kechirishadi», alay-balay. Ramazon — go‘l, tay-tuv Ramazon laqqa ishonadi, hech baloni o‘ylamasdan rozi bo‘ladi. Hushini yig‘ib, qarasa — atrofini miditsionerlar o‘rab turibdi. «Ha, meniki, meniki,— deydi sarosimaga qolib,— hammasi meniki». Yoniga qarasa — haligi kishi yo‘q, yerga kirgandek zim-g‘oyib.
—Ana, aytdim-ku, ishonmading, bari bir ishonmaysan, — dedi Ramazon hafsalasi pir bo‘lgandek, qandaydir mung bilan. — Hech kim ishonmaydi.
—Shu gaplarni nega sudda aytmading? — dedim hayratim oshib.
— Aytib edim, tergovda ming marta takrorladim. Tergovchi eshitgisi ham kelmadi. «Senlarning hammang shunaqa tulkisan!» dedi. Nima qilsin — shuncha narsa bilan qo‘lga tushganingdan keyin yelkangga qoqib, qo‘yib yuborsinmi? Kimnidir qamashi kerak-ku, ularning ham plani bordir. O’zi tergoviyam, kamerasiyam jonga tekkan edi, jo‘ra, e, cho‘zilib yotadimi, xudoning buyurgani-da, dedim!
— Ahmoq, tentak! Bir muttahamning nayrangiga uchi-ib… Odam ham shunday anoyi bo‘ladimi? Men o‘la-qolsam ishonmasdim.
— Men ishondim-da, jo‘rajon, nima qilay? «Yettita bolam bor, — dedi, — yettovi ham qiz, — dedi. — Uchtasi bo‘y yetgan, uzatishim kerak, o‘zim zavodda oddiy qorovulman, jigarim kasal», dedi. Ahvolini ko‘rgan kishi, agar inson bo‘lsa, ishonardi, men ham ishonibman-da, jo‘rajon!
— Mana — ishonchingga mukofot!.. Sen ham qochgin edi, «Bilmayman, meniki emas», deb turib olgin edi, kallavaram!
— Bunday qilsam, uni tutar edi-da? So‘z bergan edim, nomardlik bo‘lardi…
— Ie! — dedim fig‘onim chiqib. — Ha, tutsin edi, qamasin edi — qilmishiga yarasha!!! Voy ahmog‘-ey, so‘z bergan emish! Balki qizlarining tashvishini qilgandirsan, ersiz qoladi sho‘rliklar deb?! Ehtimol, o‘sha uchchiga chiqqan chayqovchidir, qallobdir! Ular shunaqa bo‘ladi. Ba’zan hatto uydagi xotinini ham o‘rtaga qo‘yib…
—Unisini senlar bilasan, gapga boysanlar. Kap-katta odam, ko‘ziga yosh olib gapirganda ishonmay bo‘ladimi? Sochlari ham oq edi… Mayli, jo‘ra, endi pushaymonning foydasi yo‘q — bo‘lgani bo‘ldi, bo‘yog‘i so‘ndi. Dunyoni panjaradan ham bir ko‘rib qo‘ydim-da, ziyon qilmas…
Ramazon chakkasini kaftiga bosgan ko‘yi deraza osha perronga tikilib o‘tirardi. O’ychan, beozor, hokisorgina… «Uni xushlamaslik, yoqtirmaslik mumkin, lekin yomon ko‘rib bo‘lmaydi», deb o‘yladim ichimda.
U bir payt ko‘zini qisinqiragancha nima deb qoldi deng:
— Hozir Novosibirsk poezdi keladi, hayyo-huyt deb Barnaulga jo‘navorsam-chi?
— O’lging kelgan bo‘lsa shunday qil, milisaga tutib bermagan ham nomard! — dedim achchiqlanib. Laka-lov qiliqlari, gap-so‘zlari yana birpasda ko‘nglimga urgan edi. — Ramazon, boshni qotirma, qayoqqa ketsang ket, jo‘ra! Iltimos, endi bu yoqlarga qadam bosa ko‘rma!
Ramazon ketdi. Poezd o‘rnidan qo‘zg‘alganda perron bo‘ylab bir hayqiriq yangradi: «Chantrimore-e!» «Kalamakatore» bo‘g‘zimda qoldi — aytolmadim. Poezd endi to‘xtamaydi, uni na men, na Ramazon to‘xtata oladi: Ramazon esa ketdi, jo‘nab ketdi, endi kelmaydi!
U ketgach — shahar, g‘ala-g‘ovur shahar birdan zeri-karli, fayzsiz ko‘rindi ko‘zimga.
Shunday qilib Ramazon ketdi, boshqa kelmadi. Borgan yili uylandi, baribir o‘sha qizga — tog‘asining qiziga uylandi. (Onasi ham tuzalib qolgan bo‘lsa kerak.) Keyingi yili o‘ziga imorat qurdi. Hozir to‘y qilmoq taraddudida yurganmish…
Bultur kuzakda Boysunga borganimda bozor aylanib yursak, yonimdagi hamrohim:
— Ana, oshnangizni qarang! — deb qoldi.
Ramazon! Oldida bir choyquti, bozorni boshiga ko‘tarib, yeng shimargancha olma sotyapti. Ko‘nglimda shubha uyg‘ondi: «O’shandagi gap tasodif emas shekilli, asli qonida bor ekan-da buning». Lekin nima ham derdingiz — tirikchilik, birovning ro‘zg‘orini birov tebratmaydi.
— Barnaulda olma kamchil emish, Barnaulga olib borish kerak edi! — dedim yaqinlashib, kinoya bilan.
— E, e, jo‘rajon! — deya yuzi yorishgancha o‘rnidan turib ketdi u. — O’zim ham Barnaulni ko‘zlab turuvdim, senday maslahatchiga zor bo‘lib. Nima qilay, jo‘ra, yer bilan bitta to‘kilib yotibdi. Molga beray desam, ko‘ngil bo‘lmaydi, uvol. Undan ko‘ra… — Ramazon tanlab-tanlab, hamrohim bilan menga ikkitadan olma tutqazdi. — Yeb ko‘ringlar, bunaqasi Bog‘i Eramda ham
yo‘q.
Birpas oldida chaqchaqlashib turdik. U hay-huylab o‘tgan-ketganni chaqirar, idishi bo‘lsa idishini, bo‘lmasa — qo‘yni-qo‘njini olmaga to‘latib jo‘natar edi.
— Pulini nega olmayapsan?
— E, otamga qavm bo‘ladi, noqulay.
— Bunisi-chi?
— E, ena jamoatimizdan qarindosh…
— Olmang ko‘p bo‘lsa, davlatga topshirvormaysanmi bunday qilib o‘tirguncha?
— Qarzim bormi? Arzon oladi!
— Axir, hammaga tekin ulashyapsan-ku?
— E, biri xesh, biri tabor.
— Senga begonasi bormikan Boysunda?
— Bor, — dedi Ramazon tirjayib. — Mana — sen! Musofir, sotqin, shaharlik!
U kechqurun bir to‘rxalta sara olma ko‘tarib uyimizga keldi.
—Yaxshimi, yomonmi, shoir noming bor, ko‘chada olma ko‘tarib yursang obro‘ying buziladi, dedim…
«Obro‘ying buziladi», «to‘kiladi emas, «buziladi»! Ramazonning gapi, Ramazongina shunday deyishi mumkin!
Ana sizga — Ra-ma-zo-on!

Ramazon, jo‘ra, jo‘rajon, mana — qo‘limdan kelganicha seni naql qildim. Men bu narsani sen uchun, senga bag‘ishlab yozdim. Ba’zi o‘rinlarda oshiribroq yuborgan bo‘lsam, ko‘nglingga olmassan. Bu ish qurg‘ur o‘zi shunaqa, shunday qilmasa bo‘lmaydi.
Mendan ahvol so‘rasang — turmushim eskicha, bir maromda. Chatog‘i shundaki, bi-ir maromda! Noliyotganim yo‘q, hamma narsam yetarli, joyida. Lekin hayotimga nimadir yetishmaydi, nimadir — yirikroq tashvish deymizmi, to‘polon deymizmi yoki bir mo‘‘jizami… Qilayotgan ishlarimdan ko‘nglim to‘lmaydi, hammasi ko‘zimga mayda, arzimasdek tuyuladi. Ishga borib kutasan o‘sha narsani, uyga kelib kutasan — behuda. Goho boshingni devorga urging keladi — shoyad biror yangilik ro‘y bersa!..
Bu nolish, shikoyat emas, Ramazon — hasrat, do‘stning do‘stga hasrati!
Kecha kechasi birovning yo‘talidan uyg‘onib ketdim. Qattiq yo‘talardi, beton devorga qoziq qoqqandek bo‘g‘iq yo‘tal. «Qizimmi?!» Uyqu qochdi. Xotinimni uyg‘otib, «Turib qarasang-chi!» dedim. Narigi xonaga chiqib, qizimdan xabar olgan xotinim «E, qo‘shnining bolasi-ku!» dedi. O’sha zahoti xotirjamgina uyquta ketibman.
Nega bunday, Ramazon?
O’tgan hafta tunga yaqin uyimga telefon bo‘ldi. Boysundan. Bir hamshaharimizning tog‘asi vafot etibdi, ertalab chiqarishmoqchi, iloji bo‘lsa, shu gapni jiyaniga yetkazishim kerak ekan. «Bemahalda sizni bezovta qildik-da, og‘ajon, ovora bo‘lasiz-da», deb qayta-qayta uzr so‘rashdi, «Iloyo bir o‘g‘lingiz o‘nta bo‘lsin, baraka toping», deya rosa alqashdi. Ishdan qattiq charchab kelgan edim, o‘zimcha mulohaza yuritdim: «Jiyanining uyi shaharning bir chetida! Ertalab chiqarisharkan, bugun borib aytdim nimayu saharda ishxonasiga telefon qilib qo‘ydim nima — bari bir janozaga yetib borolmaydi». Yetib borolmasligi aniq edi, lekin…
Ana shunday, mening uyimda telefon bor! Men ishdan charchab kelaman! Nega bunday, Ramazon? O’rnimda sen bo‘lganingda nima qilarding?
Sudingda qatnashgan yozuvchi do‘stim yaqinda «O’zini o‘zi qamatgan afandiroq bir oshnang bor edi, qaerda hozir, nima ish qilyapti?» deya seni so‘rab qoldi.
Afandimiding, Ramazon? Hozir ham shundaymisan? Bilaman, shundaysan, sen o‘zgarmaysan. Ammo men nega o‘zgardim? Nega bunday bo‘lib qoldim? Nega o‘shandagi zorlanishlaringga kulib qaradim, sen bilan «bir portret»ga tushmadim? Tushganimda, bugun uni xonamning to‘riga osib qo‘yardim — ba’zi narsalarni eslatib, ba’zi narsalardan ogohlantirib turardi. Men aytgan «poza»lardan, sen aytgan «foza»lardan…
Bir haftalik betayin, bema’no kuydi-pishdilar oqibati — shanba kunlari turgim kelmay, to‘shakda uzoq cho‘zilib yotaman, gangib, karaxt yotaveraman, kutib — nimanidir, kimnidir… Mana, hozir sen kirib kelasan. To‘satdan. Tashvish bilan, to‘polon bilan. Olma olib kelasan, jaydari olma. «Chantrimore-e!» deysan qulochingni keng yozib. «Kalamakatore!» deyman men.
Bu nima degani, Ramazon? Qaysi tildan bu g‘alati so‘zlar, ma’nosi nima? Men bilmayman, sen ham bilmaysan. Shodi garangdan so‘raylik desak, u endi yo‘q — uzoq yili o‘lgan. Miyasi aynib o‘lgan. Quloqning zahmidan. Urushning kasri.
Undan tirnoq — farzand qolmadi, mol-dunyo qolmadi — «Chantrimore» qoldi, «Kalamakatore» qoldi, bizga: senga, menga…
Nima degani bu?
O’ylashimcha, buni endi faqat ikki kishi — ikkalamizgina tushunadiganga o‘xshaymiz: senu men.

1981