25 октабр —  Aтоқли шоир Мақсуд Шайхзода таваллуд топган кун

Ўзбек адабиётининг буюк намояндалари – Ғафур Ғулом ва Ойбек каби оташнафас санъаткорлар сафида ижод қилган Мақсуд Шайхзода зуваласи шеърият шуъласи билан ёрилган куйчи эди. Унинг асарларида буюк инқилобий идеаллар, жўшқин ватанпарварлик туйғулари, чинакам ижодий ҳиссиётлар билан яшаган ёниқ қалбнинг гулдурос акс садоси мужассам топган (Мирзо Иброҳимов,Озарбайжон халқ ёзувчиси).

Мақсуд Шайхзода
ШЕЪРЛАР

  Мақсуд Шайхзода 1908 йил 25 октябрда Озарбайжон Республикаси Ганжа вилоятининг Оқтош шаҳрида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби (1964). Бокудаги дорулмуаллиминни тугатган (1925). Дастлабки шеърий тўплами — «Лойиқ соқчи» (1932). «Ўн шеър» (1932), «Ундошларим» (1933), «Учинчи китоб» (1934), «Жумҳурият» (1935), «Ўн икки», «Янги девон» (1937), «Кураш нечун» (1942), «Кўнгил дейдики…» (1943), «Ўн беш йилнинг дафтари» (1947), «Юрт шеърлари» (1948), «Олқишларим» (1949), «Йиллар ва йўллар» (1961), «Шеърлар» (1964) ва бошқа шеърий тўпламлари нашр этилган. «Жалолиддин Мангуберди» (1944) ва «Мирзо Улуғбек» (1961) каби драматик асарлар муаллифи. Йирик адабиётшунос («Гениал шоир», 1941; «Ғазал мулкининг султони». 1966; «Тазкирачилик тарихидан», 1968 ва бошқа). А. С. Пушкиннинг «Мис чавандоз», М. Ю. Лермонтовнинг «Кавказ асири», В. Шекспирнинг «Ҳамлет», «Ромео ва Жульетта» трагедиялари ва сонетларини, Нозим Ҳикматнинг шеърларини, шунингдек, дунё адабиётидаги бир қанча буюк сиймоларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган. 1967 йил 19 февралда Тошкент шаҳрида вафот этган.

ҚЎЛЛАР

Кўзларни дебдилар: “Руҳнинг кўзгуси”,
Уларда намоён қалблар сезгиси:
Ҳам қайғу, ҳам қувонч, ҳам ваъда, ҳам дўқ,
Шояд шу туфайли эркакларнинг йўқ
Хушрўйлар кўзидан кўзин узгиси.
Кўзларни қалбларнинг тилмочи, дедик,
Қалбларнинг сирига шу билан етдик.

Негадир одамнинг қўллари, бироқ –
Шоирлар лутфидан қолибди йироқ.
Ҳолбуки, қўлларнинг ҳар сиқувида
Не-не маънолар бор, аломатлар бор.
Бунга ким разм қўйса, ўз уқувида
Кўзнинг эгаси ҳам унга ошкор.

Қўллар бор – мулойим, ғоят шафқатли,
Қўллар бор – аёвсиз, ёвуз, шиддатли.
Қўллар бор – ишёқмас, лапашанг, танбал,
Қўллар бор – тезлиги билинар дангал.
Қўллар бор – қуйилар ундан яхшилик,
Қўллар бор – тирнайди, ёвлик, ваҳшийлик.

Қўллар бор – оширар сенга тўғрилик,
Қўллар бор – яширар қувлик, ўғрилик.
Қўллар бор – мағзида мардлик, қўрқмаслик,
Қўллар бор – рамзидир қўрқоқлик, пастлик.

Қўлдаги хусумат ёки дўстликнинг,
Уятсиз ёлғоннинг ёки ростликнинг,
Қўлдаги сахийлик ё бахилликнинг,
Боиси нима шу хилма-хилликнинг?
Шеъримнинг аввалин ёдингга келтир:
Нима деган эдим кўзларга доир?
Кўзлар юракларнинг кўзгуси, дедим,
Бу сўзда ҳеч хато қилмаган эдим.

Хўш, қўл-чи? Қўллар-чи?
Бу қўллар, қўллар,
Қўлларни қайси бир таъриф маъқуллар?
Дарахт белгилайди кўланкасини,
Қўллар ҳам қўллайди ўз эгасини,
Буйруқни бажармоқ қўл ҳунаридир,
Ҳа, қўллар – юракнинг навкарларидир.

ШЕЪР — ЧИН ГЎЗАЛЛИК СИНГЛИСИ ЭКАН…

Шеърсиз қалбларга ачинаман мен,
Уларда на тонглар кундузин бошлар,
На оқшом юлдузлар уфкин очар кенг,
На баҳор чоғида сайрайди қушлар.

Қўшиқсиз уйларга кулги ёқмайди,
Хонадон аҳлининг қовоғи осиқ.
Ҳатто деразадан қуёш боқмайди,
Соатнинг ўзи ҳам тиқиллар босиқ.

Шеърсиз кўчани толе қарғаган,
Бу ерда севгининг манзили бекик…
Қувонч бунда кезар кайфи тарқаган –
Кекса хуморидек қомати букик…

Бечора одамлар, билмаски улар,
Шеър чин гўзаллик синглиси экан.
Ҳар кимки у билан севишса агар –
Ҳуснига чиройлар қўшилар айнан.

Шеърият диёрин шоирларимиз,
Ҳар уй, ҳар кўнгилга байтлар бўлсин ёр!
Элга дастёр бўлса шеърларимиз –
Демакки, умримиз ўтмабди бекор!..

ҒАФУРГА ХАТ

Олтмиш йиллик умрнинг ҳаяжонларин,
Тўполонлар, ҳужумлар, қаҳқаҳаларин,
Кўприкларни, боғларни, чорраҳаларни,
Ғазабларни, меҳрни, сўз маржонларин –
Бир лаҳзада тарк этиб кўчдингми, дўстим?
Шаҳрингнинг рўйхатидан ўчдингми, дўстим?

Абдулғафур, мавлоно, шошдим зовталаб:
Хабарларми янглишган, йўқса қулоқлар!..
Ғафур Ғулом ва ўлим — қовушмаган гап,
Мисоли қиш ва райҳон, дашт ва булоқлар.
Ғафур Ғулом ва сукут — икки ёв лашкар,
Нуқул урушаётган душман тарафлар.

«Хайр!» демай кетганинг не деганинг у?
«Тез қайтурман бемуҳлат!» деганингми у?
«Ўлим асли ўткинчи бир ҳодиса-ю,
Ҳаёт мангу бир ҳолат!» деганингми у?
Кайдан сени қидирай, адресинг қаер?
Кимдан сени сўрайин? Одамлар не дер?

Мангу элда эсдалик бўлсин деб мендан,
Бориб етгай бу хатим сенга дафъатан.
Оҳ, қардошим, оғажон, пири баркамол,
Қирқ йиллик бир дафтардир хотира, хаёл.
Эҳ-ҳе, не-не кунларни кечирдик бирга,
Наҳот, улар барчаси чўкди қабрга?

Тинмас, толмас, жонпарвар кўз борди сенда,
Қирқ шоирга етарлик сўз борди сенда.
Ҳофизангда юз минг байт, ўн минг латифа,
Минг саргузашт, юз қисса, сонсиз саҳифа…
Мутойиба, ҳажвлар, панду танбеҳлар,
Яшин каби чақнаган кескин ташбиҳлар,
Ҳаммаси сенда эди ва сендан эди,
Идрокингдан, зеҳнингдан, кўксингдан эди.

Халқ дардига қўшилиб нола ҳам тортдинг,
Етимлар дийдасидан кўз ёшин артдинг,
Толе сени дўстлардан ажратган дамлар Сен
Ҳомиднинг1 шу байтин дердинг серкадар:
«Эвоҳ, на ер, на ёр қолди,
Кўнглим тўла оҳу зор қолди!»
Аммо…
Хулқан ўзгача манзиллар учун,
Туғилгандинг кулгилар, ҳазиллар учун,
Қувончлар, мулоқотлар ва тўйлар учун,
Қаламинг бағишлаган обрўлар учун.
Курашларнинг қизғин дабдабасини,
Муҳаббатнинг кўп асов жазавасини
Ҳаёт деган китобдан ўқиб олгандинг,
Чирой гулин чаккангга тақиб олгандинг.

Кўп соғиндим, ўртоқжон, кўп соғинтирдинг,
Ногоҳ кетдинг, шодликлар уйин ёндирдинг.
Гўё сенсиз ой эмас кўкда порлаган,
Гўё куёв эмас у тўйга чорлаган.
Кўп соғиндим, ўртоқжон, азбаройи ҳақ,
Ҳали ўтмай тўқсон кун, шу заҳотиёқ
Сенга айтар гапларим, ҳасратим чексиз,
Давримизда ўрнинг бўш, кимсасиз, ўксиз.
Дардлар борки, замона унуттиради,
Учқун янглиғ ўчади бир он липиллаб.

Аммо шундай дард борки, куйиб туради
Ўрмондаги гулхандек доим ловиллаб.
Ҳа, йиллар сўниб қолмас, тўхтамас карвон,
Совимас шеъримизда ҳарорат — ҳовур,
Дўстларинг номинг билан йўл босар ҳамон,
Аммо юрмас сафларда иккинчи Ғафур,
Кўп соғиндим, ўртоқжон, бир оз гаплашсак,
Бурунгидек Хадрадан тушиб Ўрдага,
Яёв юриб муздайин пиво ҳўплашсак,
Навоийнинг каломин солсак ўртага…

Ери азиз, қайдасан, қайдан қидирай?
Ҳасрат тўлган хатимни қайга юборай?
Танаффус чўзилдими, Вақт узилдими?
Ё хазон нафасидан гул тўзидими?
Қайдасан, эй қадим дўст, эшитгин мени!
Шаҳрингнинг менга аён бўйи ва эни.
«Арпапоя 1»данми ахтарай сени?
Йўқ, унда эгасининг ўчибдир уни.
Ё самода, жаннатда ётибсанми тинч?
Йўқ, у жойга бормайсан чақирсалар ҳам.
Қаердасан, нидо бер, сенга шу ўтинч!

Кўнгилларни кемириб эзмоқда-ку ғам.
Ўлим шундай бир мулкки, султони жимлик,
Унда товуш чиқармай ётар фуқаро.
Қаро зулмат у жойда қилар ҳокимлик,
Шу туфайли ўлимнинг туғи ҳам қаро.
Оҳ, уфклар куйчиси, сен ётган мозор
Қоронғу бир маскандир, эшиксиз ва тор!
Билмам, қандай чидайсан совуққа, ўртоқ!
Бош устида ёстиғинг зил-қаттиқ тупроқ.
Йўқ, ўртоқжон, йўқ, дўстим, шоири аъзам,
«Чиғатой»да кўмилиб кетмадинг ҳеч ҳам.
Адресингни англадим, адресинг маълум:
Адресинг юракларнинг айнан тўрида.
Шеърга қўл тегизма, йўкол, эй ўлим!

Шоирнинг соясидир ётган гўрида.
Ғафур, байтинг зарб бўлиб миллион дилга
Сўзинг кўчар масалдек тиллардан-тилга.
…Аммо бежо бўлсайди шу ғамгин шеърим,
Оҳ, нақадар бўлардим хурсанд ва хуррам.
Агарда, сен нохосдан (бўлсин деб ирим) –
Қопқада гудок чалиб таниш машина, —
Менга меҳмон қўнсайдинг бир оқшомгина.

КЎЗЛАР

Қанча нафис эди унинг нигоҳи,
Сузилиб боққанда у гоҳ-гоҳи –
Ўйлардим гўзаллик билан кўзларнинг
Азалдан ўқилган мангу никоҳи…

ЯХШИЛАР ҚАДРИ

Дўстлар, яхшиларни авайлаб сақланг!
«Салом» деган сўзнинг салмоғин оқланг.
Ўлганда юз соат йиғлаб тургандан, —
Уни тиригида бир соат йўқланг!

25 OKTABR — ATOQLI SHOIR MAQSUD SHAYXZODA TAVALLUD TOPGAN KUN

O‘zbek adabiyotining buyuk namoyandalari – G‘afur G‘ulom va Oybek kabi otashnafas san’atkorlar safida ijod qilgan Maqsud Shayxzoda zuvalasi she’riyat shu’lasi bilan yorilgan kuychi edi. Uning asarlarida buyuk inqilobiy ideallar, jo‘shqin vatanparvarlik tuyg‘ulari, chinakam ijodiy hissiyotlar bilan yashagan yoniq qalbning gulduros aks sadosi mujassam topgan (Mirzo Ibrohimov,Ozarbayjon xalq yozuvchisi).

Maqsud Shayxzoda
SHE’RLAR

Maqsud Shayxzoda 1908 yil 25 oktyabrda Ozarbayjon Respublikasi Ganja viloyatining Oqtosh shahrida tug‘ilgan. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi (1964). Bokudagi dorulmualliminni tugatgan (1925). Dastlabki she’riy to‘plami — «Loyiq soqchi» (1932). «O‘n she’r» (1932), «Undoshlarim» (1933), «Uchinchi kitob» (1934), «Jumhuriyat» (1935), «O‘n ikki», «Yangi devon» (1937), «Kurash nechun» (1942), «Ko‘ngil deydiki…» (1943), «O‘n besh yilning daftari» (1947), «Yurt she’rlari» (1948), «Olqishlarim» (1949), «Yillar va yo‘llar» (1961), «She’rlar» (1964) va boshqa she’riy to‘plamlari nashr etilgan. «Jaloliddin Manguberdi» (1944) va «Mirzo Ulug‘bek» (1961) kabi dramatik asarlar muallifi. Yirik adabiyotshunos («Genial shoir», 1941; «G‘azal mulkining sultoni». 1966; «Tazkirachilik tarixidan», 1968 va boshqa). A. S. Pushkinning «Mis chavandoz», M. Yu. Lermontovning «Kavkaz asiri», V. Shekspirning «Hamlet», «Romeo va Julyetta» tragediyalari va sonetlarini, Nozim Hikmatning she’rlarini, shuningdek, dunyo adabiyotidagi bir qancha buyuk siymolarning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. 1967 yil 19 fevralda Toshkent shahrida vafot etgan.

QO‘LLAR

Ko‘zlarni debdilar: “Ruhning ko‘zgusi”,
Ularda namoyon qalblar sezgisi:
Ham qayg‘u, ham quvonch, ham va’da, ham do‘q,
Shoyad shu tufayli erkaklarning yo‘q
Xushro‘ylar ko‘zidan ko‘zin uzgisi.
Ko‘zlarni qalblarning tilmochi, dedik,
Qalblarning siriga shu bilan yetdik.

Negadir odamning qo‘llari, biroq –
Shoirlar lutfidan qolibdi yiroq.
Holbuki, qo‘llarning har siquvida
Ne-ne ma’nolar bor, alomatlar bor.
Bunga kim razm qo‘ysa, o‘z uquvida
Ko‘zning egasi ham unga oshkor.

Qo‘llar bor – muloyim, g‘oyat shafqatli,
Qo‘llar bor – ayovsiz, yovuz, shiddatli.
Qo‘llar bor – ishyoqmas, lapashang, tanbal,
Qo‘llar bor – tezligi bilinar dangal.
Qo‘llar bor – quyilar undan yaxshilik,
Qo‘llar bor – tirnaydi, yovlik, vahshiylik.

Qo‘llar bor – oshirar senga to‘g‘rilik,
Qo‘llar bor – yashirar quvlik, o‘g‘rilik.
Qo‘llar bor – mag‘zida mardlik, qo‘rqmaslik,
Qo‘llar bor – ramzidir qo‘rqoqlik, pastlik.

Qo‘ldagi xusumat yoki do‘stlikning,
Uyatsiz yolg‘onning yoki rostlikning,
Qo‘ldagi saxiylik yo baxillikning,
Boisi nima shu xilma-xillikning?
She’rimning avvalin yodingga keltir:
Nima degan edim ko‘zlarga doir?
Ko‘zlar yuraklarning ko‘zgusi, dedim,
Bu so‘zda hech xato qilmagan edim.

Xo‘sh, qo‘l-chi? Qo‘llar-chi?
Bu qo‘llar, qo‘llar,
Qo‘llarni qaysi bir ta’rif ma’qullar?
Daraxt belgilaydi ko‘lankasini,
Qo‘llar ham qo‘llaydi o‘z egasini,
Buyruqni bajarmoq qo‘l hunaridir,
Ha, qo‘llar – yurakning navkarlaridir.

SHE’R — CHIN GO‘ZALLIK SINGLISI EKAN…

She’rsiz qalblarga achinaman men,
Ularda na tonglar kunduzin boshlar,
Na oqshom yulduzlar ufkin ochar keng,
Na bahor chog‘ida sayraydi qushlar.

Qo‘shiqsiz uylarga kulgi yoqmaydi,
Xonadon ahlining qovog‘i osiq.
Hatto derazadan quyosh boqmaydi,
Soatning o‘zi ham tiqillar bosiq.

She’rsiz ko‘chani tole qarg‘agan,
Bu yerda sevgining manzili bekik…
Quvonch bunda kezar kayfi tarqagan –
Keksa xumoridek qomati bukik…

Bechora odamlar, bilmaski ular,
She’r chin go‘zallik singlisi ekan.
Har kimki u bilan sevishsa agar –
Husniga chiroylar qo‘shilar aynan.

She’riyat diyorin shoirlarimiz,
Har uy, har ko‘ngilga baytlar bo‘lsin yor!
Elga dastyor bo‘lsa she’rlarimiz –
Demakki, umrimiz o‘tmabdi bekor!..

G‘AFURGA XAT

Oltmish yillik umrning hayajonlarin,
To‘polonlar, hujumlar, qahqahalarin,
Ko‘priklarni, bog‘larni, chorrahalarni,
G‘azablarni, mehrni, so‘z marjonlarin –
Bir lahzada tark etib ko‘chdingmi, do‘stim?
Shahringning ro‘yxatidan o‘chdingmi, do‘stim?

Abdulg‘afur, mavlono, shoshdim zovtalab:
Xabarlarmi yanglishgan, yo‘qsa quloqlar!..
G‘afur G‘ulom va o‘lim — qovushmagan gap,
Misoli qish va rayhon, dasht va buloqlar.
G‘afur G‘ulom va sukut — ikki yov lashkar,
Nuqul urushayotgan dushman taraflar.

«Xayr!» demay ketganing ne deganing u?
«Tez qayturman bemuhlat!» deganingmi u?
«O‘lim asli o‘tkinchi bir hodisa-yu,
Hayot mangu bir holat!» deganingmi u?
Kaydan seni qidiray, adresing qayer?
Kimdan seni so‘rayin? Odamlar ne der?

Mangu elda esdalik bo‘lsin deb mendan,
Borib yetgay bu xatim senga daf’atan.
Oh, qardoshim, og‘ajon, piri barkamol,
Qirq yillik bir daftardir xotira, xayol.
Eh-he, ne-ne kunlarni kechirdik birga,
Nahot, ular barchasi cho‘kdi qabrga?

Tinmas, tolmas, jonparvar ko‘z bordi senda,
Qirq shoirga yetarlik so‘z bordi senda.
Hofizangda yuz ming bayt, o‘n ming latifa,
Ming sarguzasht, yuz qissa, sonsiz sahifa…
Mutoyiba, hajvlar, pandu tanbehlar,
Yashin kabi chaqnagan keskin tashbihlar,
Hammasi senda edi va sendan edi,
Idrokingdan, zehningdan, ko‘ksingdan edi.

Xalq dardiga qo‘shilib nola ham tortding,
Yetimlar diydasidan ko‘z yoshin artding,
Tole seni do‘stlardan ajratgan damlar Sen
Homidning1 shu baytin derding serkadar:
«Evoh, na yer, na yor qoldi,
Ko‘nglim to‘la ohu zor qoldi!»
Ammo…
Xulqan o‘zgacha manzillar uchun,
Tug‘ilganding kulgilar, hazillar uchun,
Quvonchlar, muloqotlar va to‘ylar uchun,
Qalaming bag‘ishlagan obro‘lar uchun.
Kurashlarning qizg‘in dabdabasini,
Muhabbatning ko‘p asov jazavasini
Hayot degan kitobdan o‘qib olganding,
Chiroy gulin chakkangga taqib olganding.

Ko‘p sog‘indim, o‘rtoqjon, ko‘p sog‘intirding,
Nogoh ketding, shodliklar uyin yondirding.
Go‘yo sensiz oy emas ko‘kda porlagan,
Go‘yo kuyov emas u to‘yga chorlagan.
Ko‘p sog‘indim, o‘rtoqjon, azbaroyi haq,
Hali o‘tmay to‘qson kun, shu zahotiyoq
Senga aytar gaplarim, hasratim cheksiz,
Davrimizda o‘rning bo‘sh, kimsasiz, o‘ksiz.
Dardlar borki, zamona unuttiradi,
Uchqun yanglig‘ o‘chadi bir on lipillab.

Ammo shunday dard borki, kuyib turadi
O‘rmondagi gulxandek doim lovillab.
Ha, yillar so‘nib qolmas, to‘xtamas karvon,
Sovimas she’rimizda harorat — hovur,
Do‘stlaring noming bilan yo‘l bosar hamon,
Ammo yurmas saflarda ikkinchi G‘afur,
Ko‘p sog‘indim, o‘rtoqjon, bir oz gaplashsak,
Burungidek Xadradan tushib O‘rdaga,
Yayov yurib muzdayin pivo ho‘plashsak,
Navoiyning kalomin solsak o‘rtaga…

Yeri aziz, qaydasan, qaydan qidiray?
Hasrat to‘lgan xatimni qayga yuboray?
Tanaffus cho‘zildimi, Vaqt uzildimi?
Yo xazon nafasidan gul to‘zidimi?
Qaydasan, ey qadim do‘st, eshitgin meni!
Shahringning menga ayon bo‘yi va eni.
«Arpapoya 1»danmi axtaray seni?
Yo‘q, unda egasining o‘chibdir uni.
Yo samoda, jannatda yotibsanmi tinch?
Yo‘q, u joyga bormaysan chaqirsalar ham.
Qayerdasan, nido ber, senga shu o‘tinch!

Ko‘ngillarni kemirib ezmoqda-ku g‘am.
O‘lim shunday bir mulkki, sultoni jimlik,
Unda tovush chiqarmay yotar fuqaro.
Qaro zulmat u joyda qilar hokimlik,
Shu tufayli o‘limning tug‘i ham qaro.
Oh, ufklar kuychisi, sen yotgan mozor
Qorong‘u bir maskandir, eshiksiz va tor!
Bilmam, qanday chidaysan sovuqqa, o‘rtoq!
Bosh ustida yostig‘ing zil-qattiq tuproq.
Yo‘q, o‘rtoqjon, yo‘q, do‘stim, shoiri a’zam,
«Chig‘atoy»da ko‘milib ketmading hech ham.
Adresingni angladim, adresing ma’lum:
Adresing yuraklarning aynan to‘rida.
She’rga qo‘l tegizma, yo‘kol, ey o‘lim!

Shoirning soyasidir yotgan go‘rida.
G‘afur, bayting zarb bo‘lib million dilga
So‘zing ko‘char masaldek tillardan-tilga.
…Ammo bejo bo‘lsaydi shu g‘amgin she’rim,
Oh, naqadar bo‘lardim xursand va xurram.
Agarda, sen noxosdan (bo‘lsin deb irim) –
Qopqada gudok chalib tanish mashina, —
Menga mehmon qo‘nsayding bir oqshomgina.

KO‘ZLAR

Qancha nafis edi uning nigohi,
Suzilib boqqanda u goh-gohi –
O‘ylardim go‘zallik bilan ko‘zlarning
Azaldan o‘qilgan mangu nikohi…

YAXSHILAR QADRI

Do‘stlar, yaxshilarni avaylab saqlang!
«Salom» degan so‘zning salmog‘in oqlang.
O‘lganda yuz soat yig‘lab turgandan, —
Uni tirigida bir soat yo‘qlang!

Maqsud Shayxzoda. Asarlar. 3-jild. Mirzo Ulug’bek. 5-pardali tarixiy fojia.