Совуқ хабар қишлоққа бир зумда тарқалди. Дўппи, чопон кийган кишилар Ҳобил амакининг уйига йиғила бошладилар. Минг йилдан бери одат шунақа. Кимдир чин дунёга сафар қилар экан, барча қилаётган ишини ташлаб, азадор хонадонга шошилишади. Иш кутиб туради. Бу ерда инсон омонатини топширган… Қариндош-уруғлар шивир-шивир қилишиб, Ҳобил амакининг қирқ йилдан бери юз кўрмас бўлиб кетган акаси – Қобил теричига ҳам хабар беришга қарор қилдилар.

Баҳодир Абдураззоқ
РИШТА

Баҳодир Абдураззоқ 1974 йили Қашқадарё вилояти Муборак туманидаги Қорабоғ қишлоғида туғилган. Ўзбекистон Миллий Университетининг журналистика факултетини тамомлаган (1999). «У» (2012), «Римдаги қотиллик» (2009) қиссалари, «Умр тенгламаси» (2003), «Армонмисан муҳаббат» (1993) каби китоблари нашр этилган. Айни пайтда «Эл» газетаси масъул котиби лавозимида меҳнат қилмоқда.

– Ҳобил амаки оламдан ўтибди…
Совуқ хабар қишлоққа бир зумда тарқалди. Дўппи, чопон кийган кишилар Ҳобил амакининг уйига йиғила бошладилар. Минг йилдан бери одат шунақа. Кимдир чин дунёга сафар қилар экан, барча қилаётган ишини ташлаб, азадор хонадонга шошилишади. Иш кутиб туради. Бу ерда инсон омонатини топширган…

Қариндош-уруғлар шивир-шивир қилишиб, Ҳобил амакининг қирқ йилдан бери юз кўрмас бўлиб кетган акаси – Қобил теричига ҳам хабар беришга қарор қилдилар.

Қобил теричи Сталин ўлганидан кейин қамоқдан қайтгач, бир мартагина укасининг уйига келган ва шу бўйи бошқа қорасини кўрсатмаган, Ҳобил ҳам уни йўқлаб бормаган, бу аччиқ ҳақиқатни ҳамма билади. Оға-инининг орасидан не гап ўтгани эса қоронғу. Ҳатто қишлоқнинг қайси ғунажини кимнинг буқачасига кўзини сузаётганигача биламан, деб лоф урадиган уста Севин ҳам бу сиру саноатнинг тагига етолмай доғда эди. Буни Ҳобил амакидан сўрашга журъат топган пайтлари ҳам бўлган, бироқ “Товуққа ўхшаб гўнг титишни қачон бас қиласан, Севин” деган заҳаролуд, шивирлагандек паст товушда айтилган жумладан кейин, уста пилдирпис бўлиб қолган эди. Хуллас оға-ини қирқ йилдирки бир-бири билан гаплашмайди.

Бунинг устига теричи қамоқдан келган куни ҳол сўрашга келган ҳамқишлоқларининг оёғи узилиши билан, полуторкани олиб келиб унга лаш-лушларини, хотин ва бола-чақасини ортиб қишлоқдан йигирма чақиримлар наридаги қозоқлар овулига ёндош темирйўл стансиясига кўчиб кетди. Ҳозир у стансия кичикроқ шаҳарчага айланган, қозоқ ўтовлари чўнқайиб турадиган жойларда яхлит панеллардан тикланган, тўрт қаватли, негадир унда яшайдиган ўрис геологлар “Хрушевка” деб атайдиган уйлар қад кўтарган эди. Қобил теричи нафақага чиққанидан кейин ҳам қишлоққа қайтиб келмай, темир йўл ишчилари учун давлат пишиқ ғиштдан қуриб берган уйда яшайверди. Бу орада қозоқ чўпонларидан бошқа ҳеч кимга керак бўлмаган сап-сариқ саҳродан ермойи топилиб, бу овлоқ стансия гавжумлашиб қолди. Бу ерда геологлар шаҳарчаси қуриладиган бўлиб, теричининг катта ўғли Баҳриддин қурилишга ишга кирди. Кичиги Фахриддин эса “буравой”чиларга қўшилиб, ҳафталаб чўлда қолиб кетарди. Кейин иккаласига ҳам янги қурилган “хрушевка”лардан уй беришди. Давлат ҳам бор пулини шу саҳрога тўкишга аҳд қилган эканми, уларнинг оладиган ойлиги ҳисобини эшитган теричининг бошидан қатирмоч телпаги тушиб кетар даражага етарди. Қобил теричи бирин-кетин, орадан олти ойни ўтказиб, иккала ўғлини уйлантириб қўйди. Тўғрисини айтганда, ўғиллар ўзларини ўзлари уйлантиришди десаям бўлади. Бу тўйларга ҳам, сарпо-суруқларга ҳам теричи бир сўлкавой сарфлагани йўқ. Буларнинг барчасини, янги уйдаги асбоб-анжомларигача ўғилларнинг ўзлари сотиб олишди. Тўйга қишлоқдан ҳеч ким келмади, ҳисоб. Фақатгина ёлғиз аммасидан қолган Ёдгор жиянини айтмаса… Ўғиллар фалончиниям айтайлик, дейишмади. Теричи ҳам ановиларга ҳам хабар беринглар, деб эмранмади. Тўй янги пайдо бўлаётган шаҳардаги ёш-яланглар, теричининг ошналари бўлган Рауф абзига ўхшаган қари темирйўлчилар билан ўтди. Ўғиллар қишлоқда амаки, амакиваччалари борлигини унутишган, Қобил теричи уларни унутолмаса-да, эслатмоққа  уринган тилни кесишга тайёр, ҳам босқон, ҳам сандоннинг орасида қолиб, бир сиқимгина бўлиб юрган кампирнинг эса дарди ичида…

…Қобил теричи йигирманчи йилнинг сунбуласини ҳеч қачон эсидан чиқармайди… Қирқим пайти эди. Бунақа пайтда чўпон-чўлиққа мардикор қирқимчилар ёрдамга келишади. Садриддин теричининг беш мингдан ортиқ қўй-қўзисининг жунини тўрт чўпон билан етти чўлиқ, ана боринг теричининг икки ўғли – йигирмани уриб қўйган Қобил билан ўн олти яшар ўспирин Ҳобилларни қўшса ўн уч киши бир ҳафтада қирқиб тугата олмайди-ку. Бу йил қирқим маҳалидан бир ҳафта-ўн кун олдин келадиган Садриддин теричи ҳа деганда кўринавермагач, Қобил чўпонларга қўйларни дарё бўйига ҳайдашни айтди.
– Отам негадир кечикди. Қўйларни ўзимиз ювиб турайлик-чи. Ҳали-замон келиб қолар.
Беш минг қўйни дарёда чўмилтиришга икки кун кетди. Қўйни чўмилтирмасдан қирқиб бўлмайди. Ёз бўйи чангда, хас-хашак орасида юрган жониворнинг узун жунларига тупроғу чўп-чор илашиб қолиб узун қайчи – қирқликнинг тиғини жун орасига ўтказмайди. Натижада ҳам қирқимчига, ҳам қўйнинг ўзига азоб бўлади. Қўйни чўмилтиришнинг қанчалик машаққат эканлигини айтиш шарт эмас…

Чўлиқлар бир сурув қўйни дарёнинг саёзроқ соҳилига тақаб келадилар. Иштончанг бўлиб олган чўпонлар эса бирин-кетин қўйларнинг орқа оёғидан тортиб сувга туширишади ва қўйни чалқанча қилиб қулоқлари ва олд оёқларини жуфт ушлаганча (қўйнинг қулоғига сув кирмаслиги керак) сувга ботириб олаверадилар. Офтоб тиғида муздек сувга тушиб олиб қўй чўмилтириш олдинига серзавқ туюлади. Чўпонлар қийқиришиб, бир-бирларига сув сочиб қўй ювадилар. Бир қўйни чиқариб юбориб, иккинчисини ушлаб келтиргунларича бир-икки ёшроқ чўпонлар дарёнинг чуқурроқ жойларига шўнғийдилар, атрофга сув сачратиб сузиб келадилар. Аммо вақт ўтган сари қўйларни ушлаш қийинлашиб боради. Чунки дарёдан чиққан қўйлар жунидан оққан сув қирғоқни шалаббо, сирғанчиқ қилиб ташлайди. Соатлаб сувда ҳаракат қилиш, уларни очқатиб, тинкасини қуритиб ташлайди. Чарсроқ тўқли ва қўчқорларни бўйсундириб дарёга олиб тушишнинг энди ўзи бўлмайди. Кун охирига бориб бечора қирқимчию чўпонларнинг аҳволини кўрса ҳатто маймунлар ҳам ҳўнграб юборар даражага келади. Сирғанчиқ қирғоқда йиқилавериб, бунинг устига туёқлар ва шохларнинг зарбларидан моматалоқ бўлмаган жойи қолмаган бечоралар, бир косадан шўрвани зўрға ичиб шундоққина ухлаб қолаверадилар.

Садриддин теричи қўйлар ювиб бўлинган куни тунда келди. Қобил қирқимчилар билан капада ухлаб ётган, Ҳобил эса чўлиқлар билан бирга сурув ётган жойда гулхан ёқиб ўтирарди. Отасининг келганини у кўрди. Кўрдию, отасининг олдига эмас, ухлаб ётган акасини уйғотиш учун чопди.
Садриддин теричи йилида уч марта, эрта баҳорда, тўл бошланган пайтларда келиб, қўзиларнинг сўйиладиган ва қолдириладиган қисмларга ажратар, тайёр териларини тузлаб, капага босар, бунинг устига қўшни чорвадор бойлардан ҳам минглаб қоракўл териларни сотиб олар ва уларни араваларга юклаб Бухорога олиб кетарди. Шунинг учун ҳам уни Садриддин теричи дейишарди. Кейинги сафар орадан бир ойни ўтказиб баҳорги қирқимга келарди. У шу ерда ўн кунча туриб, жунларни саралаб қанорларга жойлатар, қўшниларнинг ҳам жунларини сотиб олиб яна араваларга юклаганча Бухорога кетарди. Тирамойи қирқимда ҳам шундай қиларди. Айтишларича теричининг Бухорода катта ҳовлиси, хотинлари бор эмиш. Бироқ Қобил бунга ишониш, ишонмаслигини ўзи ҳам билмасди. Чунки отаси уни бирор марта ҳам Бухорога олиб борган эмас.

Ҳобил йилида аттиги уч мартагина кўрадиган теричидан ҳайиқар, ёввойиларча қандайдир туйғу уни отасига яқинлашишга қўймасди. Шунинг учун ҳам у акасига яқинроқ эди. У чопиб бориб акасини уйғотди ва отасининг келганини унга билдирди. Қобил инқиллаб ўрнидан турди-да оти қозиғини қоқаётган теричининг ёнига қараб юрди.
– Қобил, буёққа юр, гап бор, – деди отаси эгардан хуржунни олиб унга узатаркан.

Хуржун оғиргина экан. Қобил уни елкасига ташлаб отасининг ортидан эргашди. Улар нарироқдаги чайлага киришди.
– Мен кетяпман, ўғлим, – деди у бироз сукутдан кейин оғир тин олиб. – Амир енгилди. Ўрислар Бухорони кунпаякун қилиб ташладилар. Энди бу ерларга ҳам келишлари мумкин. Мен Амирнинг ортидан Афғонга кетяпман. Эрта пешинда карвонга қўшилиб оламан. – Садриддин теричининг овози олдингидек ўктам эмас эди. У хуржунда чоғроқ сопол кўзачани чиқариб Қобилга узатди. – Бунда мингта тилла танга бор. Яшириб қўй. Эртага тонгда қўйларни Помуқ томонга ҳайда. Ўша ердан Бешим Дурдини топ. Қўйларнинг ҳаммасини унга сотасан. Бешим Дурди инсофли, дангал одам. Мени яхши танийди. Пулни Бухоро тилла тангаларида тўласин. Беш минг танга бўлади.Уни ҳам шу кўзачага солиб, то яхши замонлар келгунча овлоқ жойга кўмиб қўй. Худо хохласа бир-икки йилда ўрис балосидан қутуламиз. Шунда Амир билан қайтиб келаман. Шунда сени ҳам, укангни ҳам уйлантираман. Бу пулларни шунга ишлатамиз. Ҳатто онанг ҳам билмасин. Тушундингми?
– Тушундим, – деди Қобил ғамгин.
– Агар мен келмасам, Ҳобилни сен уйлантирасан. Укангга оталик киласан. Мен сенга ишонаман. Агар ўлиб кетадиган бўлсам, буни васият ўрнида кўрасан. Тиллани уканг билан тенг бўлиб оласан. Укангнинг хақига хиёнат қилмасликка онт ичасан.
– Онт ичаман, ота, агар укамнинг ҳақига хиёнат қилсам, Худо урсин!
– Майли, ўғлим. Сен эсли-ҳушли йигитсан. Сенга ишонаман.

Садриддин теричи ўғлини қаттиқ бағрига босиб хайрлашди. Кейин намланган киприкларини кўр-сатмаслик учун терс ўгирилиб отини қозиқдан бўшатди ва узангига оёқ қўйди.
Қобил қоронғуликка сингиб бораётган отасининг шарпаси ортидан узоқ термулиб қолди.
Қобил ҳаммасини отаси айтгандек қилди. Буни на онаси билди, на укаси.

Орадан йиллар ўтди. Амир қочганидан кейин ҳам ҳаёт тўхтаб қолгани йўқ. Садриддин теричининг ҳовлида йигирма-ўттизтача қўйни қамаб боқиш одати бор эди. У сурувдан қўй келтириб сўйдирмас, меҳмон келганда қўрадаги қўйлардан сўйиларди. Шунинг учун ҳам бу қўйлар семизгина бўлиши лозим эди. Қобил энди шу қўйларнинг изига тушиб боқиб юрадиган бўл-ди.
Бухорони олган ўриснинг ҳукми бу ерларга ҳали етиб келмаган, бироқ ўғрию қароқчининг куни туғиб қолган паллалар бошланганди. Кимдан, қаердан эшитган, билмайди, бир куни иккита башарасини жун босган қароқчилар келиб унинг бўғзига ханжар тиради. Отасидан қолган тиллани чиқариб беришни буюрди.
– Отамдан ҳеч қанақа тилла қолмаган, – изиллади йигит. – Тиллам бўлса шундоқ юрармидим?!

Йигитнинг сўзлари ишончли чиқди. Устида шарти кетиб, парти қолган, ямоқлари кўплигидан асли қандай матодан тикилганини англаб бўлмайдиган даражадаги яктак-иштон. Оёғидаги кавушнинг йиртиғидан қорайиб, ёрилиб кетган бармоқлари чиқиб турарди. Олдига солиб ҳайдаб юрган қўйлари ҳам рамақижон. Ҳайтовур қароқчилар унга ишонишди.
– Берди энағар бизни чув туширибди-да. Бу болада тилла тугул, уйида бир бурда нони ҳам бўлмаса керак. Юр кетдик, – деди норғулроқ қароқчи ва улар ортига ўгирилиб от суриб кетдилар.
Қобил Берди кимлигини яхши биларди. У ўзларининг чўпони. Помуққа бирга қўй ҳайдаб боргандилар. Бир-икки марта “Бундоқ юргунча ўша тиллаларни ишлатиб, бойвачча бўлиб юрмайсанми?” деган илмоқли гап қилганди.
– Ўша куни тунда отам келиб, барчасини олиб кетганлар. Уйда тиллам бўлганда ўзим билардим, – деганди ўшанда Қобил.
Демак аблаҳ Берди унга ишонмаган экан-да. Бироқ қароқчилар ишонишди. Қайтиб безовта қилишмади.

Орадан етти йил ўтиб, ниҳоят Шўро ҳукумати бу овлоқ саҳрога ҳам етиб келди. Берди қишлоқ шўросига раис бўлди. Босмачи, қароқчи деганлари йўқолиб кетди. Одамлар енгил нафас олиб, уёқ-буёққа чиқадиган, Бухорою Қаршининг бозорларига бориб келадиган бўлишди. Қишлоқда анчадан бери бўлмаётган тўйлар бошланди.
– Қобилжон, – деди онаси бир куни, – ёшинг йигирма еттидан ошди, уканг ҳам йигирма учга кирди. Энди сизлар ҳам уйлансаларинг, мен ҳам келин олиб невара кўрсам…
– Майли, эна, – деди Қобил, энасига мулойим жилмайиб қараркан, – кимни келин қилмоқчисиз?
– Шу, Бердининг икки қизи бўйга етиб қолган. Ўзимнинг қўлимда ўсган, десамам бўлади. Тунов кун Гулжон чиқиб шунга шама қилгандек бўлувди. Нима дейсан?

Отаси бадар кетгандан бери Қобил шу хонадоннинг хўжаси. Онаси бирон иш қиладиган бўлса, албатта катта ўғлига маслаҳат солади. Қобил ҳеч қачон ножўя маслаҳат бермаган. Бу сафар эса Қобилдан садо чиқмади. Чунки Бердининг нима ишлар қилиб юрганини онаси ҳам, укаси ҳам билмайди. Уларга Бердининг қароқчиларни унга йўллаганини уларга айтгани йўқ. Берди ҳамон тилладан умидини узмаган кўринади, лаънати.
– Эна, шу гапингиз бўлмайдиганга ўхшаяпти. Берди яхши одам эмас.

Энаси унинг феълини билгани учун, нега деб сўраб ўтирмади.
– Бўлмаса, ўзинг айт, кимникига борай?
– Эрназар полвонникига боринг. Унинг ҳам бўйга етган икки қизи бор эди, шекилли.
– Қизлари борликка борку-я, бироқ…
– Нима бироқ, эна?
– Полвони қурғурнинг димоғи баланд. Бизга берармикан…
– Беради. Мен эртага Бухорога кетаман. Қайтиб келганимдан кейин борасиз.

Шу куни тунда Қобил тандирхонага кўмилган кўзадан йигирмата тилла тангани олиб белига тугди ва Бухорога кетди. Уч кундан ўтиб, сарпою суруқ, новвоту ҳолвага тўлдирилган икки қопни елкалаб қайтиб келди. Кейинги чоршанбада Ҳидоят кампир оҳори тўкилмаган адрас кўйлаги устидан бахмал нимчани кийиб, манглайчаси устидан бухори шол рўмол ташлаганча амиркони маҳси ковушда, дастурхон ўралган тоғорасини қанд-қурсга тўлатиб Эрназар полвоннинг уйига йўл олди.

Орадан ой ўтмай, Эрназар полвон қўш куёвли, Ҳидоят кампир қўш келинли, Қобил билан Ҳобил эса бир-бирига божа бўлди. Қобил укасини уйлантирганида отасига берган ваъдасини бажариб, елкасидан тоғ ағдарилгандек туюлди.

Орадан яна бир неча йил ўтди. Берди шўро қанчалик ҳаракат қилмасин, барибир Қобилни қулоқ қилиб Сибирга сургун қилишнинг иложини топа олмади. Бу орада Ҳидоят кампир оламдан ўтди. Қобил икки ўғил кўриб уларни Баҳриддин ва Фахриддин деб номлади. Ҳобилнинг эса негадир хотини юкли бўлавермади. Югурмаган табибу азайимхони, боқтирмаган дўхтири қолмади. Шу пайтларда Қобил яна тандирхонадаги кўзадан беш танга олиб укасига тутқазди. Бухорою Самарқандларга бориб даволатишни маслаҳат берди. Укаси хотинини олиб сафарга чиққан кун кечқурун унинг ҳовлисини мелиса босди.

Хотини ва болаларини бурчакка дилдиратиб қўйиб, хонадаги лаш-лушларни ўртага уйганча титкилаб нималарни излашга тушишди. Кейин молхона, ўтинхона, тандирхонани ҳам титкилашди. Тузук-қуруқ нарса топишолмади шекилли, отасининг қирқ йилдан бери отилмаган, алмисоқдан қолган пилтамилтиғига ёпишиб олишди, худди босмачини қўлга туширгандек, уни қуроли билан отга ўнғариб олиб кетишди.

Терговда эса босмачиларни эмас, Садриддин теричидан қолган тиллаларни сўрашди. Ёшгина нўғай терговчи йигит уни ҳар сафар терговга чақирганида “Ҳа, теричи, келдингми, балки бугун айтиб берарсан, тиллаларни қаерга яширганингни!” – дерди. Ҳар қанча азоб беришса-да, барига чидади. Тилланинг қаердалигини айтмади.

Бир ҳафта Косондаги мелисахонанинг тор ва зах зиндонида ётди. Шунда уни йўқлаб аввал хотини катта ўғли Баҳриддинни эргаштириб келган бўлса, иккинчисида қаердан хабар топган, билмайди, Ҳобил билан келди. Ҳобилнинг келгани яхши бўлган экан. У отасининг васиятини бажаришга имкон топди. Бор-йўғи ўн дақиқалик учрашувда у Ҳобилни қучоқлаганча шивирлади:
– Тандирхонанинг остонасини кавла. Топганингни олиб бошқа жойга яшир. Отам уни тенг бўлиб олинглар деганди. Яхши замонларда учрашсак, ярмини берарсан. Бўлмаса болаларимга ишлат. Улар хор-зор бўлиб юришмасин.
– Хўп, оға, – деди Ҳобил йиғламсираб. – Илойим омонликда учрашайлик. Шунда ҳаммасини ўзингизга қайтариб бераман.
– Эҳтиёт бўл, ука…

Бундан буёғига эшик олдида кўзини лўқ қилиб ўтирган мелиса гапиртиришга қўймади. Ҳобилни турткилай-турткилай ташқарига чиқариб юборди. Шундан кейин яна учрашишга имкон бўлмади. Уни суд-пуд ҳам қилиб ўтирмай, тўппа-тўғри ўн беш йилни босишди-да, Сибирга жўнатиб юборишди. “Отилмай қолганингга шукр қил, босмачи,” деб писанда ҳам қилиб қўйди унинг ишини ёпаётган терговчи…

Орадан икки йил ўтди. Акаси бадар кетди. Ортидан бир парча қоғоз ҳам келмади. Ҳобил акасининг отилиб кетганига шубҳа қилмай қўйди. Қирқинчи йилнинг кеч кузида ҳеч қандай даво-муолажаларнинг фойдаси бўлмагач Ҳобил хотинини ҳайдаб солди. Унга қўшилиб янгаси ва икки жияни Эрназар полвонникига кетадиган бўлганида ҳам парво қилмади. Ҳайҳотдек ҳовлида бир ўзи қолди. Унинг уйига негадир Берди серқатнов бўлиб қолди. Ҳар келганида стансиядаги темирйўлчи ўрислардан олган бир шишани кўтариб келарди. Иккаласи анчагача шакаргуфторлик қилишарди. Шундай улфатчиликларнинг бирида Берди қишлоқдаги мактабда хўжалик мудирлиги бўш эканлигини айтиб шу ишга ўтишга ундади.
– Сени ёшлигингдан биламан. Хат-саводинг чакки эмас. Чўт қоқишни ҳам эплайсан. Кел, қолганига ўзим ёрдам бераман…

Ҳобил мактаб хўжалик мудирлигини эгаллаган бўлса-да кунини Шўро идорасида ўтказадиган бўлди. Албатта иш куни Ҳобилникида ичкиликли зиёфат билан якунланадиган бўлганидан кейин, мактабнинг директори Шўронинг ошнаси бўлган Ҳобилнинг пишагини пишт дейишга ботина олмас, бунга сари унинг ўз ҳомийси Бердига ихлоси ошиб борарди.

Бу орада эса туну-кун акаси кетида судралиб, ўн бешини элликка етказган қўйларни сотиб, сўйиб баракасини учира бошлаганига чидай олмаган Эрназар полвон қизларининг юкларига қўшиб, қолган йигирма беш қўйни олиб кетди.
– Сен ҳаромхўр, майли хотининг туғмас экан, қўйдинг. Бунга индамадим. Нега энди шу норасидаларнинг ризқини еб ётибсан? Инсофинг борми ўзи?!

Ҳобил аллақандай совуқ, тиржайганча индамай тураверди. Полвон сўкинганча чиқиб кетди. Орадан бир ой ҳам ўтмай, Ҳобил Бердининг ўтириб қолган қизига уйланди. Энди улфатлар қайнота-куёв бўлиб олганларидан кейин янада қадрдонлашиб кетгандилар. Навбатдаги шакаргуфторликда Берди айёрлик билан унинг қўйнига қўл солиб кўра бошлади.
– Сен ёш эдинг, биласанми, йўқми, ҳў, пошшо қочган йили отангнинг беш минг қўйини Помуққа элтиб Бешим Дурдига сотиб келгандик. Бир хум тилла бўлганди. Шуни Қобил исини чиқармай кетди. Жуда-а писмиқдан келган экан аканг.
– Нега исини чиқармас экан? Чиқарди, – деди кайфдан яйраб ўтирган Ҳобил қайнотасига ўзининг давлатманд одам эканлигини кўрсатганча мақтаниб қўйди. – Косонда қамоқда ётганларида боргандим. Ўша тилланинг жойини айтдилар. Олиб бошқа жойга яшириб қўйдим.

Бердининг кўзлари катта-катта бўлиб кетди. Демак лаънати Қобил писмиқ шу пайтгача ҳаммани алдаб юрган экан-да! Вой ҳароми-эй! Ҳатто органни ҳам чув туширибди-да!
– Шунақа дегин, Ҳобилвой! – деди у энди ялтоқланганча илжайиб. – Омадим чопиб қолди, десанг-чи, куёв!
Берди ўрнидан чайқалганча туриб, уйига кетганида тонг оқара бошлаган эди. Орадан ҳафта ўтказиб келди ва яна қайнота-куёв шиша устида машваратни бошладилар.
– Бухорода Мўрдахай деган жуҳуд танишим бор, – деди у чайналиб. – Занғар жуда зўр заргар. Беш-ўн танга берсанг унга олиб борардим. Хотинингга зирак ясатардинг, кейин қолганини пул қилиб, сигир-бузоқ, беш-олти қўй қилиб қўйсанг, нимаси ёмон? Анави ўпкаси йўқ полвон бор-будингни шилиб кетганидан кейин қўранг чангиб ётибди-ку, куёв.

Қайнотасининг гапи Ҳобилга жўяли туюлди. Ўзи кундузлари ишда бўлса, хотини эрталабдан кечгача хурракни тортиб ухлайди. Кейин кечкурунлари отаси билан ўзига чала-чулпа бир нарсани пишириб беради ва яна ўзини кўрпага уради. Пировардида бўрдоқига боқилган қўйдек семириб кетди. Агар уйда мол-ҳол бўлганида ишга куймалашармиди…
Берди эртаси куни тонгда стансияга бориб, темирйўлчи танишлари ёрдамида Бухорога кетаётган қизил вагонли поездга илашиб олди ва шу кетганича уч кундан кейин аллақандай ваҳима билан қайтиб келди: “Уруш бошланибди!”
Унга бериб юборган йигирма тангасининг аҳволи билан қизиқишга Ҳобилнинг вақти бўлмади. Бир ҳафтадан кейин ўзи, орадан уч ойни ўтказиб Берди ҳам урушга кетди. Кўзадаги тилла тангалар эса энди Ҳобилнинг ҳовлисида кўмилганча ўз вақтини кутиб ётаверди…

Қобил Сибир совуқларида қарийб ўн олти йил арра тортди. Дарахт кесди. Бир неча бор оёқ-қўлини совуққа олдирди. Бир марта устига дарахт юмалаб тўртта қовурғасини мажақлади. Бунча азоблардан кейин одам боласининг тирик қолиши гумон, агар тирик қолганда ҳам бир умр майиб-мажруҳ бўлиб кун кечириши лозим эди. Бироқ, Қобилни нимадир ҳаётга боғлаб тургандек, негадир ҳар сафар у омон қолар, тезда тузалиб яна арра тортаверарди. Сталин ўлганида у эллик уч ёшда эди. Бироқ уни кўрганлар камида етмишни қоралаган чол деб ўйлашарди. Муттасил машаққат остида ўтган йиллар унинг жисмига ўз муҳрини босган бўлса-да, бироқ руҳини тушира олмаган эди. Уни озод қилганларида қанот чиқариб учгудек бўлиб юртга ошиқди. Шунча йиллик машаққатдан кейин одамга ўхшаб яшашни шунчалик истар эдики…
– Қанақа тилла? – деди Ҳобил акасининг саволига кўзларини лўқ қилганча жавоб қайтарар экан, – Тандирхонадан ҳеч қанақа тилла чиқмади.
– Отамнинг руҳини чирқиратма, ука. Унинг ярми менинг ҳақим. Шуни берсанг бўлди.
– Қизиқ гапларни гапирасиз-а, ака. Айтяпман-ку, тандирхонадан тилла чиқмади, деб.

Ҳобил ширакайф эди. Урушдан келганидан бери эрталабдан отиб олиш одатини чиқарганди. Ҳеч қаерда тузук-қуруқ ишламайдиган киши ҳар куни икки шишага пулни қаердан топади, буни ҳамқишлоқлар тушуна олмасдилар. Ойда, икки ойда бир марта Бухорога тушиб келадиган одатини айтмаса, ҳамиша уйида бўларди.
Қобил теричи укасининг мастона кўзларидаги сурбетликни кўриб ғазаби тошди. Бироқ у билан ади-бади айтишишни ўзига эп кўрмади. Худо ўзига инсоф берса, топиб боради, деган хаёл ўтиб, лаш-лушини полуторкага ортганча қишлоқдан чиқиб кетди ва шу-шу қайтиб келмади.

Ҳобил орадан бир неча йил ўтиб қаттиқ касал бўлиб қолди. Мўрдахай заргарнинг жияни бўлган машҳур дўхтир уни даволаб оёққа турғизди, бироқ, уйига жавоб бераётганида айтган бир гапи Ҳобилнинг кейинги ҳаётини буткул ўзгартириб юборди.
– Агар яна бир қултум ичсангиз, ўласиз. Сизга ҳеч ким ёрдам бера олмайди.
Шу-шу Ҳобил ичкиликни оғзига олмай кетди. Кейин нураб кетган уйини тузатди. Ўғилларини уйли- жойли қилди. Ўзига нафақа тўғрилади. Соқол қўйиб, қишлоқнинг маъракаларига қатнайдиган бўлгач, уни Ҳобил амаки деб атайдиган бўлишди. Бироқ, бирон марта бўлсин акасини йўқлаб бормади.

Қобил теричи тўқсондан ошиб қолган бўлса ҳам бардам, тетик чол эди. Эрталаб бомдодни ўқиб, кейин ўз хонасига кирди. Кўрпачага ёнбошлаганча кўзи илинибди. Укаси, ўша кайфдан кўзлари қисилиб турган, сурбет ҳолда эмас, йўқ, ўша, отаси бир хум тиллани олиб келганида уни уйғотган ўн олти яшар ўспирин ҳолида экан. У қўлидаги кўзачани унинг олдига қўйиб, “ака, олинг буларнинг барчаси сизники” дермиш. Теричининг кўзлари бирдан очилиб кетди.
– Астағфурулло, – деди у кўзларини кафтининг орқаси билан ишқаларкан.

Ҳеч бунақа, намоздан кейин мизғийдиган одати йўқ эди. Кейин ўрнидан туриб мўъжаз ҳовличани айланди. Гулларга қараган бўлди. Шу пайт ошхонага ёндош уйдан невара келини чиқиб келди.
– Бува, чойингизни киритайми?
– Майли.

Қобил теричи худди биров кириб келадигандек дарвозага интиқ термулди. Кейин эса бир-бир босиб ўз хонасига кирди. Келини олиб келиб қайтариб қўйган чойдан бир пиёласини эрмак қилиб ўтирди. Бироздан сўнг хабар олишга келган келинига “Мени безовта қилманглар, бироз дам олмоқчиман” деди ва ёнбошлади.
Ишга кетадиганлар ишга, ўқишга кетадиганлар ўқишга кетиб, ҳовли бир зумда сув сепилгандек жимиб қолгач, келин бир тоғора кирни чайиш учун ҳаммомга йўл олганида дарвоза тақиллади. Келин қўлидаги мағзава юқини кир чойшабга арта-арта дарвоза томон йўналди.
– Қобил амакининг уйлари шуми? – сўрарди дўппи-чопон кийиб, белини боғлаган йигит.

Келин шунча тикилмасин, барибир уни танимади.
– Ҳа, шу эди. Тинчликми?
– Ҳм, шу… бобомни бериб қўйдик. Ҳобил бобомни. Шуни Қобил амакига айтсангиз.

Келин аввалига унинг гапини англамади. Кейин Қобил бобонинг қишлоқда Ҳобил деган укаси борлигини, нимагадир икковлари юз кўрмас бўлиб кетганларини эшитганини эслади.
– Ҳозир, бувамни чақираман.
Келин дарвозани очиқ қолдириб, Қобил теричининг хонасига қараб югурди. Хонанинг эшиги қия очиқ. Ундан ёнбошлаганча, дарвоза томонга кўз тикиб ётган Қобил бобо кўриниб турарди.
– Бува, бува!

Келин чорловига у жавоб бермади. Келин ичкарига кириб, ҳамон бир нуқтага тикилиб турган теричининг қуруқшаган қўлидан ушлади. Панжа муздек эди. Келин ўлимнинг мудҳиш шарпасини сезиб, бирдан қўлларини тортиб олди. Қобил теричининг боши шилқиллаб болишга тушди. Теричи аллақачон омонатини топшириб бўлган эди.

Bahodir Abdurazzoq
RISHTA

Bahodir Abdurazzoq 1974 yili Qashqadaryo viloyati Muborak tumanidagi Qorabog’ qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekiston Milliy Universitetining jurnalistika fakultetini tamomlagan (1999). «U» (2012), «Rimdagi qotillik» (2009) qissalari, «Umr tenglamasi» (2003), «Armonmisan muhabbat» (1993) kabi kitoblari nashr etilgan. Ayni paytda «El» gazetasi mas’ul kotibi lavozimida mehnat qilmoqda.

– Hobil amaki olamdan o‘tibdi…
Sovuq xabar qishloqqa bir zumda tarqaldi. Do‘ppi, chopon kiygan kishilar Hobil amakining uyiga yig‘ila boshladilar. Ming yildan beri odat shunaqa. Kimdir chin dunyoga safar qilar ekan, barcha qilayotgan ishini tashlab, azador xonadonga shoshilishadi. Ish kutib turadi. Bu yerda inson omonatini topshirgan…

Qarindosh-urug‘lar shivir-shivir qilishib, Hobil amakining qirq yildan beri yuz ko‘rmas bo‘lib ketgan akasi – Qobil terichiga ham xabar berishga qaror qildilar.
Qobil terichi Stalin o‘lganidan keyin qamoqdan qaytgach, bir martagina ukasining uyiga kelgan va shu bo‘yi boshqa qorasini ko‘rsatmagan, Hobil ham uni yo‘qlab bormagan, bu achchiq haqiqatni hamma biladi. Og‘a-inining orasidan ne gap o‘tgani esa qorong‘u. Hatto qishloqning qaysi g‘unajini kimning buqachasiga ko‘zini suzayotganigacha bilaman, deb lof uradigan usta Sevin ham bu siru sanoatning tagiga yetolmay dog‘da edi. Buni Hobil amakidan so‘rashga jur’at topgan paytlari ham bo‘lgan, biroq “Tovuqqa o‘xshab go‘ng titishni qachon bas qilasan, Sevin” degan zaharolud, shivirlagandek past tovushda aytilgan jumladan keyin, usta pildirpis bo‘lib qolgan edi. Xullas og‘a-ini qirq yildirki bir-biri bilan gaplashmaydi.

Buning ustiga terichi qamoqdan kelgan kuni hol so‘rashga kelgan hamqishloqlarining oyog‘i uzilishi bilan, polutorkani olib kelib unga lash-lushlarini, xotin va bola-chaqasini ortib qishloqdan yigirma chaqirimlar naridagi qozoqlar ovuliga yondosh temiryo‘l stansiyasiga ko‘chib ketdi. Hozir u stansiya kichikroq shaharchaga aylangan, qozoq o‘tovlari cho‘nqayib turadigan joylarda yaxlit panellardan tiklangan, to‘rt qavatli, negadir unda yashaydigan o‘ris geologlar “Xrushevka” deb ataydigan uylar qad ko‘targan edi. Qobil terichi nafaqaga chiqqanidan keyin ham qishloqqa qaytib kelmay, temir yo‘l ishchilari uchun davlat pishiq g‘ishtdan qurib bergan uyda yashayverdi. Bu orada qozoq cho‘ponlaridan boshqa hech kimga kerak bo‘lmagan sap-sariq sahrodan yermoyi topilib, bu ovloq stansiya gavjumlashib qoldi. Bu yerda geologlar shaharchasi quriladigan bo‘lib, terichining katta o‘g‘li Bahriddin qurilishga ishga kirdi. Kichigi Faxriddin esa “buravoy”chilarga qo‘shilib, haftalab cho‘lda qolib ketardi. Keyin ikkalasiga ham yangi qurilgan “xrushevka”lardan uy berishdi. Davlat ham bor pulini shu sahroga to‘kishga ahd qilgan ekanmi, ularning oladigan oyligi hisobini eshitgan terichining boshidan qatirmoch telpagi tushib ketar darajaga yetardi. Qobil terichi birin-ketin, oradan olti oyni o‘tkazib, ikkala o‘g‘lini uylantirib qo‘ydi. To‘g‘risini aytganda, o‘g‘illar o‘zlarini o‘zlari uylantirishdi desayam bo‘ladi. Bu to‘ylarga ham, sarpo-suruqlarga ham terichi bir so‘lkavoy sarflagani yo‘q. Bularning barchasini, yangi uydagi asbob-anjomlarigacha o‘g‘illarning o‘zlari sotib olishdi. To‘yga qishloqdan hech kim kelmadi, hisob. Faqatgina yolg‘iz ammasidan qolgan Yodgor jiyanini aytmasa… O’g‘illar falonchiniyam aytaylik, deyishmadi. Terichi ham anovilarga ham xabar beringlar, deb emranmadi. To‘y yangi paydo bo‘layotgan shahardagi yosh-yalanglar, terichining oshnalari bo‘lgan Rauf abziga o‘xshagan qari temiryo‘lchilar bilan o‘tdi. O’g‘illar qishloqda amaki, amakivachchalari borligini unutishgan, Qobil terichi ularni unutolmasa-da, eslatmoqqa uringan tilni kesishga tayyor, ham bosqon, ham sandonning orasida qolib, bir siqimgina bo‘lib yurgan kampirning esa dardi ichida…

…Qobil terichi yigirmanchi yilning sunbulasini hech qachon esidan chiqarmaydi… Qirqim payti edi. Bunaqa paytda cho‘pon-cho‘liqqa mardikor qirqimchilar yordamga kelishadi. Sadriddin terichining besh mingdan ortiq qo‘y-qo‘zisining junini to‘rt cho‘pon bilan yetti cho‘liq, ana boring terichining ikki o‘g‘li – yigirmani urib qo‘ygan Qobil bilan o‘n olti yashar o‘spirin Hobillarni qo‘shsa o‘n uch kishi bir haftada qirqib tugata olmaydi-ku. Bu yil qirqim mahalidan bir hafta-o‘n kun oldin keladigan Sadriddin terichi ha deganda ko‘rinavermagach, Qobil cho‘ponlarga qo‘ylarni daryo bo‘yiga haydashni aytdi.
– Otam negadir kechikdi. Qo‘ylarni o‘zimiz yuvib turaylik-chi. Hali-zamon kelib qolar.

Besh ming qo‘yni daryoda cho‘miltirishga ikki kun ketdi. Qo‘yni cho‘miltirmasdan qirqib bo‘lmaydi. Yoz bo‘yi changda, xas-xashak orasida yurgan jonivorning uzun junlariga tuprog‘u cho‘p-chor ilashib qolib uzun qaychi – qirqlikning tig‘ini jun orasiga o‘tkazmaydi. Natijada ham qirqimchiga, ham qo‘yning o‘ziga azob bo‘ladi. Qo‘yni cho‘miltirishning qanchalik mashaqqat ekanligini aytish shart emas…
Cho‘liqlar bir suruv qo‘yni daryoning sayozroq sohiliga taqab keladilar. Ishtonchang bo‘lib olgan cho‘ponlar esa birin-ketin qo‘ylarning orqa oyog‘idan tortib suvga tushirishadi va qo‘yni chalqancha qilib quloqlari va old oyoqlarini juft ushlagancha (qo‘yning qulog‘iga suv kirmasligi kerak) suvga botirib olaveradilar. Oftob tig‘ida muzdek suvga tushib olib qo‘y cho‘miltirish oldiniga serzavq tuyuladi. Cho‘ponlar qiyqirishib, bir-birlariga suv sochib qo‘y yuvadilar. Bir qo‘yni chiqarib yuborib, ikkinchisini ushlab keltirgunlaricha bir-ikki yoshroq cho‘ponlar daryoning chuqurroq joylariga sho‘ng‘iydilar, atrofga suv sachratib suzib keladilar. Ammo vaqt o‘tgan sari qo‘ylarni ushlash qiyinlashib boradi. Chunki daryodan chiqqan qo‘ylar junidan oqqan suv qirg‘oqni shalabbo, sirg‘anchiq qilib tashlaydi. Soatlab suvda harakat qilish, ularni ochqatib, tinkasini quritib tashlaydi. Charsroq to‘qli va qo‘chqorlarni bo‘ysundirib daryoga olib tushishning endi o‘zi bo‘lmaydi. Kun oxiriga borib bechora qirqimchiyu cho‘ponlarning ahvolini ko‘rsa hatto maymunlar ham ho‘ngrab yuborar darajaga keladi. Sirg‘anchiq qirg‘oqda yiqilaverib, buning ustiga tuyoqlar va shoxlarning zarblaridan momataloq bo‘lmagan joyi qolmagan bechoralar, bir kosadan sho‘rvani zo‘rg‘a ichib shundoqqina uxlab qolaveradilar.

Sadriddin terichi qo‘ylar yuvib bo‘lingan kuni tunda keldi. Qobil qirqimchilar bilan kapada uxlab yotgan, Hobil esa cho‘liqlar bilan birga suruv yotgan joyda gulxan yoqib o‘tirardi. Otasining kelganini u ko‘rdi. Ko‘rdiyu, otasining oldiga emas, uxlab yotgan akasini uyg‘otish uchun chopdi.
Sadriddin terichi yilida uch marta, erta bahorda, to‘l boshlangan paytlarda kelib, qo‘zilarning so‘yiladigan va qoldiriladigan qismlarga ajratar, tayyor terilarini tuzlab, kapaga bosar, buning ustiga qo‘shni chorvador boylardan ham minglab qorako‘l terilarni sotib olar va ularni aravalarga yuklab Buxoroga olib ketardi. Shuning uchun ham uni Sadriddin terichi deyishardi. Keyingi safar oradan bir oyni o‘tkazib bahorgi qirqimga kelardi. U shu yerda o‘n kuncha turib, junlarni saralab qanorlarga joylatar, qo‘shnilarning ham junlarini sotib olib yana aravalarga yuklagancha Buxoroga ketardi. Tiramoyi qirqimda ham shunday qilardi. Aytishlaricha terichining Buxoroda katta hovlisi, xotinlari bor emish. Biroq Qobil bunga ishonish, ishonmasligini o‘zi ham bilmasdi. Chunki otasi uni biror marta ham Buxoroga olib borgan emas.
Hobil yilida attigi uch martagina ko‘radigan terichidan hayiqar, yovvoyilarcha qandaydir tuyg‘u uni otasiga yaqinlashishga qo‘ymasdi. Shuning uchun ham u akasiga yaqinroq edi. U chopib borib akasini uyg‘otdi va otasining kelganini unga bildirdi. Qobil inqillab o‘rnidan turdi-da oti qozig‘ini qoqayotgan terichining yoniga qarab yurdi.
– Qobil, buyoqqa yur, gap bor, – dedi otasi egardan xurjunni olib unga uzatarkan.

Xurjun og‘irgina ekan. Qobil uni yelkasiga tashlab otasining ortidan ergashdi. Ular nariroqdagi chaylaga kirishdi.
– Men ketyapman, o‘g‘lim, – dedi u biroz sukutdan keyin og‘ir tin olib. – Amir yengildi. O’rislar Buxoroni kunpayakun qilib tashladilar. Endi bu yerlarga ham kelishlari mumkin. Men Amirning ortidan Afg‘onga ketyapman. Erta peshinda karvonga qo‘shilib olaman. – Sadriddin terichining ovozi oldingidek o‘ktam emas edi. U xurjunda chog‘roq sopol ko‘zachani chiqarib Qobilga uzatdi. – Bunda mingta tilla tanga bor. Yashirib qo‘y. Ertaga tongda qo‘ylarni Pomuq tomonga hayda. O’sha yerdan Beshim Durdini top. Qo‘ylarning hammasini unga sotasan. Beshim Durdi insofli, dangal odam. Meni yaxshi taniydi. Pulni Buxoro tilla tangalarida to‘lasin. Besh ming tanga bo‘ladi.Uni ham shu ko‘zachaga solib, to yaxshi zamonlar kelguncha ovloq joyga ko‘mib qo‘y. Xudo xoxlasa bir-ikki yilda o‘ris balosidan qutulamiz. Shunda Amir bilan qaytib kelaman. Shunda seni ham, ukangni ham uylantiraman. Bu pullarni shunga ishlatamiz. Hatto onang ham bilmasin. Tushundingmi?
– Tushundim, – dedi Qobil g‘amgin.
– Agar men kelmasam, Hobilni sen uylantirasan. Ukangga otalik kilasan. Men senga ishonaman. Agar o‘lib ketadigan bo‘lsam, buni vasiyat o‘rnida ko‘rasan. Tillani ukang bilan teng bo‘lib olasan. Ukangning xaqiga xiyonat qilmaslikka ont ichasan.
– Ont ichaman, ota, agar ukamning haqiga xiyonat qilsam, Xudo ursin!
– Mayli, o‘g‘lim. Sen esli-hushli yigitsan. Senga ishonaman.

Sadriddin terichi o‘g‘lini qattiq bag‘riga bosib xayrlashdi. Keyin namlangan kipriklarini ko‘r-satmaslik uchun ters o‘girilib otini qoziqdan bo‘shatdi va uzangiga oyoq qo‘ydi.
Qobil qorong‘ulikka singib borayotgan otasining sharpasi ortidan uzoq termulib qoldi.
Qobil hammasini otasi aytgandek qildi. Buni na onasi bildi, na ukasi.

Oradan yillar o‘tdi. Amir qochganidan keyin ham hayot to‘xtab qolgani yo‘q. Sadriddin terichining hovlida yigirma-o‘ttiztacha qo‘yni qamab boqish odati bor edi. U suruvdan qo‘y keltirib so‘ydirmas, mehmon kelganda qo‘radagi qo‘ylardan so‘yilardi. Shuning uchun ham bu qo‘ylar semizgina bo‘lishi lozim edi. Qobil endi shu qo‘ylarning iziga tushib boqib yuradigan bo‘l-di.
Buxoroni olgan o‘risning hukmi bu yerlarga hali yetib kelmagan, biroq o‘g‘riyu qaroqchining kuni tug‘ib qolgan pallalar boshlangandi. Kimdan, qaerdan eshitgan, bilmaydi, bir kuni ikkita basharasini jun bosgan qaroqchilar kelib uning bo‘g‘ziga xanjar tiradi. Otasidan qolgan tillani chiqarib berishni buyurdi.
– Otamdan hech qanaqa tilla qolmagan, – izilladi yigit. – Tillam bo‘lsa shundoq yurarmidim?!

Yigitning so‘zlari ishonchli chiqdi. Ustida sharti ketib, parti qolgan, yamoqlari ko‘pligidan asli qanday matodan tikilganini anglab bo‘lmaydigan darajadagi yaktak-ishton. Oyog‘idagi kavushning yirtig‘idan qorayib, yorilib ketgan barmoqlari chiqib turardi. Oldiga solib haydab yurgan qo‘ylari ham ramaqijon. Haytovur qaroqchilar unga ishonishdi.
– Berdi enag‘ar bizni chuv tushiribdi-da. Bu bolada tilla tugul, uyida bir burda noni ham bo‘lmasa kerak. Yur ketdik, – dedi norg‘ulroq qaroqchi va ular ortiga o‘girilib ot surib ketdilar.
Qobil Berdi kimligini yaxshi bilardi. U o‘zlarining cho‘poni. Pomuqqa birga qo‘y haydab borgandilar. Bir-ikki marta “Bundoq yurguncha o‘sha tillalarni ishlatib, boyvachcha bo‘lib yurmaysanmi?” degan ilmoqli gap qilgandi.
– O’sha kuni tunda otam kelib, barchasini olib ketganlar. Uyda tillam bo‘lganda o‘zim bilardim, – degandi o‘shanda Qobil.
Demak ablah Berdi unga ishonmagan ekan-da. Biroq qaroqchilar ishonishdi. Qaytib bezovta qilishmadi.

Oradan yetti yil o‘tib, nihoyat Sho‘ro hukumati bu ovloq sahroga ham yetib keldi. Berdi qishloq sho‘rosiga rais bo‘ldi. Bosmachi, qaroqchi deganlari yo‘qolib ketdi. Odamlar yengil nafas olib, uyoq-buyoqqa chiqadigan, Buxoroyu Qarshining bozorlariga borib keladigan bo‘lishdi. Qishloqda anchadan beri bo‘lmayotgan to‘ylar boshlandi.
– Qobiljon, – dedi onasi bir kuni, – yoshing yigirma yettidan oshdi, ukang ham yigirma uchga kirdi. Endi sizlar ham uylansalaring, men ham kelin olib nevara ko‘rsam…
– Mayli, ena, – dedi Qobil, enasiga muloyim jilmayib qararkan, – kimni kelin qilmoqchisiz?
– Shu, Berdining ikki qizi bo‘yga yetib qolgan. O’zimning qo‘limda o‘sgan, desamam bo‘ladi. Tunov kun Guljon chiqib shunga shama qilgandek bo‘luvdi. Nima deysan?

Otasi badar ketgandan beri Qobil shu xonadonning xo‘jasi. Onasi biron ish qiladigan bo‘lsa, albatta katta o‘g‘liga maslahat soladi. Qobil hech qachon nojo‘ya maslahat bermagan. Bu safar esa Qobildan sado chiqmadi. Chunki Berdining nima ishlar qilib yurganini onasi ham, ukasi ham bilmaydi. Ularga Berdining qaroqchilarni unga yo‘llaganini ularga aytgani yo‘q. Berdi hamon tilladan umidini uzmagan ko‘rinadi, la’nati.
– Ena, shu gapingiz bo‘lmaydiganga o‘xshayapti. Berdi yaxshi odam emas.
Enasi uning fe’lini bilgani uchun, nega deb so‘rab o‘tirmadi.
– Bo‘lmasa, o‘zing ayt, kimnikiga boray?
– Ernazar polvonnikiga boring. Uning ham bo‘yga yetgan ikki qizi bor edi, shekilli.
– Qizlari borlikka borku-ya, biroq…
– Nima biroq, ena?
– Polvoni qurg‘urning dimog‘i baland. Bizga berarmikan…
– Beradi. Men ertaga Buxoroga ketaman. Qaytib kelganimdan keyin borasiz.

Shu kuni tunda Qobil tandirxonaga ko‘milgan ko‘zadan yigirmata tilla tangani olib beliga tugdi va Buxoroga ketdi. Uch kundan o‘tib, sarpoyu suruq, novvotu holvaga to‘ldirilgan ikki qopni yelkalab qaytib keldi. Keyingi chorshanbada Hidoyat kampir ohori to‘kilmagan adras ko‘ylagi ustidan baxmal nimchani kiyib, manglaychasi ustidan buxori shol ro‘mol tashlagancha amirkoni mahsi kovushda, dasturxon o‘ralgan tog‘orasini qand-qursga to‘latib Ernazar polvonning uyiga yo‘l oldi.
Oradan oy o‘tmay, Ernazar polvon qo‘sh kuyovli, Hidoyat kampir qo‘sh kelinli, Qobil bilan Hobil esa bir-biriga boja bo‘ldi. Qobil ukasini uylantirganida otasiga bergan va’dasini bajarib, yelkasidan tog‘ ag‘darilgandek tuyuldi.

Oradan yana bir necha yil o‘tdi. Berdi sho‘ro qanchalik harakat qilmasin, baribir Qobilni quloq qilib Sibirga surgun qilishning ilojini topa olmadi. Bu orada Hidoyat kampir olamdan o‘tdi. Qobil ikki o‘g‘il ko‘rib ularni Bahriddin va Faxriddin deb nomladi. Hobilning esa negadir xotini yukli bo‘lavermadi. Yugurmagan tabibu azayimxoni, boqtirmagan do‘xtiri qolmadi. Shu paytlarda Qobil yana tandirxonadagi ko‘zadan besh tanga olib ukasiga tutqazdi. Buxoroyu Samarqandlarga borib davolatishni maslahat berdi. Ukasi xotinini olib safarga chiqqan kun kechqurun uning hovlisini melisa bosdi.
Xotini va bolalarini burchakka dildiratib qo‘yib, xonadagi lash-lushlarni o‘rtaga uygancha titkilab nimalarni izlashga tushishdi. Keyin molxona, o‘tinxona, tandirxonani ham titkilashdi. Tuzuk-quruq narsa topisholmadi shekilli, otasining qirq yildan beri otilmagan, almisoqdan qolgan piltamiltig‘iga yopishib olishdi, xuddi bosmachini qo‘lga tushirgandek, uni quroli bilan otga o‘ng‘arib olib ketishdi.
Tergovda esa bosmachilarni emas, Sadriddin terichidan qolgan tillalarni so‘rashdi. Yoshgina no‘g‘ay tergovchi yigit uni har safar tergovga chaqirganida “Ha, terichi, keldingmi, balki bugun aytib berarsan, tillalarni qaerga yashirganingni!” – derdi. Har qancha azob berishsa-da, bariga chidadi. Tillaning qaerdaligini aytmadi.

Bir hafta Kosondagi melisaxonaning tor va zax zindonida yotdi. Shunda uni yo‘qlab avval xotini katta o‘g‘li Bahriddinni ergashtirib kelgan bo‘lsa, ikkinchisida qaerdan xabar topgan, bilmaydi, Hobil bilan keldi. Hobilning kelgani yaxshi bo‘lgan ekan. U otasining vasiyatini bajarishga imkon topdi. Bor-yo‘g‘i o‘n daqiqalik uchrashuvda u Hobilni quchoqlagancha shivirladi:
– Tandirxonaning ostonasini kavla. Topganingni olib boshqa joyga yashir. Otam uni teng bo‘lib olinglar degandi. Yaxshi zamonlarda uchrashsak, yarmini berarsan. Bo‘lmasa bolalarimga ishlat. Ular xor-zor bo‘lib yurishmasin.
– Xo‘p, og‘a, – dedi Hobil yig‘lamsirab. – Iloyim omonlikda uchrashaylik. Shunda hammasini o‘zingizga qaytarib beraman.
– Ehtiyot bo‘l, uka…

Bundan buyog‘iga eshik oldida ko‘zini lo‘q qilib o‘tirgan melisa gapirtirishga qo‘ymadi. Hobilni turtkilay-turtkilay tashqariga chiqarib yubordi. Shundan keyin yana uchrashishga imkon bo‘lmadi. Uni sud-pud ham qilib o‘tirmay, to‘ppa-to‘g‘ri o‘n besh yilni bosishdi-da, Sibirga jo‘natib yuborishdi. “Otilmay qolganingga shukr qil, bosmachi,” deb pisanda ham qilib qo‘ydi uning ishini yopayotgan tergovchi…
Oradan ikki yil o‘tdi. Akasi badar ketdi. Ortidan bir parcha qog‘oz ham kelmadi. Hobil akasining otilib ketganiga shubha qilmay qo‘ydi. Qirqinchi yilning kech kuzida hech qanday davo-muolajalarning foydasi bo‘lmagach Hobil xotinini haydab soldi. Unga qo‘shilib yangasi va ikki jiyani Ernazar polvonnikiga ketadigan bo‘lganida ham parvo qilmadi. Hayhotdek hovlida bir o‘zi qoldi. Uning uyiga negadir Berdi serqatnov bo‘lib qoldi. Har kelganida stansiyadagi temiryo‘lchi o‘rislardan olgan bir shishani ko‘tarib kelardi. Ikkalasi anchagacha shakarguftorlik qilishardi. Shunday ulfatchiliklarning birida Berdi qishloqdagi maktabda xo‘jalik mudirligi bo‘sh ekanligini aytib shu ishga o‘tishga undadi.
– Seni yoshligingdan bilaman. Xat-savoding chakki emas. Cho‘t qoqishni ham eplaysan. Kel, qolganiga o‘zim yordam beraman…

Hobil maktab xo‘jalik mudirligini egallagan bo‘lsa-da kunini Sho‘ro idorasida o‘tkazadigan bo‘ldi. Albatta ish kuni Hobilnikida ichkilikli ziyofat bilan yakunlanadigan bo‘lganidan keyin, maktabning direktori Sho‘roning oshnasi bo‘lgan Hobilning pishagini pisht deyishga botina olmas, bunga sari uning o‘z homiysi Berdiga ixlosi oshib borardi.
Bu orada esa tunu-kun akasi ketida sudralib, o‘n beshini ellikka yetkazgan qo‘ylarni sotib, so‘yib barakasini uchira boshlaganiga chiday olmagan Ernazar polvon qizlarining yuklariga qo‘shib, qolgan yigirma besh qo‘yni olib ketdi.
– Sen haromxo‘r, mayli xotining tug‘mas ekan, qo‘yding. Bunga indamadim. Nega endi shu norasidalarning rizqini yeb yotibsan? Insofing bormi o‘zi?!

Hobil allaqanday sovuq, tirjaygancha indamay turaverdi. Polvon so‘kingancha chiqib ketdi. Oradan bir oy ham o‘tmay, Hobil Berdining o‘tirib qolgan qiziga uylandi. Endi ulfatlar qaynota-kuyov bo‘lib olganlaridan keyin yanada qadrdonlashib ketgandilar. Navbatdagi shakarguftorlikda Berdi ayyorlik bilan uning qo‘yniga qo‘l solib ko‘ra boshladi.
– Sen yosh eding, bilasanmi, yo‘qmi, ho‘, poshsho qochgan yili otangning besh ming qo‘yini Pomuqqa eltib Beshim Durdiga sotib kelgandik. Bir xum tilla bo‘lgandi. Shuni Qobil isini chiqarmay ketdi. Juda-a pismiqdan kelgan ekan akang.
– Nega isini chiqarmas ekan? Chiqardi, – dedi kayfdan yayrab o‘tirgan Hobil qaynotasiga o‘zining davlatmand odam ekanligini ko‘rsatgancha maqtanib qo‘ydi. – Kosonda qamoqda yotganlarida borgandim. O’sha tillaning joyini aytdilar. Olib boshqa joyga yashirib qo‘ydim.

Berdining ko‘zlari katta-katta bo‘lib ketdi. Demak la’nati Qobil pismiq shu paytgacha hammani aldab yurgan ekan-da! Voy haromi-ey! Hatto organni ham chuv tushiribdi-da!
– Shunaqa degin, Hobilvoy! – dedi u endi yaltoqlangancha iljayib. – Omadim chopib qoldi, desang-chi, kuyov!
Berdi o‘rnidan chayqalgancha turib, uyiga ketganida tong oqara boshlagan edi. Oradan hafta o‘tkazib keldi va yana qaynota-kuyov shisha ustida mashvaratni boshladilar.
– Buxoroda Mo‘rdaxay degan juhud tanishim bor, – dedi u chaynalib. – Zang‘ar juda zo‘r zargar. Besh-o‘n tanga bersang unga olib borardim. Xotiningga zirak yasatarding, keyin qolganini pul qilib, sigir-buzoq, besh-olti qo‘y qilib qo‘ysang, nimasi yomon? Anavi o‘pkasi yo‘q polvon bor-budingni shilib ketganidan keyin qo‘rang changib yotibdi-ku, kuyov.
Qaynotasining gapi Hobilga jo‘yali tuyuldi. O’zi kunduzlari ishda bo‘lsa, xotini ertalabdan kechgacha xurrakni tortib uxlaydi. Keyin kechkurunlari otasi bilan o‘ziga chala-chulpa bir narsani pishirib beradi va yana o‘zini ko‘rpaga uradi. Pirovardida bo‘rdoqiga boqilgan qo‘ydek semirib ketdi. Agar uyda mol-hol bo‘lganida ishga kuymalasharmidi…
Berdi ertasi kuni tongda stansiyaga borib, temiryo‘lchi tanishlari yordamida Buxoroga ketayotgan qizil vagonli poezdga ilashib oldi va shu ketganicha uch kundan keyin allaqanday vahima bilan qaytib keldi: “Urush boshlanibdi!”

Unga berib yuborgan yigirma tangasining ahvoli bilan qiziqishga Hobilning vaqti bo‘lmadi. Bir haftadan keyin o‘zi, oradan uch oyni o‘tkazib Berdi ham urushga ketdi. Ko‘zadagi tilla tangalar esa endi Hobilning hovlisida ko‘milgancha o‘z vaqtini kutib yotaverdi…
Qobil Sibir sovuqlarida qariyb o‘n olti yil arra tortdi. Daraxt kesdi. Bir necha bor oyoq-qo‘lini sovuqqa oldirdi. Bir marta ustiga daraxt yumalab to‘rtta qovurg‘asini majaqladi. Buncha azoblardan keyin odam bolasining tirik qolishi gumon, agar tirik qolganda ham bir umr mayib-majruh bo‘lib kun kechirishi lozim edi. Biroq, Qobilni nimadir hayotga bog‘lab turgandek, negadir har safar u omon qolar, tezda tuzalib yana arra tortaverardi. Stalin o‘lganida u ellik uch yoshda edi. Biroq uni ko‘rganlar kamida yetmishni qoralagan chol deb o‘ylashardi. Muttasil mashaqqat ostida o‘tgan yillar uning jismiga o‘z muhrini bosgan bo‘lsa-da, biroq ruhini tushira olmagan edi. Uni ozod qilganlarida qanot chiqarib uchgudek bo‘lib yurtga oshiqdi. Shuncha yillik mashaqqatdan keyin odamga o‘xshab yashashni shunchalik istar ediki…
– Qanaqa tilla? – dedi Hobil akasining savoliga ko‘zlarini lo‘q qilgancha javob qaytarar ekan, – Tandirxonadan hech qanaqa tilla chiqmadi.
– Otamning ruhini chirqiratma, uka. Uning yarmi mening haqim. Shuni bersang bo‘ldi.
– Qiziq gaplarni gapirasiz-a, aka. Aytyapman-ku, tandirxonadan tilla chiqmadi, deb.

Hobil shirakayf edi. Urushdan kelganidan beri ertalabdan otib olish odatini chiqargandi. Hech qaerda tuzuk-quruq ishlamaydigan kishi har kuni ikki shishaga pulni qaerdan topadi, buni hamqishloqlar tushuna olmasdilar. Oyda, ikki oyda bir marta Buxoroga tushib keladigan odatini aytmasa, hamisha uyida bo‘lardi.
Qobil terichi ukasining mastona ko‘zlaridagi surbetlikni ko‘rib g‘azabi toshdi. Biroq u bilan adi-badi aytishishni o‘ziga ep ko‘rmadi. Xudo o‘ziga insof bersa, topib boradi, degan xayol o‘tib, lash-lushini polutorkaga ortgancha qishloqdan chiqib ketdi va shu-shu qaytib kelmadi.
Hobil oradan bir necha yil o‘tib qattiq kasal bo‘lib qoldi. Mo‘rdaxay zargarning jiyani bo‘lgan mashhur do‘xtir uni davolab oyoqqa turg‘izdi, biroq, uyiga javob berayotganida aytgan bir gapi Hobilning keyingi hayotini butkul o‘zgartirib yubordi.
– Agar yana bir qultum ichsangiz, o‘lasiz. Sizga hech kim yordam bera olmaydi.

Shu-shu Hobil ichkilikni og‘ziga olmay ketdi. Keyin nurab ketgan uyini tuzatdi. O’g‘illarini uyli- joyli qildi. O’ziga nafaqa to‘g‘riladi. Soqol qo‘yib, qishloqning ma’rakalariga qatnaydigan bo‘lgach, uni Hobil amaki deb ataydigan bo‘lishdi. Biroq, biron marta bo‘lsin akasini yo‘qlab bormadi.
Qobil terichi to‘qsondan oshib qolgan bo‘lsa ham bardam, tetik chol edi. Ertalab bomdodni o‘qib, keyin o‘z xonasiga kirdi. Ko‘rpachaga yonboshlagancha ko‘zi ilinibdi. Ukasi, o‘sha kayfdan ko‘zlari qisilib turgan, surbet holda emas, yo‘q, o‘sha, otasi bir xum tillani olib kelganida uni uyg‘otgan o‘n olti yashar o‘spirin holida ekan. U qo‘lidagi ko‘zachani uning oldiga qo‘yib, “aka, oling bularning barchasi sizniki” dermish. Terichining ko‘zlari birdan ochilib ketdi.
– Astag‘furullo, – dedi u ko‘zlarini kaftining orqasi bilan ishqalarkan.

Hech bunaqa, namozdan keyin mizg‘iydigan odati yo‘q edi. Keyin o‘rnidan turib mo‘‘jaz hovlichani aylandi. Gullarga qaragan bo‘ldi. Shu payt oshxonaga yondosh uydan nevara kelini chiqib keldi.
– Buva, choyingizni kiritaymi?
– Mayli.
Qobil terichi xuddi birov kirib keladigandek darvozaga intiq termuldi. Keyin esa bir-bir bosib o‘z xonasiga kirdi. Kelini olib kelib qaytarib qo‘ygan choydan bir piyolasini ermak qilib o‘tirdi. Birozdan so‘ng xabar olishga kelgan keliniga “Meni bezovta qilmanglar, biroz dam olmoqchiman” dedi va yonboshladi.
Ishga ketadiganlar ishga, o‘qishga ketadiganlar o‘qishga ketib, hovli bir zumda suv sepilgandek jimib qolgach, kelin bir tog‘ora kirni chayish uchun hammomga yo‘l olganida darvoza taqilladi. Kelin qo‘lidagi mag‘zava yuqini kir choyshabga arta-arta darvoza tomon yo‘naldi.
– Qobil amakining uylari shumi? – so‘rardi do‘ppi-chopon kiyib, belini bog‘lagan yigit.

Kelin shuncha tikilmasin, baribir uni tanimadi.
– Ha, shu edi. Tinchlikmi?
– Hm, shu… bobomni berib qo‘ydik. Hobil bobomni. Shuni Qobil amakiga aytsangiz.
Kelin avvaliga uning gapini anglamadi. Keyin Qobil boboning qishloqda Hobil degan ukasi borligini, nimagadir ikkovlari yuz ko‘rmas bo‘lib ketganlarini eshitganini esladi.
– Hozir, buvamni chaqiraman.

Kelin darvozani ochiq qoldirib, Qobil terichining xonasiga qarab yugurdi. Xonaning eshigi qiya ochiq. Undan yonboshlagancha, darvoza tomonga ko‘z tikib yotgan Qobil bobo ko‘rinib turardi.
– Buva, buva!

Kelin chorloviga u javob bermadi. Kelin ichkariga kirib, hamon bir nuqtaga tikilib turgan terichining quruqshagan qo‘lidan ushladi. Panja muzdek edi. Kelin o‘limning mudhish sharpasini sezib, birdan qo‘llarini tortib oldi. Qobil terichining boshi shilqillab bolishga tushdi. Terichi allaqachon omonatini topshirib bo‘lgan edi.