Таниқли ёзувчи Қамчибек Кенжани 70 ёши билан чин юракдан қутлаймиз
Мен акамнинг балиқ тутишини кўришга ишқибоз эдим. У балиқ овлашга уста эди. Тўрдаям, санчиқдаям бир зумда бир пақирини илинтирарди. Ҳатто қўлдаям. Сув остига шўнғиб, балиқларни ўз камаридан тутиб чиқарди. Ҳеч нарсадан, илондан ҳам қўрқмасди. Илон кўрдими, тамом, уни думидан ушлаб айлантириб-айлантириб отиб юбормагунча кўнгли жойига тушмасди…
Қамчибек Кенжа
ИККИ ҲИКОЯ
Қамчибек Кенжа 1946 йил 15 августда Андижон вилоятининг Избоскан туманидаги Гуркуров қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими. ТошДУнинг филология факултетини тугатган (1969). Дастлабки шеърий тўплами — «Соғинч» (1975). Ёзувчининг «Яшил барг» деган биринчи ҳикоялар тўплами эса 1977 йилда нашр этилган. «Кўнгил кўчалари» (1979), «Ишқинг тушса» (1981), «Орзумандлар» (1982), «Нотаниш гул» (1986), «Тоғ йўлида бир оқшом» (1987), «Соҳилдаги сув париси» (1993), «Қизил гуллар» (1995), «Сохибжамол аёл сири» (1996), «Кулгибахш умр» (1997), «Бобурийлардан бири» (2000), «Бахт қуши ёки ушалган орзулар» (2001), «Хамир учидан патир ёхуд кулча ҳикоялар» (2005),«Тошқин» (2010), «Кўнгил кечинмалари» (2011) «Палахмон» (2011), «Жасорат» (2012) 2 жилдли «Сайланма» (2006-2007) каби шеърий, насрий ва публицистик китоблари чоп этилган. Сафарномалар ёзган («Хинд сориға», «Буюклар изидан» ва бошқа).А. С. Пушкин, Х. Хейне, Ш. Петефи, В. Брюсов, М. Светлов каби шоирларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
МУҲАББАТ БАДАЛИ
Мазкур воқеани бир неча йиллар аввал Ҳиндистоннинг номдор шаҳарларидан бири Лакновда эшитган эдим.
* * *
Надим икки бора рўзғор тутган, аммо фарзанд кўрмаган, аёллар эса турли баҳона-сабаблар билан уни ташлаб кетишганди. Эндиликда отамерос ҳужрасида танҳо кун кечирар, эрталабдан қаро шомгача рикша ҳайдаб, итдай чарчар, арзонроқ ошхонада наридан-бери тамаддиланарди-да, уйга мадори қолмаган оёқларини судраб бориб, остонадан ўтардию ўзини қачонлардан бери йиғилмаган ўринга отар ва шу заҳоти донг қотиб, ўша бўйича эрталаб, қуёш тиғ уриб чиқиб келаётган паллада аранг кўзини очарди.
У авваллари турли жойларда киракашлик қилиб юрган, Банк қурилиб, олди гавжумлашгач, уйига яқинлиги учун шу ерни асосий пакка қилиб олганди.
Бир куни аравани четроққа қўйиб, кекса имли дарахтига суянганча мудраб ўтирганди, аёл кишининг рикшачилар билан савдолашаётгани қулоғига чалиниб, ўрнидан турди-да, даврага яқинлашди. Турли ёшдаги бир неча киракаш ўртасида дам униси, дам бунисига юзланиб, икки-уч рупия талашаётган лиму ранг сарийли, қора, ялтираган сочларини орқага силлиқ тараган чиройли хоним Надимнинг кўзига иссиқ кўринди. Астойдил тикилиб, уни танидию аъзои бадани жимирлаб, ўзини орқага тортмоқчи бўлиб турувди, жувон унга нигоҳ ташлаб қолди. Рикшачининг юзлари қизариб кетганди, лекин аёлда заррача ўзгариш юз бермаётгани ва парво қилмаётганини кўриб, вужуди бўшашди. “Хайрият, танимади!..” Танимадигина эмас, аксинча, унинг ўскин, бароқ соқолига, сурранг узун кўйлагига қараб афтини сал буриштиргандек бўлди. Надим танбеҳ бериб, огоҳлантириб турадиган ёстиқдоши ё бошқа яқини йўқлиги, тўғрироғи ҳафсаласизлигидан соч-соқолини ўстириб юборганди.
Энди унда хонимга нисбатан қизиқиш кучайди, бармоқлари учини жуфтлаб, ҳурмат изҳор қилди ва “Бибисоҳиб, айтган жойингизга, ўша нархга мен олиб бориб қўяман” деди, кўзи унинг нигоҳи билан тўқнашиб қолмаслиги учун бўйнини эгиб. Хоним рикша зинасига “мени кўтарармикин”, дея ҳадиксирагандай оёққўйди. Айни дамда Надим жувондаги зоҳирий ўзгаришларни кузатарди. Ўшлигида овози янгроқ, кўзлари чақноқ, жиккакроққиз эди. Энди унинг қарашлари жиддий ва бир мунча кибрли кўринар, гавдаси бўлагина, салобатли эди.
У рикшани юраги ҳаприқиб, турли ҳиссиётлар гирдобида енгил энтикканча тортиб бораркан, аёлга қарагиси, қачонлардир унинг дилига кўп алам-изтироблар солган ўша ҳусни, ўша жозибаси ва малоҳати нафақат сақланиб қолган, балки бир неча чандон ортган рухсорига тўйиб боққиси келар, лекин аввало бу истакларни рўёбга чиқариш даражасида орқага қайрилишнинг имкони йўқ, ҳам ноқулай, қолаверса… Унга танилиб, шармандаси чиққандан кўра, ўзини илоҳий Ганга ё наҳрул муҳаббат — ишқ дарёси Жамуна қаърига отгани яхши эмасми? Нотавон кўнглига қўтир жомашов, деб, сен шу ҳолинг билан мендек бир аслзода хонимга ошиқ бўлувдингми, демайдими?
Манзил унча узоқ эмас, шаҳарнинг ғарб томонидаги янги мавзенинг бошланишида бўлиб, тахминан ўн беш дақиқалик йўл эди. Надимнинг тили, кўзлари қанчалар туғён урмасин, сокин ақл, иззат-нафс ва ҳадик олдида ожиз эдилар. У “Рикшачи, тўхта!” деган буйруқни эшитмагунича бир оғиз чурқ этмади. Тўхташга амр бўлганида нечоғлик суюнганини фақат ўзигина билади, чунки у энди андак тин олиши ва аравадан тушаётган мижозига бир эмас, бир неча бор, айни чоғда киши билмас тарзда, беозор қараб олиши мумкин эди.
— Ҳаққингни ол, рикшачи!
Надим ўзига келди ва хонимнинг унга чўзилган оппоқ, биққигина кафтидан тангани бармоқлари енгил титраб оларкан, қарийб пичирлаб раҳмат айтди. Хоним унинг миннатдорчилигига аҳамият ҳам бермай, оғир гавдасига номуносиб енгил қадамлар билан бориб, ҳовли эшиги ўрнидаги бамбук ғовни нафис бир ҳаракат ила очиб кириб кетди. Бошмоғининг ёқимли тақиллаши Надимнинг қулоғида, сарийси этакларининг енгил, чиройли ҳилпиллаши нигоҳида қолди.
У бир амаллаб кулбаи вайронасига етди-да, ҳаяжондан, саросимадан, хавотирдан бўшашиб шалпайган жуссасини таппа ташлади ва кўзларини юмди. Миясидаги хотира қатларини титкилади. Хаёли йигирма йиллар орқага — ўтмишга парвоз қилди…
Улар бир коллежда ўқишганди. Сабоҳ чиройли қиз эди. Уни орзулаганлар кўп эди. Бой хонадоннинг қизи бўлгани сабабли уни орзу қилишарди холос, унга йигитчасига гап отиш, “қармоқ ташлаш”га, муҳаббат изҳор этиш тугул, ўз майли ва муносабатини англатиб қўйишга ҳам ҳеч бирининг юраги дов бермасди. Қимматбаҳо сирға-билакузуклари, тоза матоли сарийларининг ўзиёқўзгалардан — қизлардан, йигитлардан ажратиб, бир неча поғона кўтариб турарди. Ўша пайтларда ҳам у коллежга файтонда келиб-кетарди. Шайдоларнинг бир имтиёзи бор эди — ўртадаги “бетараф ҳудуд”га дахл қилмаган ҳолда, узоқроқдан, вазиятга кўра, бирров қараб олмоқ, тикилмоқ, термулмоқ ва ғойибона суҳбатлашмоқ… Ахир, одамнинг ўзидан кўра минг бора эркин хаёлини чеклаб, таъқиқлаб бўлмайди-ку. Ана шу хаёл, тасаввур қанчадан-қанча бедаво ишқ аҳлига қанот бағишлаб, таскин берарди. Надим Сабоҳга бошқалардан — ошиқу беқарорларнинг ҳаммасидан ҳам кўп ва қаттиқ мубталоман, деб ўйларди. Нима бўлгандаям Надим Сабоҳни жимгина суярди. Улар гоҳо-гоҳо, юзма-юз келиб қолишганда ўзаро саломлашишарди ҳам. Бундай маҳалларда Надим каловланиб, боши айланар, назарида оёқлари, гавдаси ердан анча баландлаб кетгандай туюларди. Шўх ва шаддод бу қизнинг дангаллик одати ҳам бор эди — ҳаммага, ҳатто муаллимларга ҳам дадил, шартта гапирарди. Унинг бирон талаба билан яқинлиги тўғрисида эса ҳатто миш-миш ҳам чиқмаганди. Бирдан қиз коллежга келмай қўйди, бир неча кундан кейин эса уларнинг оиласи қаёққадир кўчиб кетгани ҳақида гап тарқалди. Шу-шу Надим Сабоҳни қайта кўрмаганди. Узоқ вақтгача қаттиқўкиниб, соғиниб, тез-тез эслаб юрди. Уни кўз олдига келтирса юраги эзилиб кетгандай бўларди. Лекин сўнгги марта қачон уни хотирлагани аниқ эмас. Ҳолбуки, Надим муҳаббатининг биринчиси ҳам, охиргиси ҳам шу эди. У ўзининг мавқеини дурустроқ чамалай билмайдиган бир даврда, ҳамма нарсадан мен кучлиман, зўрман дейдиган, ҳар қандай ғов-тўсиқни, чеклаш, тақиқларни, мумкин-мумкин эмас, жоиз-ножоиз, бой-камбағал, юқори-қуйи мазҳабу, табақа деган қиёсу тафовутларини тан олмайдиган, борки соҳадаустуворликка, ғолибликка даъвогар мағрур ва қайсар ёшлик ҳамда унга куч-қувват, шиддат ва жасорат ато этадиган хаёлпарастлик — романтикликнинг қудрати ва таъсирида қизга кўнгил қўйган эди…
Нодим чуқур энтикди, бошини сарак-сарак қилди. Ахир у ҳам, бир амаллаб бўлса-да, ҳар ҳолда коллежни битирган эди. Лекин иши ҳеч юришмади. Ўзини у ёққа урди, бу ёққа урди, ҳар хил маҳкамаларда югур-етим вазифаларни бажариб юрди, шундан нарига ўтолмади, косаси ҳам оқармади. Бунинг устига оилавий турмушда ҳам омади чопмади. Ака-укадан ҳам ёлчимаганди. Тақдири азал манглайига шуларни ёзган экан, начора? Аммо бугунги тасодиф ёруғ дунё неъматларидан, орзуларидан совиб, моғорлаган қалбини озгина олов, ёғду билан илитиш, покламоқчи бўлган Лакшмининг инояти эмасмикин?..
Эрталаб барвақт уйғонди, синиқ кўзгу билан қайчини қўлига олган ерида тараддудланиб қолди. Сабоҳ хоним бугун ҳам келармикин ўзи? Балки кеча банкка шунчаки бир ишюзасидан ташриф буюргандир. Йўқ, соқол-мўйловини қиртишлаб қўйса аёл уни таниб қолиши мумкин…
Соч-соқолига салгина қайчи урди. Аммо аравасининг ичини супуриб-тозалади, ўриндиқни, ён тўсиқларни, ғилдиракнинг губчаги, кегайларини, ялтиллаб кетган шотиларни нам латта билан артиб чиқди. Лекин шотилар орасига кирганда рикшачилик амалининг нақадар тубанлиги, ўзининг иккита узун ёғоч ўртасида от-ҳайвон ўрнида туриши қанчалик аянчли эканлигини дастлаб иш бошлаган кунидагидан ҳам чуқурроқ туйди ва шилимшиқ бир нарсани ушлаб олгандай афти буришди, эти увишди. Бу “ҳунар”ни йиғиштириш керак, деган ўй кечди дилидан.
У шу куни мижоз истамади, ҳатто қўл кўтарганларга ҳам қарамай, тўғри банк биносига қараб борарди. Ҳали эрта бўлгани учун рикша ҳам, банк ва ўзга муассасаларга кириб-чиқувчилар ҳам кам эди. Аравани четга тортиб қўйди-да, ўзи панага — азим имли остига ўтиб, келаётганларни кузатиб ўтирди. У нимагадир Сабоҳ хоним шу банкда ёқўрғон ичидаги бошқа бир маҳкамада ишласа керак, деган фаразда эди. Шу сафар фаҳми унга панд бермаслигини тилаб, маъбудларга илтижо қилди. Келувчилар кўпайган пайтда — соат саккизлар арафасида узоқдан устида бир аёл киши ўтирган извош кўринди. Надим беихтиёр туриб кетди, юраги худди коллеждалик пайтларидагидай дукиллаб ура бошлади.
Извош унинг яқинига келиб тўхтади ва ундан Надимнинг кўзларини ярақлатган кимса — бугун яшил сарий кийган, билаги, елкаси билан тирсагининг ўртаси оқ ва бўлиқ Сабоҳ хоним тушди-да, рикшачини рози қилиб, ҳеч кимга қиё боқмай, ён-атрофга умуман назар солмай, оқ туфлиси пошналари билан асфалтни енгил тўқиллатганча қўрғон томон йўналди. Демак, у ҳам аксарият соҳибжамол қиз-жувонлар сингари извошда кўзга ташланиб, солланиб юришни яхши кўради, шекилли. Демак, қайтишда ҳам албатта файтонга ўтиради, агар шу жойга ишга келган бўлса, ҳар куни қатнайди.
У юрди, турди, бирпас-бирпас айланди, дарахтга суяниб, пон шимиб ўтирди, ўйлади, қувонди, ғашланди. Ниҳоят, қуёш гардиши кенгайиб, қуйига эна бошлаганда аравасини узоқдан кўринадиган ерга жилдириб, ўзи унинг ёнида ҳовли тарафдан кўз узмай турди. Одамлар бирин-кетин, жуфт-жуфт бўлиб чиқишарди-да, қай бирлари пиёда, қай бирлари енгил машина ё мотоциклларини миниб жўнашарди.
Бекатда Надимникидан ташқари яна иккита извош бор эди, холос. Чунки одатда яқинроққа борадиганлар, кексалар ё камхаржроқ саноқли кимсаларгина рикша ёллашарди.
Лакшмининг чиндан ҳам бу ғарибу бенавога шафқат назари билан боқаётгани аниқ эди. Бир пайт Сабоҳ хоним якка ўзи бир-бир босиб чиқиб келди-да, нигоҳи Надимнинг араваси ва унинг ўзида тўхтади. Эҳтимол бибисоҳибга ҳам афт-ангори кўримсизроқ рикшачининг ройишлиги, камсуханлиги ва бир маромда юриши маъқул тушиб қолгандир. Хуллас, оғзи қулоғига етган Надим ҳаяжонланиб, беихтиёр қадамини тезлаштирган эди, танбеҳ эшитди.
— Мен шошаётганим йўқ, эй!.. Бугун сенга нима бўлди? — деди хоним. Унинг овози ҳамон ўктам, ҳамон амирона эди.
— Афу этинг, маликам, — узр сўради Надим секинлаб, бошқа сўз демади. Ортиқ калом айтмоққа ожиз ва ночор эди, зеро хонимга бундан зиёд жавоб ва изоҳнинг ҳожати ҳам йўқ эди. Илло, кутилмаган, истеъмолда кам “маликам” ибораси хушёқдими, жилмайиб қўйди, таассуфки, бу сийлов эгасига етиб бормади — шотилар орасидаги одам-отга орқага ўгирилиш ноқулай ва ножоиз, қолаверса, Надимнинг ичи-борини “уни ранжитиб қўйдим”, деган хавотир кемириб азоб бермоқда эди. Оёқларини энди тикан киргандай авайлаб босарди.
Надимнинг калласи янада эгилиб кетганини кўрган Сабоҳ хоним “бечора хафа бўлди чоғи”, деб ўйладими, бошқа сабаблими, ҳар ҳолда, “Рикшани яхши ҳайдар экансан”, деди майинлашган бир товушда. Надим бошини кўтарди ва унинг дилида умид учқунларими, нимадир йилтиллаб, бағрини нурга тўлдиргандай ва бу нур унинг шуурини ҳам ёритгандай бўлди, ёришган шууридан беихтиёр “ўзимни танитсам у нима деркин, менга қандай муомала қиларкин, юзи-кўзида қандай ўзгариш юз бераркин?..” деган фикрлар ўта бошлади ва дарҳол ниятидан қайтди, дарҳақиқат, буниси энди қуюшқондан чиқиш эди.
Ўқимсиз, лоҳас этувчи иссиқдан нафаси бўғилиб турган одамга туйқус келган салқин шабада қанчалик ҳузур бериб, танасини яйратса, хонимнинг бехос айтган икки оғиз калимаси ҳам Надимга шундай фароғат бағишлади, унинг манглайидаги тиришларни ёзиб юборди, кўз олдини хиралаштириб, дилини хижил қилиб турган қорамтир парда тўзиётган оппоқ парга айланди ва у парлар извошнинг йўлига ёрқин шуълалар бўлиб сочилди.
Шу оқшом пахтаси ёпишиб кетган ялангқават кўрпача Надимни гўё партўшакдай аллаларди. Фақат бир фикр уни алламаҳалгача ухлатмади. Ниҳоят, шундай қарорга келди: соч-соқолини яхшилаб кузайди, қани у танирмикин, агар шунда ҳам танимаса… Йўқ, Сабоҳ хоним уни шубҳасиз таниб қолади, орада яқинлик юзага келади ва унга қулфи дилини очишга имкон туғилади. Ахир, изҳор этилмаган розини — бу оғир, аммо оромбахш юкни шунча йилдан бери пинҳона кўтариб келмоқда, майли, уни нариги дунёга ҳам олиб кетишга тайёр ва қодир, лекин агар уни сездириб, билдириб қўйса, омонатни эгасига етказган холис кимсадай руҳида бир енгиллик, ҳаловат туярмидийкин…
Тонгда у айтганини қилди: сочини ҳам, мўйловини ҳам кескин қисқартирди, соқолини эса, батамом қириб ташлади. Энди унинг бир оз бўртик ёноқлари, кенггина манглайи, рисоладагидай қулоқ-бурни, тўмтоқроқ — эркагона ияги, энг муҳими, кечадан бери гавҳари қувватланиб, бўлакча чарақлай бошлаган кўзлари озодликка чиққандай далланг кўринди… Сўнг анчадан бери совун кўрмаган юзини ҳафсала билан ювди, бўғма ёқали қора ридоси ўрнига енглари узун, ёқасиз, ҳаворанг панжоби кўйлагини кийди, оёғига шиппак илди.
Бибисоҳиб бугун оч қирмизи тусдаги либосда эди. У ҳовлидан шошиб юриб чиқаётган эди, таниш рикшани кўриб қадамини секинлатди. Файтонга “қўшилиш”га шай турган Надимга нигоҳи тушган хоним беихтиёр юришдан тўхтади, киприклари ҳайрона пирпиради. Надим эса жилмайиб қаради, лекин иккиси ҳам лом-мим дейишмади. Бибисоҳиб иккилангандай арава зинасига оёққўяркан, ташқи афт-ангори бутунлай ўзгариб, одам сиёқи кириб қолган ҳаммолга зимдан синовчан назар солди. Бу пайт Надим шотилар орасига ўтиб, икки қўлида уларни кўтариб турарди.
Анчагача ё унисидан ё бунисидан садо чиқмади. “Барибир танимади, хотирлай олмади-я, — ўйлаб борарди Надим, — ё орият устун келиб, ўзини танимаганга оляптимикин… Демак, энди бошқа гап-сўзга, шама-ишорага ўрин йўқ. Ўпиғлиққозон ёпиғлигича қолгани дуруст чоғи…”
— Мен сизни қаердадир кўрганга ўхшаяпман-а, — деди бир оздан сўнг Сабоҳ хоним бирдан “сиз”лаб.
Рикшачининг томирларида қон тўхтагандай бўлди, кўтарилган оёғи беихтиёр бир лаҳза муаллақ туриб кейин ерга тушди. “Демак, эслади!..”
Бу ёғига унинг сабри чидамади, сичқон-мушук ўйинини давом эттиришга тоқати етмади.
— Бир пайтда ўқиганмиз, — деди елкаси оша хонимга бирров кўз ташлаб ва дарҳол оқлаш учун қўшимча қилди: — Ғўрлик қилиб, коллеж имтиҳонларини яхши топширолмагандим. — Аслида бунга мана шу малакнинг бирдан ғойиб бўлиб қолгани ҳам сабаб эди. Анчагача уни қўмсаб, кечалари юраги эзилиб, бедор тонг оттирган талаба йигитчанинг ўқишдан кўнгли совиб кетганди. Қайтиб ўзини қўлга ололмади. — Тақдир мени яна синовга ташлади, — давом этди Надим, — бу синовдан ҳам ўтолмай юрибман.
У ҳайрат ва таажжубда эди: дилида бошқача жумлалар тузар, тилидан эса бутунлай ўзга сўзлар сирғалиб чиқарди.
Аёл яна оғзига мум солгандай жимиб қолди. Демак, собиқ коллеждоши уни хокисорона ва илмоқли иддаосига муносабат билдириб, андак кўнглини кўтариб қўймакни лозим кўрмади.
Энди оламда ғилдирак чармининг вишиллаши ва рикша эгасининг шиппагидан таралаётган “шип-шип” овозгина қолган ва улар ғоят нохуш эшитиларди.
Надимнинг ҳам тили танглайига ёпишди. Манзилга етиб, тўхтаганда ҳам Сабоҳ хоним тарафга қарашга журъат этмай, ерга боққанча сабрсизлик ва ҳаяжон билан кутиб турди. Хоним извошдан оҳиста тушиб, тирноқлари пушти лакли, панжаси хиноли қўлини узатаркан, Надим бошини салгина кўтарди, дастини беихтиёр кишанга тутиб бераётгандай, қалтираб чўзди. Шунда… Шунда зилдай оғирлашган қўнғир тус кафтига тўкилган тўртта танга чўғдай туюлди, уларни зарда билан, шоша-пиша киссасига тиқди-да, арава шотисини шиддат билан орқага буриб, жадал юриб кетди.
Унинг кулбаси шундоққина йўл бўйида бўлиб, кўчанинг нариги бети ҳар хил ўсимлик ва ўт босган паст текисликлар эди. У аравани одатдаги жойига — уйчаси девори ёнига ҳафсаласизлик билан қўйди-да, қайтиб чиқиб йўл қиршовига чўнқайиб ўтирди. Тиззаларини қучоқлаб олисларга тикилганча хаёлга чўмди. Анчадан сўнг сонига нам тегаётганини сезиб кўзини очди. Юрагидан томаётган алам ёшлари шалварининг анча қисмини ҳўл қилган экан. Чўнтагидаги бояги тангаларни олиб, синчиклаб кўра бошлади. Тўртта пул. Симобий бир жуфти беш рупиялик: олд тарафига гуллар орасига “5” рақами, орқасига эса Ҳиндистон давлатининг рамзи — уч бошли шер тасвири чекилган, қалин, икки қаватли, хийла салмоқли танга. Ўнгсиз зангор тусдаги иккитаси катта, лекин юпқа ва енгил, олди томонида етти бурчакли шакл ва шакл ўртасида “1” рақами, унинг иккала ёнида шолинингми, буғдойнингми бошоқ нақши, ортида эса яна ўша — уч бошли шер. Чақаларнинг унисида ҳам, бунисида ҳам ҳинди ва инглиз тилларида “Ҳиндистон” ва “рупия” сўзлари, танга зарб этилган саналар битилган. Аввалги бир жуфти — ўн рупия пешона тери, кира ҳақи, хўш, кейинги иккитаси — икки рупий-чи? Бошини кўтарди. Қуёш ботиб, қизил шафақнинг парча-парча шуълалари осмоннинг жануб ёқларидаги лахтак-лухтак кўкимтир булутларда аксланар, кун чиқишдан босиб келаётган қоронғилик ўша шуълаларни ҳам ўз домига тортиб, олам тусини тобора хиралаштириб борарди.
Яна кафтидаги “бойлик”ларга тикилди. Улар эскирган, қўлдан қўлга ўтавериб сийқаланиб кетган металлар эди. Наҳотки, ҳамма нарса — ҳаёт ҳам, орзу умидлару муҳаббат, ҳатто оддий муносабат ҳам шу чақаларга боғлиқ бўлса?.. Хўш, чақалар Надимга нима берди? Тўғри, кундалик емиш, қора чироққа мой, арзон-гаров кўйлак, шиппак берди. Хўш, яна нима? Шунча йил ишлаб, арава судраб, лоақал битта велосипед-рикша ё скуторга ҳам етишолмади… Аммо бугунгиси ҳаммасидан ҳам ошиб тушди. Бундан ортиқ шармандалик, бундан ортиқ таҳқир бўладими…
Нега у ҳар кунги, келишилган ҳақни беравермади? Иккита чақани қандай хаёлда, нима мақсадда қўшиб қўйдийкин? Ўзини саховатлироқ, олижаноброқ кўрсатиш ниятидами ё аввалги куни арзимаган баҳони савдолашганини ўйлаб, унда орият ҳисси ғалаён қилдими, ўша зиқналигини хаспўшламоқчи бўлдимикин? Ў унга силаи раҳм қилгиси келиб кетдимикин? Ў, ё… сенинг муҳаббатинг мен учун икки пул, деганимикин бу?.. Қарийб чорак аср қалби тўрида пинҳон асраб-авайлаб, йиллар қуюни, қашшоқлик, қийинчилик тўфонларида гард юқтирмай, шикаст етказмай ардоқлаб олиб юрган ишқининг жавоби шуми? Наҳот бу узоқ йиллик беозор, беэътибор, беқиммат ошуфталигининг бадали бўлса?.. Қани энди, тақдир уни ўша беписанд, ҳаволиқ нозанин билан қайта учраштирмаган бўлсаю, ўсмирликдаги беғараз, мусаффо севги нашъаси, завқи-сурури, тотли армони ва У ҳақдаги ўша, дастлабки беғубор тасаввури билан ўлиб кетса… мингдан-минг рози эди!..
У чўзиб бир “оҳ” тортиб ўрнидан турди-да, тангаларни қулочкашлаб пастга — қорайиб, катта ўпқонга ўхшаб ётган жарликка улоқтирди. Кейин йўлнинг ўртасига чиқди-да, бошини хам қилганича кун ботишга қараб аста-секин юриб кетди…
Сабоқ хоним ҳар куни ишдан чиқаркан, Банк яқинидаги бекатга келар, киши билмас кимнидир қидирар, хизматга шай турган рикшачиларнинг ҳеч бирига райиш билдирмас, фурсат ўтиб кутгани, қидиргани келавермагач, тўғри келган рикшага унсизгина чиқиб ўтирарди-да, уйига жўнарди. Ва шунда ҳам умидвор кўзлари чор-атрофга нигорон бўлиб борарди…
ЛАФЗ
Кеч кузда оддий тумов баҳона ётиб қолган Деҳқонбой аканинг дарди секин-аста оғирлашиб, кўкламда баттар исканжага олди.
Отасига дори истаб туман марказига борган Одил журналист Карим Аҳадни Тошкентга кузатиш муносабати билан темир йўл бекати биқинидаги чойхонада уюштирилган зиёфатга тасодифан қўшилиб қолди. Улфатларга бозорда рўпара келиб, халталарини кўтаришиб юрди. Кўчага чиқишганда улар билан хайрлашмоқчи эди, юр, ўт-пўт ёқишарсан, деб, қўярда-қўймай бошлаб кетишди.
Ёронлар дастурхонни шундай ҳафсала билан тузашдиларки, бу ошхўрлик эмас, ҳақиқий базми жамшид эди. Карим Аҳаднинг дўстлари турли соҳа эгалари — савдогар, терговчи, солиқчи, қассоб, дўкондор, тадбиркор, хуллас, қўрли-шудли йигитлар эди. Айримлари Карим Аҳаддан бир-икки ёш катта ҳам эди. Улардан тўрт-беш ёш кичик, мўмингина Одил учун ана шундай сўзи ҳам, ўзи ҳам бутун, бообрў одамлар билан бир дастурхон атрофида ўтириш алланечук шараф эди. Ўт ёқиб, ул-бул ташиб, ўчоқ билан сўри оралиғида қатнаб юрган Одилнинг бир кўзи, бир қулоғи ўшаларда эди.
Карим Аҳад ким гапирса, ўшанинг оғзига қараб, боши билан тасдиқлаб, маъқуллаб ўтирарди. Пойтахтдай жойда ишлайдиган журналист ҳам шунақа камгап бўладими, дея таажжубланарди у. Айниқса, ҳаволаниш унинг табиатига тамоман бегонага ўхшарди. Ийиб, эриб кетди чоғи, ниҳоят унинг ҳам тили ечилди, уч-тўрт кун аввал бўлим мудирлигига лавозимига ўтказилгани, шунга… беш-ўнта кўнгил яқинларига бир чўқим ош қилиб бериш нияти борлигини ошкор этди. Ёронлар қутловни ёғдириб юборишдику:
— Агар хоҳласанг, дўст, биз бориб хизмат қиламиз ўтиришингга, — деди Ботир ҳаяжон билан Карим Аҳаднинг кифтига уриб.
— Овора бўласизлар-да, узоқ жой… — деди журналист ҳамнишинларининг бир унисига, бир бунисига оҳиста нигоҳ югуртириб.
— Шундай ювадиган иш бўладию, овораси борми! Ишхонангда обрўйинг янаям ошади, ўртоқ. — дўкондор ҳамтовоқларига юзланди.
— Жуда олижаноб таклиф, бунақа ақлли гап фақат сени каллангдан чиқиши мумкин, — деди тадбиркор Ҳусниддин.
— Борамиз! — дейишди қолганлар жўр овозда.
— Эркакча гап!
— Бормаган – номард!
Одил ҳаяжонланиб, завқ билан кузатиб ўтирган эди, Ботир қийқириб қолди:
— Ҳей, Одилвой, сен-чи? Нимага ўшшайиб турибсан, аммамнинг бўзоғига ўхшаб? Ҳамма боради дейилдими, ҳамманинг ичида сенам борсан. Ё, сен ўзга сайёраликмисан?
Бу гапни солиқчи Зуфар ҳам қувватлади:
— Бошқа қавмданмисан, дегин. Ўртоқлар, бу йигит мениям дидимга ўтирди, илгари гаплашмаганимиз учун яхши билмасаканман.
Одил беихтиёр хижолат бўлиб, қизарди.
— Майли, ўйлаб кўрсин, — орага тушди Ҳусниддин.
— Нимасини ўйлайди! — кесди уни Рўзибой ва Одилга, — бошида дўпписи бор. Аммо дўппи кийишниям қонун-қоидаси бор, оғайничалиш. Даладаги қўриқчига қопқоқ қилиб қўйилади, — у Одилнинг бошидан тўрт гулли, одмироқ тепчилган дўппини шартта кўтарди-да, «поп» эткизиб, саросимадаги йигитнинг чап чаккаси томонга қийшайтириб қўндирди. — Ўғил бола дўппини манақа кияди! Аммо ўзиям узуқораси экан-да. Энди бошлаганда чеварни қўлига чипқон чиқиб қолганга ўхшайди.
— Ўзингда шуям йўғ-у, Қўзи!
— Бизики уйда.
— Ҳай, бўлди, биродарлар, ўтлаб кетдик, — Матисо қўлларини тепага кўтарди. — Пойиз жўнашига оз қоляпти. Одил ўзи билади, шароити кўтарса…
— Шароит-пароит кетмайди, — панжаларини ёзиб, икки томонга сермади Саттор. У ҳам анча қизишиб қолган эди. — Зуфар айтгандай, дасёрликка тузук экан, бизга асқотади, так, што, боради! — У Одилга тикилди. — Тўғрими, борасанми, ё…
— Боров-раман, — деди Одил иккиланиброқ. Бир ҳисобда уни ўз сафларига, одам қаторига қўшишаётганидан ичида суюнарди у, бироқ Тошкентга бориб келишнинг ўзи бўладими? Улфатчиликнинг ўзига яраша йўл-йўриғи бор — аравани баравар тортиш керак. Ёнингдагилар пул харжлайверсаю, сен кўзингни лўқ қилиб тураверсанг, бундан ўсал иш йўқ… Ўзининг ҳоли эса ўзига маълум. Отаси анча абжир одам, ҳовлига қайта-қайта ҳар хил зиравор, редиска экиб сотиб тирикчиликни юргизарди, у ётиб қолдию, рўзғордан барака қочди. Одил бу ишларни унча эплолмаяпти.
Алқисса, улфатлар икки ҳафтадан кейинги жумага тўхтадилар. Қуруқ қўл билан борилмайди албатта, демак, пул йиғилади, дея дилидан ўтказди Одил.
— Қанчадан тўплаймиз, — сўради у мум тишлаб ўтираверишни ўзига эп билмай.
— Сен, Одил, — деди Матисо илжайиб, — келиндан командировочнийга қўл қўйдириб олсанг бўлди, муҳрни ўзимиз босиб берамиз.
Кулги кўтарилди.
— Жа унчаликмас, терговчи ака, — деди Одил қизариб-бўзариб.
— Тегишяпти, сўтак, — елкасига шапатилади Ҳусниддин. — Сен, куёв тўра, янги рўзғорсан. Йўл-кирангга пул топсанг, бас. У ёғини ўйлама.
Карим Аҳадни поездга кузатиб, ҳар тарафга тарқалишди.
* * *
Белгиланган кун яқинлашган сари Одил дам ҳаяжонланиб, дам юраги пўкилларди. Шошиб қолмайин деб ишидан жавоб олди. Ҳар эҳтимолга қарши таниш-билишлардан қарз кўтаришни кўзлади. Лекин топишининг тайини йўқ одамга ким ҳам пул тутарди. Берсаям, уни узиш-чи?..
Отасининг ҳолати, кайфияти дурустроқ пайтини пойлаб, ийманибгина сўз очди. Кўнгли очиқ падари бузрукворнинг улфатбоз, одамохунлиги фарзандга аён эди, албатта. Фақат у ҳозирги вазиятда ўзининг қуюшқондан ташқари бу хоҳиши, бемор кишига оғир ботмасмикин, «Мен нима аҳволдаману, юрагингга ўйин-кулги сиққанини қара-я», деб қолмасмикин, деган ҳадикда эди. Демаган тақдирда ҳам ичида дили оғриса-чи?
Шу сабаб минг истиҳола билан гапига изоҳ бера бошлади:
— Бориш ниятим йўқ, шунчаки уларни гапини айтяпман, холос.
— Жуда-а яхши ўйлашибди, — деди шифтга қараб ётган Деҳқонбой ака бир лаҳзалик сукутдан сўнг. — Ошна-оғайни деган бир-бирини яхши-ёмон кунларида ёнида туради-да. Каримжон — қишлоғимизни обрўйи, отасига раҳмат. Ўзиям анча бамаъни йигит. Боравур, ўғлим. Каримжон, нима бўлсаям, мусофирдай гап. Мусофирни йўқлаш — катта савоб.
— Бир-икки кун туриб қолишимиз мумкин, дейишяпти. Сиз…
— Мендан ташвишланма, ўғлим, — Одилнинг гапини бўлди ота. — Тузукман, бир-икки кун нима деган гап. Сафарларинг бехатар бўлсин. — Ота бармоқлари ингичка тортган кафтларини ёзиб, юзига суртди.
Одил каловланди.
— Бўлмаса, — давом этди Деҳқонбой ака дадилланиб, — бугун аянг билан томорқадаги редисканинг етилганини юлиб, тайёрланглар, эртага сотиб келасан. Камига аянг Саломатхондан олиб берар…
Барчин опа ҳайратланди.
— Шу пайтда-я?!
— Мен рухсат бердим, лафз қип қўйипти, — деди ота сал овозини кўтариб ва бошини Одил томонга ўгирди. — Пул топиладиган нарса, йигитнинг лафзи қайтмасин…
Онаси айвонга чиқишгач уни қисди-бастига олди.
— Дадангни ҳолини билиб турибсану, Ташканда нима бор, болам? Унақа, пешиндан кейин бойиганларга нима қилардинг илашиб? Кўрпангга қараб оёқ узатмайсанми?!
— Кўрпамизга нима бўпти, ая, шу бўйи ўтиб кетмасмиз, бизгаям Худо бериб қолар…
* * *
Одил келишилган куни ўтган галги чойхонага ваъдалашилган муддатдан ярим соатча илгари етиб борди. Сўзининг устидан чиқётганидан боши осмонда эди. Ахир, отаси «қўй, ўғлим…» дейиши мумкин эди-да… Бир четдаги чорпояда дам-бадам девордаги ғижжак ғилофини эслатувчи мис ранг осма соатга назар ташлаб, чойдан хўплаб ўтирди. Белгиланган муҳлат — тўрт ҳам бўлди, ўтди ҳам. Карим Аҳаднинг қадрдонларидан эса дарак йўқ эди. Одилнинг икки кўзи йўлда, энди келиб қолишар, ҳозир келиб қолишар деб ўтирарди. Безовталаниб катта кўчага қараб келади, тағин ўтиради. Вақт ўтмайди, қўли беихтиёр чойнакка югуради. Аччиқ кўк чой ошқозонни шилиб юборди-ёв. Келишувга биноан шу ерда қоринни яхшилаб тўйғазиб кейин поездга чиқишмоқчи эди. Ажабки, ҳалигача бирортасининг қораси кўринай демасди. Диққати оша бошлади. Мени ташлаб жўнаворишган бўлса-я, ё у барибир бормайди, боролмайди деб ўйлашдимикин, деган шубҳа ичини кемирарди. Балки, балки… ана шу куни “борасанми?” деб, қайта-қайта сўрашганида ҳардамхаёллик билан жавоб берганди, шунга улар кейин кенгашиб, қийнамай қўя қолайлик, деган қарорга келишдимикин? Дадил «бўпти, бораман» деявермаган экан-да. Лекин олдиндан бир нарса дейиш ҳам қийин эди-да. Отасининг рози бўлиш-бўлмаслигини аниқ билмасди… Самолёт ё машинада кетишдимикин, деган хаёлга ҳам борарди у. Жўнайдиган вақт ё режа ўзгариб қолган бўлса, уни огоҳлантириб қўйиш ёдларидан кўтарилдимикин, йўқ лозим топишмаган!
Соат беш ярим бўлди — йўқ. Демак, кетишибди. Акс ҳолда шу чоққача икки-учтаси келарди-ку. Эҳтимол, бирон жойда маишат қилиб қолишгандир. Поезднинг жўнашига эса бор-йўғи ўттиз дақиқа вақт қолди. Бирдан эсига билет муаммоси тушиб, бекатга чопди. Ҳайҳотдай бинонинг бир бурчагидаги «касса» деган тирқишга бошини суқди.
— Тошкентга…
— Сиз учун топиб берамиз, яхши йигит, — деди паттачи қиз жилмайиб. У ҳам Одилнинг аҳволидан бохабардек туюлиб кетди. Бунга сайин, йигит асабийлашди. Билетни олди ҳамки, улфатлар келишмади. Биронтаси ҳам!.. «Демак кетишган!..»
Одилнинг тарвузи қўлтиғидан тушиб, орқага қарай-қарай вагонга чиқди. Бир кўнгли қайтиворай ҳам дедию, яна иккиланди. Шунча гап-сўз, оворагарчиликдан кейин уйга нима деб киради? Мени лақиллатишибди, дейдими?.. Тошкентга умрида бормаганди, шуни ўйлаб сал дилтанг бўлди, сўнг сўраб-сўраб Маккани топишган-ку, ҳозир ҳамма ерда киракаш машина тўлиб ётибди, айниқса пойтахтдай жойда бу нарса муаммо бўлмас, деб ўзига тасалли берди.
Кечаси билан хаёли қочиб, бунинг устига темир ғилдиракларнинг бесаранжом, ваҳимали тарақа-туруқидан ухлагандай ҳам бўлмади. «Э, қойил, ўғил бола…» дейишса керак… шу хаёл унга таскин берарди.
Айтганидай, поезддан тушиши билан киракашлар ўраб, қўлтиғидан кўтаргандай оёғини ерга теккизмай бекатга етказишди. Тамадди қилганиям имкон беришмади. Оқ-сариқдан келган, чапдаст йигитча «Дамас»ни кенг, аммо улов тиғиз кўчалардан ғизиллатиб ҳайдаб кетди. Одил икки тарафдаги бир-биридан пурвиқор биноларга, яп-янги кўприкларга, йўлларга анграйиб боқарди. Пойтахт – пойтахт-да…
Ҳаш-паш дегунча йигитча баланд, узундан-узун, деярли деразалардан иборатдек кўринувчи бино рўпарасида машина тўхтатди.
— Сиз айтган жой шўт ака, кираверишдаги мелисага учрасангиз, танишингиз қаердалигини айтиб беради, — тушунтирди у ва Одилнинг қўлидан пулни юлқиб олиб, яна шиддат билан машинани суриб кетди. Одамгарчилиги дуруст, лекин жуда шитоб экан занғар, кўнглидан ўтказди Одил шамолдай учиб бораётган «Дамас» ортидан бир зум қараб қоларкан, қоида-поида билан зиғирча иши йўғ-ей.
Одил у ёқ-бу ёққа аланглади, ошхонага ўхшаган жой кўзига чалинмади. Майли, Карим Аҳадни топсин-чи, эҳтимол ҳамма шу ердадир…
Бино йўлагидаги мелиса кўрсатмаси билан девордаги жадвалдан Карим Аҳаднинг телефон рақамини топди-да (катта рўйхатда ҳамқишлоғининг ҳам исм-шарифини кўриб, юраги яна бир ҳаприқиб олди), бурчакда осиғлиқ қора аппаратга чўзилди.
— Каримжон ака, мен келувдим, Одилман, Анжандан.
— Ий-ий… ҳозир, ҳозир тушаман.
Одил сал четга чиқиб, айланадиган темир тўсиқдан ёнбош билан қисилиб кириб-чиқаётган турли тоифадаги шошқин одамларни кузата бошлади. Улар бир-бирларини яхши танимайдигандай, бошларини хиёл қимирлатиб, фақат «яхшимисиз» деган бир калом билан сўрашиб ўтиб кетишарди.
Қисқа фурсатда йўлакда Карим Аҳад кўринди. Унинг йирик кўзлари янада кенгайиб чарақлади.
— Бошқалар қани? — сўради Каимжон қучоғини очаркан.
— Энди келиб қолишар, мен улар билан хабарлашолмай, ўзим пойизга чиқувдим.
— Майли, хонада гаплашамиз, қани, юринг.
Меҳмоннинг эса қорни таталарди. Қўқон бекатида тоғора кўтариб чиққан жувондан олиб еган тўрттагина картошка сомса поезд ярим йўлга етмаёқ қориннии сидириб, бояқишнинг ичакларини шип-шийдам қилиб бўлган эди.
— Сизни ишдан қолдираман-да. Яхшиси, биронта шерик бўлса, бозор-ўчар қилиб, чойхонада ошга тарадди кўриб турардик. Девзира опкелгандим, уч килоча.
— Жуда яхши, етади.
* * *
Карим Аҳад Одилга Ёқубжон исмли ҳамкасбини қўшиб берди, тўғрироғи, Одилни унга тиркаб қўйди. Бўйдор, қошлари туташ, тўладан келган бу йигит ҳам андижонлик экан, гуручнинг дарагини эшитиб суюниб кетди, бир сиқим кафтига олиб, синчиклаб кўрди.
— Ўзиям қорақилтириқ шекилли, маладес. Шунга бошимиз қотиб турувди. Бойкечикникими ё Бўтақараникими?
— Бойкечикники. Мақташдию…
— Э, яшанг, ака, — Одилнинг елкасига қоқди Ёқубжон.
Улар бозорга киришди. Кўпроқ Ёқубжон пул харжлади, лекин Одил ҳам, шериги “ҳай-ҳай”ласа-да, қараб ўтирмади. Отасининг таъкиди қулоғида эди.
Юнусободнинг бир чеккасидаги «Шинам» чойхонаси у қадар ҳашаматли бўлмаса-да, файзли, энг муҳими, катта қатнов йўлидан бир мунча овлоқдаги, баҳаво маскан экан.
Одил Ёқубжоннинг суяги бузуқроқлигидан унинг қозонга эгилишини тасаввур қилолмаётганди. Миясида “ошни ўзингиз дамлайсиз”, деб қолса-я, ҳаяжонланиб, ўхшатолмасам-чи, деган фикр ғимирларди. Ҳамроҳининг сабзини шиппа-шиппа, қолипдан чиқаётгандай бир текис тўғрашиданоқ масала ойдинлашди-қўйди. У оғир бир юкдан халос бўлгандай, енгил тортди.
Карим Аҳад соат бирларда шериклари билан келди. Улар тўрт-беш киши бўлиб, асосан ёшлар, фақат битта-иккитасининггина сочига оқ оралаган эди.
Ёқубжон эса паловни қийворган эди. Меҳмонлар таомни таърифлаб, мақтай-мақтай ейишаркан, Ёқубжон гуруч Андижоннинг девзираси эканлигини, уни бугунги зиёфат муаллифи Карим Аҳаднинг мана шу шинаванда ҳамқишлоғи, қадрдон укахони Одилжон олиб келгани, унинг ўт ёқишга ҳам усталигини айтиб, ҳақиқатда ҳам шундай, дегандай унга жилмайиб қўярди. Ошхўрлар «Э, кам бўлманг, отангизга балли», дейишар, Одил эса… ўнғайсизланиб, ерга қарарди.
Меҳмондорчилик ҳаваскорона аския, ҳазил-ҳузил билан кўнгил очар ўтиришга айланди. Ҳамманинг кайфияти зўр, руҳи баланд эди. Карим Аҳад ҳам ўзида йўқ эди, фақат у ҳар замон-ҳар замонда йўл тарафга қараб-қараб ўтирар ва энгашиб Одилга «Келишмади, а?..» деб шивирлаб қўярди. У йўлакдаги мелисага чойхона манзилини ёзиб қолдирган эди.
Меҳмонлар кузатилгач, Карим Аҳад: «Ўша гап — гап, эртага бир Тошкентни айлантираман», деди. Одилнинг ҳам нияти шундай эди, илло отасини эслаб, дили ғаш тортиб қолди. Бир кеча-кундуз унга бир неча кундай туюла бошлаганди. Кейин, чўнтагининг ҳам қўри пасайди. Сафар, катта шаҳар, дарҳақиқат, анча-мунча ақчани кўрдим демайди. Бунинг устига, кечга яқин ҳаво айниб, осмон гезариб олди.
* * *
Эртасига эрталаб Одил туман марказида поезддан тушганида ҳаво очилиб кетган, аммо кечаси билан селдай ёққан ёмғирнинг заҳри баданни жунжиктирарди. Дадам совуқ емадимикин, деган ғам босди Одилни. Бир томондан, синчков падари бузрукворига нима деб бориш хижолатчилиги уни қийнарди. Ёлғон гапириш мумкинмас, ростини айтса, ўғлим бизга қоғоз дўппи кийдирган экан-да, деб ўйлаши аниқ.
Лекин отасига ҳисоб беришга тўғри келмади.
Каравот ёнида чўнқайиб, эрининг билагини уқалаб ўтирган Барчин опа уйқудан уйғонгандай бирдан жонланиб, «Дадаси, дадаси, Одилжон келди», деди. Деҳқонбой ака кўзларини оҳиста очиб, заиф нигоҳлари билан Одилни қидирди, уни топгач, паст, суст товушда пичирлаб, «Бориб келдингми, ўғлим, баракалла…» деди, кейин қўлини «Яқинроқ кел…» дегандай, мажолсизлик билан чўзди. Озғин бармоқлари титрарди. Одилнинг юраги «шув» этиб кетди, чўккалаб, ёноғини қиблагоҳининг сарғимтир тус олган сўлғин юзига авайлаб теккизди.
— Болам, йигит киши доим ўз лафзида туриши керак…
Отаси бошқа сўз айтмади.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2012 йил, 19-сон
Qamchibek Kenja
IKKI HIKOYA
Qamchibek Kenja 1946 yil 15 avgustda Andijon viloyatining Izboskan tumanidagi Gurkurov qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi. ToshDUning filologiya fakultetini tugatgan (1969). Dastlabki she’riy to’plami — «Sog’inch» (1975). Yozuvchining «Yashil barg» degan birinchi hikoyalar to’plami esa 1977 yilda nashr etilgan. «Ko’ngil ko’chalari» (1979), «Ishqing tushsa» (1981), «Orzumandlar» (1982), «Notanish gul» (1986), «Tog’ yo’lida bir oqshom» (1987), «Sohildagi suv parisi» (1993), «Qizil gullar» (1995), «Soxibjamol ayol siri» (1996), «Kulgibaxsh umr» (1997), «Boburiylardan biri» (2000), «Baxt qushi yoki ushalgan orzular» (2001), «Xamir uchidan patir yoxud kulcha hikoyalar» (2005),«Toshqin» (2010), «Ko’ngil kechinmalari» (2011) «Palaxmon» (2011), «Jasorat» (2012) 2 jildli «Saylanma» (2006-2007) kabi she’riy, nasriy va publitsistik kitoblari chop etilgan. Safarnomalar yozgan («Xind sorig’a», «Buyuklar izidan» va boshqa).A. S. Pushkin, X. Xeyne, SH. Petefi, V. Bryusov, M. Svetlov kabi shoirlarning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.
MUHABBAT BADALI
Mazkur voqeani bir necha yillar avval Hindistonning nomdor shaharlaridan biri Laknovda eshitgan edim.
* * *
Nadim ikki bora ro‘zg‘or tutgan, ammo farzand ko‘rmagan, ayollar esa turli bahona-sabablar bilan uni tashlab ketishgandi. Endilikda otameros hujrasida tanho kun kechirar, ertalabdan qaro shomgacha riksha haydab, itday charchar, arzonroq oshxonada naridan-beri tamaddilanardi-da, uyga madori qolmagan oyoqlarini sudrab borib, ostonadan o‘tardiyu o‘zini qachonlardan beri yig‘ilmagan o‘ringa otar va shu zahoti dong qotib, o‘sha bo‘yicha ertalab, quyosh tig‘ urib chiqib kelayotgan pallada arang ko‘zini ochardi.
U avvallari turli joylarda kirakashlik qilib yurgan, Bank qurilib, oldi gavjumlashgach, uyiga yaqinligi uchun shu yerni asosiy pakka qilib olgandi.
Bir kuni aravani chetroqqa qo‘yib, keksa imli daraxtiga suyangancha mudrab o‘tirgandi, ayol kishining rikshachilar bilan savdolashayotgani qulog‘iga chalinib, o‘rnidan turdi-da, davraga yaqinlashdi. Turli yoshdagi bir necha kirakash o‘rtasida dam unisi, dam bunisiga yuzlanib, ikki-uch rupiya talashayotgan limu rang sariyli, qora, yaltiragan sochlarini orqaga silliq taragan chiroyli xonim Nadimning ko‘ziga issiq ko‘rindi. Astoydil tikilib, uni tanidiyu a’zoi badani jimirlab, o‘zini orqaga tortmoqchi bo‘lib turuvdi, juvon unga nigoh tashlab qoldi. Rikshachining yuzlari qizarib ketgandi, lekin ayolda zarracha o‘zgarish yuz bermayotgani va parvo qilmayotganini ko‘rib, vujudi bo‘shashdi. “Xayriyat, tanimadi!..” Tanimadigina emas, aksincha, uning o‘skin, baroq soqoliga, surrang uzun ko‘ylagiga qarab aftini sal burishtirgandek bo‘ldi. Nadim tanbeh berib, ogohlantirib turadigan yostiqdoshi yo boshqa yaqini yo‘qligi, to‘g‘rirog‘i hafsalasizligidan soch-soqolini o‘stirib yuborgandi.
Endi unda xonimga nisbatan qiziqish kuchaydi, barmoqlari uchini juftlab, hurmat izhor qildi va “Bibisohib, aytgan joyingizga, o‘sha narxga men olib borib qo‘yaman” dedi, ko‘zi uning nigohi bilan to‘qnashib qolmasligi uchun bo‘ynini egib. Xonim riksha zinasiga “meni ko‘tararmikin”, deya hadiksiraganday oyoq qo‘ydi. Ayni damda Nadim juvondagi zohiriy o‘zgarishlarni kuzatardi. O‘shligida ovozi yangroq, ko‘zlari chaqnoq, jikkakroq qiz edi. Endi uning qarashlari jiddiy va bir muncha kibrli ko‘rinar, gavdasi bo‘lagina, salobatli edi.
U rikshani yuragi hapriqib, turli hissiyotlar girdobida yengil entikkancha tortib borarkan, ayolga qaragisi, qachonlardir uning diliga ko‘p alam-iztiroblar solgan o‘sha husni, o‘sha jozibasi va malohati nafaqat saqlanib qolgan, balki bir necha chandon ortgan ruxsoriga to‘yib boqqisi kelar, lekin avvalo bu istaklarni ro‘yobga chiqarish darajasida orqaga qayrilishning imkoni yo‘q, ham noqulay, qolaversa… Unga tanilib, sharmandasi chiqqandan ko‘ra, o‘zini ilohiy Ganga yo nahrul muhabbat — ishq daryosi Jamuna qa’riga otgani yaxshi emasmi? Notavon ko‘ngliga qo‘tir jomashov, deb, sen shu holing bilan mendek bir aslzoda xonimga oshiq bo‘luvdingmi, demaydimi?
Manzil uncha uzoq emas, shaharning g‘arb tomonidagi yangi mavzening boshlanishida bo‘lib, taxminan o‘n besh daqiqalik yo‘l edi. Nadimning tili, ko‘zlari qanchalar tug‘yon urmasin, sokin aql, izzat-nafs va hadik oldida ojiz edilar. U “Rikshachi, to‘xta!” degan buyruqni eshitmagunicha bir og‘iz churq etmadi. To‘xtashga amr bo‘lganida nechog‘lik suyunganini faqat o‘zigina biladi, chunki u endi andak tin olishi va aravadan tushayotgan mijoziga bir emas, bir necha bor, ayni chog‘da kishi bilmas tarzda, beozor qarab olishi mumkin edi.
— Haqqingni ol, rikshachi!
Nadim o‘ziga keldi va xonimning unga cho‘zilgan oppoq, biqqigina kaftidan tangani barmoqlari yengil titrab olarkan, qariyb pichirlab rahmat aytdi. Xonim uning minnatdorchiligiga ahamiyat ham bermay, og‘ir gavdasiga nomunosib yengil qadamlar bilan borib, hovli eshigi o‘rnidagi bambuk g‘ovni nafis bir harakat ila ochib kirib ketdi. Boshmog‘ining yoqimli taqillashi Nadimning qulog‘ida, sariysi etaklarining yengil, chiroyli hilpillashi nigohida qoldi.
U bir amallab kulbai vayronasiga yetdi-da, hayajondan, sarosimadan, xavotirdan bo‘shashib shalpaygan jussasini tappa tashladi va ko‘zlarini yumdi. Miyasidagi xotira qatlarini titkiladi. Xayoli yigirma yillar orqaga — o‘tmishga parvoz qildi…
Ular bir kollejda o‘qishgandi. Saboh chiroyli qiz edi. Uni orzulaganlar ko‘p edi. Boy xonadonning qizi bo‘lgani sababli uni orzu qilishardi xolos, unga yigitchasiga gap otish, “qarmoq tashlash”ga, muhabbat izhor etish tugul, o‘z mayli va munosabatini anglatib qo‘yishga ham hech birining yuragi dov bermasdi. Qimmatbaho sirg‘a-bilakuzuklari, toza matoli sariylarining o‘ziyoq o‘zgalardan — qizlardan, yigitlardan ajratib, bir necha pog‘ona ko‘tarib turardi. O‘sha paytlarda ham u kollejga faytonda kelib-ketardi. Shaydolarning bir imtiyozi bor edi — o‘rtadagi “betaraf hudud”ga daxl qilmagan holda, uzoqroqdan, vaziyatga ko‘ra, birrov qarab olmoq, tikilmoq, termulmoq va g‘oyibona suhbatlashmoq… Axir, odamning o‘zidan ko‘ra ming bora erkin xayolini cheklab, ta’qiqlab bo‘lmaydi-ku. Ana shu xayol, tasavvur qanchadan-qancha bedavo ishq ahliga qanot bag‘ishlab, taskin berardi. Nadim Sabohga boshqalardan — oshiqu beqarorlarning hammasidan ham ko‘p va qattiq mubtaloman, deb o‘ylardi. Nima bo‘lgandayam Nadim Sabohni jimgina suyardi. Ular goho-goho, yuzma-yuz kelib qolishganda o‘zaro salomlashishardi ham. Bunday mahallarda Nadim kalovlanib, boshi aylanar, nazarida oyoqlari, gavdasi yerdan ancha balandlab ketganday tuyulardi. Sho‘x va shaddod bu qizning dangallik odati ham bor edi — hammaga, hatto muallimlarga ham dadil, shartta gapirardi. Uning biron talaba bilan yaqinligi to‘g‘risida esa hatto mish-mish ham chiqmagandi. Birdan qiz kollejga kelmay qo‘ydi, bir necha kundan keyin esa ularning oilasi qayoqqadir ko‘chib ketgani haqida gap tarqaldi. Shu-shu Nadim Sabohni qayta ko‘rmagandi. Uzoq vaqtgacha qattiq o‘kinib, sog‘inib, tez-tez eslab yurdi. Uni ko‘z oldiga keltirsa yuragi ezilib ketganday bo‘lardi. Lekin so‘nggi marta qachon uni xotirlagani aniq emas. Holbuki, Nadim muhabbatining birinchisi ham, oxirgisi ham shu edi. U o‘zining mavqeini durustroq chamalay bilmaydigan bir davrda, hamma narsadan men kuchliman, zo‘rman deydigan, har qanday g‘ov-to‘siqni, cheklash, taqiqlarni, mumkin-mumkin emas, joiz-nojoiz, boy-kambag‘al, yuqori-quyi mazhabu, tabaqa degan qiyosu tafovutlarini tan olmaydigan, borki sohada ustuvorlikka, g‘oliblikka da’vogar mag‘rur va qaysar yoshlik hamda unga kuch-quvvat, shiddat va jasorat ato etadigan xayolparastlik — romantiklikning qudrati va ta’sirida qizga ko‘ngil qo‘ygan edi…
Nodim chuqur entikdi, boshini sarak-sarak qildi. Axir u ham, bir amallab bo‘lsa-da, har holda kollejni bitirgan edi. Lekin ishi hech yurishmadi. O‘zini u yoqqa urdi, bu yoqqa urdi, har xil mahkamalarda yugur-etim vazifalarni bajarib yurdi, shundan nariga o‘tolmadi, kosasi ham oqarmadi. Buning ustiga oilaviy turmushda ham omadi chopmadi. Aka-ukadan ham yolchimagandi. Taqdiri azal manglayiga shularni yozgan ekan, nachora? Ammo bugungi tasodif yorug‘ dunyo ne’matlaridan, orzularidan sovib, mog‘orlagan qalbini ozgina olov, yog‘du bilan ilitish, poklamoqchi bo‘lgan Lakshmining inoyati emasmikin?..
Ertalab barvaqt uyg‘ondi, siniq ko‘zgu bilan qaychini qo‘liga olgan yerida taraddudlanib qoldi. Saboh xonim bugun ham kelarmikin o‘zi? Balki kecha bankka shunchaki bir ish yuzasidan tashrif buyurgandir. Yo‘q, soqol-mo‘ylovini qirtishlab qo‘ysa ayol uni tanib qolishi mumkin…
Soch-soqoliga salgina qaychi urdi. Ammo aravasining ichini supurib-tozaladi, o‘rindiqni, yon to‘siqlarni, g‘ildirakning gubchagi, kegaylarini, yaltillab ketgan shotilarni nam latta bilan artib chiqdi. Lekin shotilar orasiga kirganda rikshachilik amalining naqadar tubanligi, o‘zining ikkita uzun yog‘och o‘rtasida ot-hayvon o‘rnida turishi qanchalik ayanchli ekanligini dastlab ish boshlagan kunidagidan ham chuqurroq tuydi va shilimshiq bir narsani ushlab olganday afti burishdi, eti uvishdi. Bu “hunar”ni yig‘ishtirish kerak, degan o‘y kechdi dilidan.
U shu kuni mijoz istamadi, hatto qo‘l ko‘targanlarga ham qaramay, to‘g‘ri bank binosiga qarab borardi. Hali erta bo‘lgani uchun riksha ham, bank va o‘zga muassasalarga kirib-chiquvchilar ham kam edi. Aravani chetga tortib qo‘ydi-da, o‘zi panaga — azim imli ostiga o‘tib, kelayotganlarni kuzatib o‘tirdi. U nimagadir Saboh xonim shu bankda yo qo‘rg‘on ichidagi boshqa bir mahkamada ishlasa kerak, degan farazda edi. Shu safar fahmi unga pand bermasligini tilab, ma’budlarga iltijo qildi. Keluvchilar ko‘paygan paytda — soat sakkizlar arafasida uzoqdan ustida bir ayol kishi o‘tirgan izvosh ko‘rindi. Nadim beixtiyor turib ketdi, yuragi xuddi kollejdalik paytlaridagiday dukillab ura boshladi.
Izvosh uning yaqiniga kelib to‘xtadi va undan Nadimning ko‘zlarini yaraqlatgan kimsa — bugun yashil sariy kiygan, bilagi, yelkasi bilan tirsagining o‘rtasi oq va bo‘liq Saboh xonim tushdi-da, rikshachini rozi qilib, hech kimga qiyo boqmay, yon-atrofga umuman nazar solmay, oq tuflisi poshnalari bilan asfaltni yengil to‘qillatgancha qo‘rg‘on tomon yo‘naldi. Demak, u ham aksariyat sohibjamol qiz-juvonlar singari izvoshda ko‘zga tashlanib, sollanib yurishni yaxshi ko‘radi, shekilli. Demak, qaytishda ham albatta faytonga o‘tiradi, agar shu joyga ishga kelgan bo‘lsa, har kuni qatnaydi.
U yurdi, turdi, birpas-birpas aylandi, daraxtga suyanib, pon shimib o‘tirdi, o‘yladi, quvondi, g‘ashlandi. Nihoyat, quyosh gardishi kengayib, quyiga ena boshlaganda aravasini uzoqdan ko‘rinadigan yerga jildirib, o‘zi uning yonida hovli tarafdan ko‘z uzmay turdi. Odamlar birin-ketin, juft-juft bo‘lib chiqishardi-da, qay birlari piyoda, qay birlari yengil mashina yo mototsikllarini minib jo‘nashardi.
Bekatda Nadimnikidan tashqari yana ikkita izvosh bor edi, xolos. Chunki odatda yaqinroqqa boradiganlar, keksalar yo kamxarjroq sanoqli kimsalargina riksha yollashardi.
Lakshmining chindan ham bu g‘aribu benavoga shafqat nazari bilan boqayotgani aniq edi. Bir payt Saboh xonim yakka o‘zi bir-bir bosib chiqib keldi-da, nigohi Nadimning aravasi va uning o‘zida to‘xtadi. Ehtimol bibisohibga ham aft-angori ko‘rimsizroq rikshachining royishligi, kamsuxanligi va bir maromda yurishi ma’qul tushib qolgandir. Xullas, og‘zi qulog‘iga yetgan Nadim hayajonlanib, beixtiyor qadamini tezlashtirgan edi, tanbeh eshitdi.
— Men shoshayotganim yo‘q, ey!.. Bugun senga nima bo‘ldi? — dedi xonim. Uning ovozi hamon o‘ktam, hamon amirona edi.
— Afu eting, malikam, — uzr so‘radi Nadim sekinlab, boshqa so‘z demadi. Ortiq kalom aytmoqqa ojiz va nochor edi, zero xonimga bundan ziyod javob va izohning hojati ham yo‘q edi. Illo, kutilmagan, iste’molda kam “malikam” iborasi xushyoqdimi, jilmayib qo‘ydi, taassufki, bu siylov egasiga yetib bormadi — shotilar orasidagi odam-otga orqaga o‘girilish noqulay va nojoiz, qolaversa, Nadimning ichi-borini “uni ranjitib qo‘ydim”, degan xavotir kemirib azob bermoqda edi. Oyoqlarini endi tikan kirganday avaylab bosardi.
Nadimning kallasi yanada egilib ketganini ko‘rgan Saboh xonim “bechora xafa bo‘ldi chog‘i”, deb o‘yladimi, boshqa sabablimi, har holda, “Rikshani yaxshi haydar ekansan”, dedi mayinlashgan bir tovushda. Nadim boshini ko‘tardi va uning dilida umid uchqunlarimi, nimadir yiltillab, bag‘rini nurga to‘ldirganday va bu nur uning shuurini ham yoritganday bo‘ldi, yorishgan shuuridan beixtiyor “o‘zimni tanitsam u nima derkin, menga qanday muomala qilarkin, yuzi-ko‘zida qanday o‘zgarish yuz berarkin?..” degan fikrlar o‘ta boshladi va darhol niyatidan qaytdi, darhaqiqat, bunisi endi quyushqondan chiqish edi.
O‘qimsiz, lohas etuvchi issiqdan nafasi bo‘g‘ilib turgan odamga tuyqus kelgan salqin shabada qanchalik huzur berib, tanasini yayratsa, xonimning bexos aytgan ikki og‘iz kalimasi ham Nadimga shunday farog‘at bag‘ishladi, uning manglayidagi tirishlarni yozib yubordi, ko‘z oldini xiralashtirib, dilini xijil qilib turgan qoramtir parda to‘ziyotgan oppoq parga aylandi va u parlar izvoshning yo‘liga yorqin shu’lalar bo‘lib sochildi.
Shu oqshom paxtasi yopishib ketgan yalangqavat ko‘rpacha Nadimni go‘yo parto‘shakday allalardi. Faqat bir fikr uni allamahalgacha uxlatmadi. Nihoyat, shunday qarorga keldi: soch-soqolini yaxshilab kuzaydi, qani u tanirmikin, agar shunda ham tanimasa… Yo‘q, Saboh xonim uni shubhasiz tanib qoladi, orada yaqinlik yuzaga keladi va unga qulfi dilini ochishga imkon tug‘iladi. Axir, izhor etilmagan rozini — bu og‘ir, ammo orombaxsh yukni shuncha yildan beri pinhona ko‘tarib kelmoqda, mayli, uni narigi dunyoga ham olib ketishga tayyor va qodir, lekin agar uni sezdirib, bildirib qo‘ysa, omonatni egasiga yetkazgan xolis kimsaday ruhida bir yengillik, halovat tuyarmidiykin…
Tongda u aytganini qildi: sochini ham, mo‘ylovini ham keskin qisqartirdi, soqolini esa, batamom qirib tashladi. Endi uning bir oz bo‘rtik yonoqlari, kenggina manglayi, risoladagiday quloq-burni, to‘mtoqroq — erkagona iyagi, eng muhimi, kechadan beri gavhari quvvatlanib, bo‘lakcha charaqlay boshlagan ko‘zlari ozodlikka chiqqanday dallang ko‘rindi… So‘ng anchadan beri sovun ko‘rmagan yuzini hafsala bilan yuvdi, bo‘g‘ma yoqali qora ridosi o‘rniga yenglari uzun, yoqasiz, havorang panjobi ko‘ylagini kiydi, oyog‘iga shippak ildi.
Bibisohib bugun och qirmizi tusdagi libosda edi. U hovlidan shoshib yurib chiqayotgan edi, tanish rikshani ko‘rib qadamini sekinlatdi. Faytonga “qo‘shilish”ga shay turgan Nadimga nigohi tushgan xonim beixtiyor yurishdan to‘xtadi, kipriklari hayrona pirpiradi. Nadim esa jilmayib qaradi, lekin ikkisi ham lom-mim deyishmadi. Bibisohib ikkilanganday arava zinasiga oyoq qo‘yarkan, tashqi aft-angori butunlay o‘zgarib, odam siyoqi kirib qolgan hammolga zimdan sinovchan nazar soldi. Bu payt Nadim shotilar orasiga o‘tib, ikki qo‘lida ularni ko‘tarib turardi.
Anchagacha yo unisidan yo bunisidan sado chiqmadi. “Baribir tanimadi, xotirlay olmadi-ya, — o‘ylab borardi Nadim, — yo oriyat ustun kelib, o‘zini tanimaganga olyaptimikin… Demak, endi boshqa gap-so‘zga, shama-ishoraga o‘rin yo‘q. O‘pig‘liq qozon yopig‘ligicha qolgani durust chog‘i…”
— Men sizni qaerdadir ko‘rganga o‘xshayapman-a, — dedi bir ozdan so‘ng Saboh xonim birdan “siz”lab.
Rikshachining tomirlarida qon to‘xtaganday bo‘ldi, ko‘tarilgan oyog‘i beixtiyor bir lahza muallaq turib keyin yerga tushdi. “Demak, esladi!..”
Bu yog‘iga uning sabri chidamadi, sichqon-mushuk o‘yinini davom ettirishga toqati yetmadi.
— Bir paytda o‘qiganmiz, — dedi yelkasi osha xonimga birrov ko‘z tashlab va darhol oqlash uchun qo‘shimcha qildi: — G‘o‘rlik qilib, kollej imtihonlarini yaxshi topshirolmagandim. — Aslida bunga mana shu malakning birdan g‘oyib bo‘lib qolgani ham sabab edi. Anchagacha uni qo‘msab, kechalari yuragi ezilib, bedor tong ottirgan talaba yigitchaning o‘qishdan ko‘ngli sovib ketgandi. Qaytib o‘zini qo‘lga ololmadi. — Taqdir meni yana sinovga tashladi, — davom etdi Nadim, — bu sinovdan ham o‘tolmay yuribman.
U hayrat va taajjubda edi: dilida boshqacha jumlalar tuzar, tilidan esa butunlay o‘zga so‘zlar sirg‘alib chiqardi.
Ayol yana og‘ziga mum solganday jimib qoldi. Demak, sobiq kollejdoshi uni xokisorona va ilmoqli iddaosiga munosabat bildirib, andak ko‘nglini ko‘tarib qo‘ymakni lozim ko‘rmadi.
Endi olamda g‘ildirak charmining vishillashi va riksha egasining shippagidan taralayotgan “ship-ship” ovozgina qolgan va ular g‘oyat noxush eshitilardi.
Nadimning ham tili tanglayiga yopishdi. Manzilga yetib, to‘xtaganda ham Saboh xonim tarafga qarashga jur’at etmay, yerga boqqancha sabrsizlik va hayajon bilan kutib turdi. Xonim izvoshdan ohista tushib, tirnoqlari pushti lakli, panjasi xinoli qo‘lini uzatarkan, Nadim boshini salgina ko‘tardi, dastini beixtiyor kishanga tutib berayotganday, qaltirab cho‘zdi. Shunda… Shunda zilday og‘irlashgan qo‘ng‘ir tus kaftiga to‘kilgan to‘rtta tanga cho‘g‘day tuyuldi, ularni zarda bilan, shosha-pisha kissasiga tiqdi-da, arava shotisini shiddat bilan orqaga burib, jadal yurib ketdi.
Uning kulbasi shundoqqina yo‘l bo‘yida bo‘lib, ko‘chaning narigi beti har xil o‘simlik va o‘t bosgan past tekisliklar edi. U aravani odatdagi joyiga — uychasi devori yoniga hafsalasizlik bilan qo‘ydi-da, qaytib chiqib yo‘l qirshoviga cho‘nqayib o‘tirdi. Tizzalarini quchoqlab olislarga tikilgancha xayolga cho‘mdi. Anchadan so‘ng soniga nam tegayotganini sezib ko‘zini ochdi. Yuragidan tomayotgan alam yoshlari shalvarining ancha qismini ho‘l qilgan ekan. Cho‘ntagidagi boyagi tangalarni olib, sinchiklab ko‘ra boshladi. To‘rtta pul. Simobiy bir jufti besh rupiyalik: old tarafiga gullar orasiga “5” raqami, orqasiga esa Hindiston davlatining ramzi — uch boshli sher tasviri chekilgan, qalin, ikki qavatli, xiyla salmoqli tanga. O‘ngsiz zangor tusdagi ikkitasi katta, lekin yupqa va yengil, oldi tomonida yetti burchakli shakl va shakl o‘rtasida “1” raqami, uning ikkala yonida sholiningmi, bug‘doyningmi boshoq naqshi, ortida esa yana o‘sha — uch boshli sher. Chaqalarning unisida ham, bunisida ham hindi va ingliz tillarida “Hindiston” va “rupiya” so‘zlari, tanga zarb etilgan sanalar bitilgan. Avvalgi bir jufti — o‘n rupiya peshona teri, kira haqi, xo‘sh, keyingi ikkitasi — ikki rupiy-chi? Boshini ko‘tardi. Quyosh botib, qizil shafaqning parcha-parcha shu’lalari osmonning janub yoqlaridagi laxtak-luxtak ko‘kimtir bulutlarda akslanar, kun chiqishdan bosib kelayotgan qorong‘ilik o‘sha shu’lalarni ham o‘z domiga tortib, olam tusini tobora xiralashtirib borardi.
Yana kaftidagi “boylik”larga tikildi. Ular eskirgan, qo‘ldan qo‘lga o‘taverib siyqalanib ketgan metallar edi. Nahotki, hamma narsa — hayot ham, orzu umidlaru muhabbat, hatto oddiy munosabat ham shu chaqalarga bog‘liq bo‘lsa?.. Xo‘sh, chaqalar Nadimga nima berdi? To‘g‘ri, kundalik yemish, qora chiroqqa moy, arzon-garov ko‘ylak, shippak berdi. Xo‘sh, yana nima? Shuncha yil ishlab, arava sudrab, loaqal bitta velosiped-riksha yo skutorga ham yetisholmadi… Ammo bugungisi hammasidan ham oshib tushdi. Bundan ortiq sharmandalik, bundan ortiq tahqir bo‘ladimi…
Nega u har kungi, kelishilgan haqni beravermadi? Ikkita chaqani qanday xayolda, nima maqsadda qo‘shib qo‘ydiykin? O‘zini saxovatliroq, olijanobroq ko‘rsatish niyatidami yo avvalgi kuni arzimagan bahoni savdolashganini o‘ylab, unda oriyat hissi g‘alayon qildimi, o‘sha ziqnaligini xaspo‘shlamoqchi bo‘ldimikin? O‘ unga silai rahm qilgisi kelib ketdimikin? O‘, yo… sening muhabbating men uchun ikki pul, deganimikin bu?.. Qariyb chorak asr qalbi to‘rida pinhon asrab-avaylab, yillar quyuni, qashshoqlik, qiyinchilik to‘fonlarida gard yuqtirmay, shikast yetkazmay ardoqlab olib yurgan ishqining javobi shumi? Nahot bu uzoq yillik beozor, bee’tibor, beqimmat oshuftaligining badali bo‘lsa?.. Qani endi, taqdir uni o‘sha bepisand, havoliq nozanin bilan qayta uchrashtirmagan bo‘lsayu, o‘smirlikdagi beg‘araz, musaffo sevgi nash’asi, zavqi-sururi, totli armoni va U haqdagi o‘sha, dastlabki beg‘ubor tasavvuri bilan o‘lib ketsa… mingdan-ming rozi edi!..
U cho‘zib bir “oh” tortib o‘rnidan turdi-da, tangalarni qulochkashlab pastga — qorayib, katta o‘pqonga o‘xshab yotgan jarlikka uloqtirdi. Keyin yo‘lning o‘rtasiga chiqdi-da, boshini xam qilganicha kun botishga qarab asta-sekin yurib ketdi…
Saboq xonim har kuni ishdan chiqarkan, Bank yaqinidagi bekatga kelar, kishi bilmas kimnidir qidirar, xizmatga shay turgan rikshachilarning hech biriga rayish bildirmas, fursat o‘tib kutgani, qidirgani kelavermagach, to‘g‘ri kelgan rikshaga unsizgina chiqib o‘tirardi-da, uyiga jo‘nardi. Va shunda ham umidvor ko‘zlari chor-atrofga nigoron bo‘lib borardi…
LAFZ
Kech kuzda oddiy tumov bahona yotib qolgan Dehqonboy akaning dardi sekin-asta og‘irlashib, ko‘klamda battar iskanjaga oldi.
Otasiga dori istab tuman markaziga borgan Odil jurnalist Karim Ahadni Toshkentga kuzatish munosabati bilan temir yo‘l bekati biqinidagi choyxonada uyushtirilgan ziyofatga tasodifan qo‘shilib qoldi. Ulfatlarga bozorda ro‘para kelib, xaltalarini ko‘tarishib yurdi. Ko‘chaga chiqishganda ular bilan xayrlashmoqchi edi, yur, o‘t-po‘t yoqisharsan, deb, qo‘yarda-qo‘ymay boshlab ketishdi.
Yoronlar dasturxonni shunday hafsala bilan tuzashdilarki, bu oshxo‘rlik emas, haqiqiy bazmi jamshid edi. Karim Ahadning do‘stlari turli soha egalari — savdogar, tergovchi, soliqchi, qassob, do‘kondor, tadbirkor, xullas, qo‘rli-shudli yigitlar edi. Ayrimlari Karim Ahaddan bir-ikki yosh katta ham edi. Ulardan to‘rt-besh yosh kichik, mo‘mingina Odil uchun ana shunday so‘zi ham, o‘zi ham butun, boobro‘ odamlar bilan bir dasturxon atrofida o‘tirish allanechuk sharaf edi. O‘t yoqib, ul-bul tashib, o‘choq bilan so‘ri oralig‘ida qatnab yurgan Odilning bir ko‘zi, bir qulog‘i o‘shalarda edi.
Karim Ahad kim gapirsa, o‘shaning og‘ziga qarab, boshi bilan tasdiqlab, ma’qullab o‘tirardi. Poytaxtday joyda ishlaydigan jurnalist ham shunaqa kamgap bo‘ladimi, deya taajjublanardi u. Ayniqsa, havolanish uning tabiatiga tamoman begonaga o‘xshardi. Iyib, erib ketdi chog‘i, nihoyat uning ham tili yechildi, uch-to‘rt kun avval bo‘lim mudirligiga lavozimiga o‘tkazilgani, shunga… besh-o‘nta ko‘ngil yaqinlariga bir cho‘qim osh qilib berish niyati borligini oshkor etdi. Yoronlar qutlovni yog‘dirib yuborishdiku:
— Agar xohlasang, do‘st, biz borib xizmat qilamiz o‘tirishingga, — dedi Botir hayajon bilan Karim Ahadning kiftiga urib.
— Ovora bo‘lasizlar-da, uzoq joy… — dedi jurnalist hamnishinlarining bir unisiga, bir bunisiga ohista nigoh yugurtirib.
— Shunday yuvadigan ish bo‘ladiyu, ovorasi bormi! Ishxonangda obro‘ying yanayam oshadi, o‘rtoq. — do‘kondor hamtovoqlariga yuzlandi.
— Juda olijanob taklif, bunaqa aqlli gap faqat seni kallangdan chiqishi mumkin, — dedi tadbirkor Husniddin.
— Boramiz! — deyishdi qolganlar jo‘r ovozda.
— Erkakcha gap!
— Bormagan – nomard!
Odil hayajonlanib, zavq bilan kuzatib o‘tirgan edi, Botir qiyqirib qoldi:
— Hey, Odilvoy, sen-chi? Nimaga o‘shshayib turibsan, ammamning bo‘zog‘iga o‘xshab? Hamma boradi deyildimi, hammaning ichida senam borsan. Yo, sen o‘zga sayyoralikmisan?
Bu gapni soliqchi Zufar ham quvvatladi:
— Boshqa qavmdanmisan, degin. O‘rtoqlar, bu yigit meniyam didimga o‘tirdi, ilgari gaplashmaganimiz uchun yaxshi bilmasakanman.
Odil beixtiyor xijolat bo‘lib, qizardi.
— Mayli, o‘ylab ko‘rsin, — oraga tushdi Husniddin.
— Nimasini o‘ylaydi! — kesdi uni Ro‘ziboy va Odilga, — boshida do‘ppisi bor. Ammo do‘ppi kiyishniyam qonun-qoidasi bor, og‘aynichalish. Daladagi qo‘riqchiga qopqoq qilib qo‘yiladi, — u Odilning boshidan to‘rt gulli, odmiroq tepchilgan do‘ppini shartta ko‘tardi-da, «pop» etkizib, sarosimadagi yigitning chap chakkasi tomonga qiyshaytirib qo‘ndirdi. — O‘g‘il bola do‘ppini manaqa kiyadi! Ammo o‘ziyam uzuqorasi ekan-da. Endi boshlaganda chevarni qo‘liga chipqon chiqib qolganga o‘xshaydi.
— O‘zingda shuyam yo‘g‘-u, Qo‘zi!
— Biziki uyda.
— Hay, bo‘ldi, birodarlar, o‘tlab ketdik, — Matiso qo‘llarini tepaga ko‘tardi. — Poyiz jo‘nashiga oz qolyapti. Odil o‘zi biladi, sharoiti ko‘tarsa…
— Sharoit-paroit ketmaydi, — panjalarini yozib, ikki tomonga sermadi Sattor. U ham ancha qizishib qolgan edi. — Zufar aytganday, dasyorlikka tuzuk ekan, bizga asqotadi, tak, shto, boradi! — U Odilga tikildi. — To‘g‘rimi, borasanmi, yo…
— Borov-raman, — dedi Odil ikkilanibroq. Bir hisobda uni o‘z saflariga, odam qatoriga qo‘shishayotganidan ichida suyunardi u, biroq Toshkentga borib kelishning o‘zi bo‘ladimi? Ulfatchilikning o‘ziga yarasha yo‘l-yo‘rig‘i bor — aravani baravar tortish kerak. Yoningdagilar pul xarjlayversayu, sen ko‘zingni lo‘q qilib turaversang, bundan o‘sal ish yo‘q… O‘zining holi esa o‘ziga ma’lum. Otasi ancha abjir odam, hovliga qayta-qayta har xil ziravor, rediska ekib sotib tirikchilikni yurgizardi, u yotib qoldiyu, ro‘zg‘ordan baraka qochdi. Odil bu ishlarni uncha eplolmayapti.
Alqissa, ulfatlar ikki haftadan keyingi jumaga to‘xtadilar. Quruq qo‘l bilan borilmaydi albatta, demak, pul yig‘iladi, deya dilidan o‘tkazdi Odil.
— Qanchadan to‘playmiz, — so‘radi u mum tishlab o‘tiraverishni o‘ziga ep bilmay.
— Sen, Odil, — dedi Matiso iljayib, — kelindan komandirovochniyga qo‘l qo‘ydirib olsang bo‘ldi, muhrni o‘zimiz bosib beramiz.
Kulgi ko‘tarildi.
— Ja unchalikmas, tergovchi aka, — dedi Odil qizarib-bo‘zarib.
— Tegishyapti, so‘tak, — yelkasiga shapatiladi Husniddin. — Sen, kuyov to‘ra, yangi ro‘zg‘orsan. Yo‘l-kirangga pul topsang, bas. U yog‘ini o‘ylama.
Karim Ahadni poezdga kuzatib, har tarafga tarqalishdi.
* * *
Belgilangan kun yaqinlashgan sari Odil dam hayajonlanib, dam yuragi po‘killardi. Shoshib qolmayin deb ishidan javob oldi. Har ehtimolga qarshi tanish-bilishlardan qarz ko‘tarishni ko‘zladi. Lekin topishining tayini yo‘q odamga kim ham pul tutardi. Bersayam, uni uzish-chi?..
Otasining holati, kayfiyati durustroq paytini poylab, iymanibgina so‘z ochdi. Ko‘ngli ochiq padari buzrukvorning ulfatboz, odamoxunligi farzandga ayon edi, albatta. Faqat u hozirgi vaziyatda o‘zining quyushqondan tashqari bu xohishi, bemor kishiga og‘ir botmasmikin, «Men nima ahvoldamanu, yuragingga o‘yin-kulgi siqqanini qara-ya», deb qolmasmikin, degan hadikda edi. Demagan taqdirda ham ichida dili og‘risa-chi?
Shu sabab ming istihola bilan gapiga izoh bera boshladi:
— Borish niyatim yo‘q, shunchaki ularni gapini aytyapman, xolos.
— Juda-a yaxshi o‘ylashibdi, — dedi shiftga qarab yotgan Dehqonboy aka bir lahzalik sukutdan so‘ng. — Oshna-og‘ayni degan bir-birini yaxshi-yomon kunlarida yonida turadi-da. Karimjon — qishlog‘imizni obro‘yi, otasiga rahmat. O‘ziyam ancha bama’ni yigit. Boravur, o‘g‘lim. Karimjon, nima bo‘lsayam, musofirday gap. Musofirni yo‘qlash — katta savob.
— Bir-ikki kun turib qolishimiz mumkin, deyishyapti. Siz…
— Mendan tashvishlanma, o‘g‘lim, — Odilning gapini bo‘ldi ota. — Tuzukman, bir-ikki kun nima degan gap. Safarlaring bexatar bo‘lsin. — Ota barmoqlari ingichka tortgan kaftlarini yozib, yuziga surtdi.
Odil kalovlandi.
— Bo‘lmasa, — davom etdi Dehqonboy aka dadillanib, — bugun ayang bilan tomorqadagi rediskaning yetilganini yulib, tayyorlanglar, ertaga sotib kelasan. Kamiga ayang Salomatxondan olib berar…
Barchin opa hayratlandi.
— Shu paytda-ya?!
— Men ruxsat berdim, lafz qip qo‘yipti, — dedi ota sal ovozini ko‘tarib va boshini Odil tomonga o‘girdi. — Pul topiladigan narsa, yigitning lafzi qaytmasin…
Onasi ayvonga chiqishgach uni qisdi-bastiga oldi.
— Dadangni holini bilib turibsanu, Tashkanda nima bor, bolam? Unaqa, peshindan keyin boyiganlarga nima qilarding ilashib? Ko‘rpangga qarab oyoq uzatmaysanmi?!
— Ko‘rpamizga nima bo‘pti, aya, shu bo‘yi o‘tib ketmasmiz, bizgayam Xudo berib qolar…
* * *
Odil kelishilgan kuni o‘tgan galgi choyxonaga va’dalashilgan muddatdan yarim soatcha ilgari yetib bordi. So‘zining ustidan chiqyotganidan boshi osmonda edi. Axir, otasi «qo‘y, o‘g‘lim…» deyishi mumkin edi-da… Bir chetdagi chorpoyada dam-badam devordagi g‘ijjak g‘ilofini eslatuvchi mis rang osma soatga nazar tashlab, choydan xo‘plab o‘tirdi. Belgilangan muhlat — to‘rt ham bo‘ldi, o‘tdi ham. Karim Ahadning qadrdonlaridan esa darak yo‘q edi. Odilning ikki ko‘zi yo‘lda, endi kelib qolishar, hozir kelib qolishar deb o‘tirardi. Bezovtalanib katta ko‘chaga qarab keladi, tag‘in o‘tiradi. Vaqt o‘tmaydi, qo‘li beixtiyor choynakka yuguradi. Achchiq ko‘k choy oshqozonni shilib yubordi-yov. Kelishuvga binoan shu yerda qorinni yaxshilab to‘yg‘azib keyin poezdga chiqishmoqchi edi. Ajabki, haligacha birortasining qorasi ko‘rinay demasdi. Diqqati osha boshladi. Meni tashlab jo‘navorishgan bo‘lsa-ya, yo u baribir bormaydi, borolmaydi deb o‘ylashdimikin, degan shubha ichini kemirardi. Balki, balki… ana shu kuni “borasanmi?” deb, qayta-qayta so‘rashganida hardamxayollik bilan javob bergandi, shunga ular keyin kengashib, qiynamay qo‘ya qolaylik, degan qarorga kelishdimikin? Dadil «bo‘pti, boraman» deyavermagan ekan-da. Lekin oldindan bir narsa deyish ham qiyin edi-da. Otasining rozi bo‘lish-bo‘lmasligini aniq bilmasdi… Samolyot yo mashinada ketishdimikin, degan xayolga ham borardi u. Jo‘naydigan vaqt yo reja o‘zgarib qolgan bo‘lsa, uni ogohlantirib qo‘yish yodlaridan ko‘tarildimikin, yo‘q lozim topishmagan!
Soat besh yarim bo‘ldi — yo‘q. Demak, ketishibdi. Aks holda shu choqqacha ikki-uchtasi kelardi-ku. Ehtimol, biron joyda maishat qilib qolishgandir. Poezdning jo‘nashiga esa bor-yo‘g‘i o‘ttiz daqiqa vaqt qoldi. Birdan esiga bilet muammosi tushib, bekatga chopdi. Hayhotday binoning bir burchagidagi «kassa» degan tirqishga boshini suqdi.
— Toshkentga…
— Siz uchun topib beramiz, yaxshi yigit, — dedi pattachi qiz jilmayib. U ham Odilning ahvolidan boxabardek tuyulib ketdi. Bunga sayin, yigit asabiylashdi. Biletni oldi hamki, ulfatlar kelishmadi. Birontasi ham!.. «Demak ketishgan!..»
Odilning tarvuzi qo‘ltig‘idan tushib, orqaga qaray-qaray vagonga chiqdi. Bir ko‘ngli qaytivoray ham dediyu, yana ikkilandi. Shuncha gap-so‘z, ovoragarchilikdan keyin uyga nima deb kiradi? Meni laqillatishibdi, deydimi?.. Toshkentga umrida bormagandi, shuni o‘ylab sal diltang bo‘ldi, so‘ng so‘rab-so‘rab Makkani topishgan-ku, hozir hamma yerda kirakash mashina to‘lib yotibdi, ayniqsa poytaxtday joyda bu narsa muammo bo‘lmas, deb o‘ziga tasalli berdi.
Kechasi bilan xayoli qochib, buning ustiga temir g‘ildiraklarning besaranjom, vahimali taraqa-turuqidan uxlaganday ham bo‘lmadi. «E, qoyil, o‘g‘il bola…» deyishsa kerak… shu xayol unga taskin berardi.
Aytganiday, poezddan tushishi bilan kirakashlar o‘rab, qo‘ltig‘idan ko‘targanday oyog‘ini yerga tekkizmay bekatga yetkazishdi. Tamaddi qilganiyam imkon berishmadi. Oq-sariqdan kelgan, chapdast yigitcha «Damas»ni keng, ammo ulov tig‘iz ko‘chalardan g‘izillatib haydab ketdi. Odil ikki tarafdagi bir-biridan purviqor binolarga, yap-yangi ko‘priklarga, yo‘llarga angrayib boqardi. Poytaxt – poytaxt-da…
Hash-pash deguncha yigitcha baland, uzundan-uzun, deyarli derazalardan iboratdek -ko‘rinuvchi bino ro‘parasida mashina to‘xtatdi.
— Siz aytgan joy sho‘t aka, kiraverishdagi melisaga uchrasangiz, tanishingiz qaerdaligini aytib beradi, — tushuntirdi u va Odilning qo‘lidan pulni yulqib olib, yana shiddat bilan mashinani surib ketdi. Odamgarchiligi durust, lekin juda shitob ekan zang‘ar, ko‘nglidan o‘tkazdi Odil shamolday uchib borayotgan «Damas» ortidan bir zum qarab qolarkan, qoida-poida bilan zig‘ircha ishi yo‘g‘-ey.
Odil u yoq-bu yoqqa alangladi, oshxonaga o‘xshagan joy ko‘ziga chalinmadi. Mayli, Karim Ahadni topsin-chi, ehtimol hamma shu yerdadir…
Bino yo‘lagidagi melisa ko‘rsatmasi bilan devordagi jadvaldan Karim Ahadning telefon raqamini topdi-da (katta ro‘yxatda hamqishlog‘ining ham ism-sharifini ko‘rib, yuragi yana bir hapriqib oldi), burchakda osig‘liq qora apparatga cho‘zildi.
— Karimjon aka, men keluvdim, Odilman, Anjandan.
— Iy-iy… hozir, hozir tushaman.
Odil sal chetga chiqib, aylanadigan temir to‘siqdan yonbosh bilan qisilib kirib-chiqayotgan turli toifadagi shoshqin odamlarni kuzata boshladi. Ular bir-birlarini yaxshi tanimaydiganday, boshlarini xiyol qimirlatib, faqat «yaxshimisiz» degan bir kalom bilan so‘rashib o‘tib ketishardi.
Qisqa fursatda yo‘lakda Karim Ahad ko‘rindi. Uning yirik ko‘zlari yanada kengayib charaqladi.
— Boshqalar qani? — so‘radi Kaimjon quchog‘ini ocharkan.
— Endi kelib qolishar, men ular bilan xabarlasholmay, o‘zim poyizga chiquvdim.
— Mayli, xonada gaplashamiz, qani, yuring.
Mehmonning esa qorni tatalardi. Qo‘qon bekatida tog‘ora ko‘tarib chiqqan juvondan olib yegan to‘rttagina kartoshka somsa poezd yarim yo‘lga yetmayoq qorinnii sidirib, boyaqishning ichaklarini ship-shiydam qilib bo‘lgan edi.
— Sizni ishdan qoldiraman-da. Yaxshisi, bironta sherik bo‘lsa, bozor-o‘char qilib, choyxonada oshga taraddi ko‘rib turardik. Devzira opkelgandim, uch kilocha.
— Juda yaxshi, yetadi.
* * *
Karim Ahad Odilga Yoqubjon ismli hamkasbini qo‘shib berdi, to‘g‘rirog‘i, Odilni unga tirkab qo‘ydi. Bo‘ydor, qoshlari tutash, to‘ladan kelgan bu yigit ham andijonlik ekan, guruchning daragini eshitib suyunib ketdi, bir siqim kaftiga olib, sinchiklab ko‘rdi.
— O‘ziyam qoraqiltiriq shekilli, malades. Shunga boshimiz qotib turuvdi. Boykechiknikimi yo Bo‘taqaranikimi?
— Boykechikniki. Maqtashdiyu…
— E, yashang, aka, — Odilning yelkasiga qoqdi Yoqubjon.
Ular bozorga kirishdi. Ko‘proq Yoqubjon pul xarjladi, lekin Odil ham, sherigi “hay-hay”lasa-da, qarab o‘tirmadi. Otasining ta’kidi qulog‘ida edi.
Yunusobodning bir chekkasidagi «Shinam» choyxonasi u qadar hashamatli bo‘lmasa-da, fayzli, eng muhimi, katta qatnov yo‘lidan bir muncha ovloqdagi, bahavo maskan ekan.
Odil Yoqubjonning suyagi buzuqroqligidan uning qozonga egilishini tasavvur qilolmayotgandi. Miyasida “oshni o‘zingiz damlaysiz”, deb qolsa-ya, hayajonlanib, o‘xshatolmasam-chi, degan fikr g‘imirlardi. Hamrohining sabzini shippa-shippa, qolipdan chiqayotganday bir tekis to‘g‘rashidanoq masala oydinlashdi-qo‘ydi. U og‘ir bir yukdan xalos bo‘lganday, yengil tortdi.
Karim Ahad soat birlarda sheriklari bilan keldi. Ular to‘rt-besh kishi bo‘lib, asosan yoshlar, faqat bitta-ikkitasininggina sochiga oq oralagan edi.
Yoqubjon esa palovni qiyvorgan edi. Mehmonlar taomni ta’riflab, maqtay-maqtay yeyisharkan, Yoqubjon guruch Andijonning devzirasi ekanligini, uni bugungi ziyofat muallifi Karim Ahadning mana shu shinavanda hamqishlog‘i, qadrdon ukaxoni Odiljon olib kelgani, uning o‘t yoqishga ham ustaligini aytib, haqiqatda ham shunday, deganday unga jilmayib qo‘yardi. Oshxo‘rlar «E, kam bo‘lmang, otangizga balli», deyishar, Odil esa… o‘ng‘aysizlanib, yerga qarardi.
Mehmondorchilik havaskorona askiya, hazil-huzil bilan ko‘ngil ochar o‘tirishga aylandi. Hammaning kayfiyati zo‘r, ruhi baland edi. Karim Ahad ham o‘zida yo‘q edi, faqat u har zamon-har zamonda yo‘l tarafga qarab-qarab o‘tirar va engashib Odilga «Kelishmadi, a?..» deb shivirlab qo‘yardi. U yo‘lakdagi melisaga choyxona manzilini yozib qoldirgan edi.
Mehmonlar kuzatilgach, Karim Ahad: «O‘sha gap — gap, ertaga bir Toshkentni aylantiraman», dedi. Odilning ham niyati shunday edi, illo otasini eslab, dili g‘ash tortib qoldi. Bir kecha-kunduz unga bir necha kunday tuyula boshlagandi. Keyin, cho‘ntagining ham qo‘ri pasaydi. Safar, katta shahar, darhaqiqat, ancha-muncha aqchani ko‘rdim demaydi. Buning ustiga, kechga yaqin havo aynib, osmon gezarib oldi.
* * *
Ertasiga ertalab Odil tuman markazida poezddan tushganida havo ochilib ketgan, ammo kechasi bilan selday yoqqan yomg‘irning zahri badanni junjiktirardi. Dadam sovuq yemadimikin, degan g‘am bosdi Odilni. Bir tomondan, sinchkov padari buzrukvoriga nima deb borish xijolatchiligi uni qiynardi. Yolg‘on gapirish mumkinmas, rostini aytsa, o‘g‘lim bizga qog‘oz do‘ppi kiydirgan ekan-da, deb o‘ylashi aniq.
Lekin otasiga hisob berishga to‘g‘ri kelmadi.
Karavot yonida cho‘nqayib, erining bilagini uqalab o‘tirgan Barchin opa uyqudan uyg‘onganday birdan jonlanib, «Dadasi, dadasi, Odiljon keldi», dedi. Dehqonboy aka ko‘zlarini ohista ochib, zaif nigohlari bilan Odilni qidirdi, uni topgach, past, sust tovushda pichirlab, «Borib keldingmi, o‘g‘lim, barakalla…» dedi, keyin qo‘lini «Yaqinroq kel…» deganday, majolsizlik bilan cho‘zdi. Ozg‘in barmoqlari titrardi. Odilning yuragi «shuv» etib ketdi, cho‘kkalab, yonog‘ini qiblagohining sarg‘imtir tus olgan so‘lg‘in yuziga avaylab tekkizdi.
— Bolam, yigit kishi doim o‘z lafzida turishi kerak…
Otasi boshqa so‘z aytmadi.
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2012 yil, 19-son
