Адабиётимизда «Ўлимларни қолдириб доғда» деган сатрлар тез-тез учраб турарди. Хотира аслида, ўлимни доғда қолдириб, ҳаётнинг давом этишидир. Машраб Бобоев ҳақидаги хотирани мен «У тирик!» деган ишонч билан ёзяпман. Яқин йиллар ичи бирин-кетин вафот этган Шукур Холмирзаев, Неъмат Аминов, Рауф Парфи, Сафар Барноев, Маъруф Жалиллар ҳақида ҳам шундай дейман.

МАШРАБ БОБОЕВ ҲАҚИДАГИ
ХОТИРАЛАРДАН

Таниқли шоир ва драматург Машраб Бобоев 1941 йилда Самарқанд вилоятининг Пойариқ туманида туғилган. 1956 йилда ўрта мактабни битиргач, аввал жамоа хўжалигида, кейин қишлоқ кутубхонасида ишлади. 1960-1965 йилларда Тошкент Театр ва рассомлик санъати институтининг актёрлик факультетида таҳсил кўрди. Республика халқ ижодиёти уйида услубчи, Самарқанд вилоят халқ ижодиёти уйининг директори, “Ёш гвардия” (ҳозирги “Янги аср авлоди”) ва Ғафур Ғулом номидаги нашриётларда муҳаррир бўлиб ишлади. Республика радиоси “Шарқ юлдузи” журнали, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида фаолият кўрсатди. Театрларда адабий эмакдошлик қилди. Маданият ишлари вазирлигида репертуар бўлими мудири, Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги таржима таҳририятининг бош муҳаррири бўлиб ишлади.

Машраб Бобоев адиб сифатида 60-йиллардан бошлаб матбуотда кўрина бошлаган. Унинг «Онамга хат» (1971), «Баҳор кайфияти» (1974), «Пахтам менинг — бахтим менинг» 1975), «Гурунг» (1975), «Кечки троллейбус» (1977), «Бағишлов» (1978), «Олисдаги чироқ» (1980), «Сўз» (1982), «Мен билган сир» (1990), «Қани менинг юлдузим?» (1991), «Номсиз юлдузлар» (1991) каби ўнлаб китоблари нашр бўлган. Шунингдек, у «Ўттиз ёшлилар», «Ер томири», «Тошкентдан келган меҳмон» («Гурунг»), «Тунис президенти» («Мушкул савдо»), «Бизнинг ҳовли» («Онаизор»), «Ўз уйингдасан», «Қани менинг юлдузим?», «Суянч тоғлари» каби бир қатор саҳна асарлари ёзиб, томошабинлар эътиборини тортган.

Машраб Бобоевнинг «Ирода», «Севги нидоси» («Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони асосида миллий балет) ҳамда «Кўнгил кўчалари» деб аталган кўп қисмли видеофильмлари намойиш этилган.

Машраб Бобоев моҳир таржимон ҳам эди. У А.Пушкин, Р.Ҳамзатов ва бошқа шоирларнинг шеърларини, В. Катаевнинг «Хаёл чечаклари» романи, Муин Бсисунинг «Ташриф қоғози», Отар Чиладзенинг «Рангин дунё» шеърий китоби ва йигирмадан ортиқ драматик асарларни ўзбек тилига таржима қилган.

Машраб Бобоевнинг 1995 йилда “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими” фахрий унвонига сазовор бўлган. 2003 йил 23 июлда Тошкент шаҳрида вафот этган.

ЕЛКАДОШ
Маҳкам МУҲАММЕДОВ
Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби

Тақдир тақозоси билан тўрт йил Сирдарё вилоят театрида ишлашимга тўғри келди. Биринчи саҳналаштирган спектаклим драматург Машраб Бобоевнинг “Ўттиз ёшлилар” асари бўлди…

Бир куни драматурглардан бири: “Маҳкам ака, топиб олганингиз Машраб, фақат унинг асарларини саҳналаштирасиз, бизларга назарингиз тушмайди”, деб қолди.

Машраб Бобоев пьесаларининг мени мафтун­ қилгани рост эди. Унинг равон, аммо залворли фикрлари, тақдир ўйинлари, “қизим сенга айтаман, келиним сен эшит”, қабили­даги қочиримлари режиссёрни ўзига торт­май қўймасди. Менга шу гапларни айтган драматург­нинг асарлари эса юзаки, яланғоч гап­лардан иборат ташвиқотнинг ўзи эди.

– Тўғри, лекин сиз Машрабдай ёзмайсиз-да, – дедим.

Шу ўринда маслак ҳақида гапиргим келади. Агар режиссёр, драматург ҳамфикр бўлмаса, маслакдош бўлмаса, кўнгилдагидай ижодий маҳсул юзага келмайди. Ҳамза ва Маннон Уйғур, Абдулла Қаҳҳор, Ойбек ва Тошхўжа Хўжаев, Саид Аҳмад ва Баҳодир Йўлдошев, Шароф Бошбеков ва Олимжон Салимов ҳамда бошқа кўпгина маслакдошларгина ҳақиқий санъат асарларини намойиш қилганлари сир эмас. Мен Машрабнинг “Ўттиз ёшлилар” асарида истеъдоднинг ёлғизлигини, “Ер томири”да инсоннинг ерга бўлган муҳаббатини, “Ирода”да буйруқбозликнинг иллатларини, “Кўнгил кўчалари”да шўро тузумининг қусурлари туфайли умр шомида тавба-тазарруга айланган кўнгилларни кўрганман. Машрабнинг шеърлари ҳам ўзига хос эди, замирида теран фикрлар ётарди. Кўринишдан содда, равон сўзлар тагидан инжулар топасиз, яшириниб ётган фикр­лар қалқиб чиқади. Унинг шеърларини танлаб “Ўттиз ёшлилар”да реприза сифатида фойдаланганимда узукка кўз қўйгандек бўлиб тушган. Ўзбекистон радиосининг олтин фондида сақланаётган бу асар Рустам Ҳамдамов ва Шароф Бошбеков ижросида қиёмига етганди. Машраб оддий ҳаётий лавҳадан катта умумлашмалар келтириб чиқаришга моҳир бўлган. Нигоҳи ўткир, узоқни кўрадиган, давр руҳини сезадиган, замоннинг ҳарорат даражасини илғайдиган ноёб фазилатлари бор эди. Санъат институтида ўқигани учун бўлса керак воқеалар тизимини, тўқнашув жараёнларини, драматургиянинг сир-асрорларини яхши тушунарди.

Машраб ёлғонни кечира олмас, унга аёвсиз муносабат билдирарди. “Кўнгил кўчалари”ни тасвирга тушириш жараёнида актёрлардан биронтаси ўзидан сўз қўшиб гапирса, шу заҳоти тўхтатарди:

– Мен ундай ёзмаганман, тўғри гапиринг!

Ҳақиқатан “ошдан чиққан тош” сингари бегона сўз дарров билинарди. Ҳатто сархуш ҳолатларида ҳам Машраб сўзга сергак эди. “Муаллиф ҳар бир сўзни ўйлаб ёзади, сўзларнинг ўзига яраша юки бор, мен қурган иморатни нега бузасиз?” дерди. Сўз масъулияти Машраб учун биринчи ўринда турарди.

Машрабнинг инсоний фазилатларига қойил қолардим. У ҳамманинг туғилган кунини билар, жуда бўлмаганда сим қоқиб табриклаб қўяр, бўлмаса оиласини етаклаб уйга кириб келарди. Матбуотда унинг дўстларига тўй хатлари, у-бу воқеага муносабатлари тез-тез чиқиб турарди. Менинг ҳақимдаги “Бизнинг режиссёримиз”, “Менинг режиссёрим” каби мақолалари кўнглим ардоғида. Машрабнинг уруш йилларига бағишланган “Қани менинг юлдузим”, “Ялла бобо” каби драматик асарлари саҳна юзини кўрмагани мен учун армон. Каминага бағишлаб “Елкадош” деб бир шеър ҳам ёзган эди. Ҳақиқий елкадошимдан бемаврид айрилганимдан ҳамон қайғураман. Аммо бир нарса менга таскин беради. Машрабнинг босган излари қолди. Мен шундай инсон ва ижодкор билан замондош ва маслакдош бўлганимдан фахрланаман.

«УЗОҚ УМР КЎРМОҒИМ КЕРАК…»
Нусрат РАҲМАТ
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист

>Сизни билмадим-у, аммо менинг назаримда киши олтмиш ёшнинг нари-берисида бот-бот ўлим ҳақида ўйлаб қоларкан. Ҳатто қабристонга борганингда, қабринг қаерда бўлишини зоҳиран чамалагандай бўласан.
Бунинг боиси шундаки, устозлар ва дўстлар сени бирин-кетин тарк этиб кетавергач, бобо Яссавий айтган «чўбин от» сени ҳам излаётганига ва муқаррар етиб келишига ишонч ҳосил қилаверасан.

Устоз Асқад Мухтор ёзган эдилар:

Умрим узоқ бўлар,
Сезиб турар кўнгил…

Машраб Бобоев ҳам бундан атиги бир неча йил олдин шундай мисралар битганди:

Умрим узоқ бўлар
менинг ҳам,
Кўзим очиқ кетмас оламдан.
Не-не умид узилгани дам
«Худо қайтиб берган»
одамман.
Йўлларимда не-не муаммо,
Не-не сурон, не хавуфу
хатар.
Тақдиримда гулшанлар аро
Не курашлар қалашиб ётар!
Ҳали олис ўшал қутлуғ кун,
Парвозингни баланд ол,
юрак!
Курашларда енгмоғим учун
Узоқ умр кўрмоғим керак!

Аммо минг таассуфки, бугун Асқад Мухтор ҳам, Машраб Бобоев ҳам орамизда йўқ. Нақадар катта йўқотиш, нақадар мусибат…

Кечагидай ёдимда: 1971 йилда Машрабхоннинг «Онамга хат» деб номланган илк китобчаси чоп этилганда Тошкентдан кам келадиган, кам мактуб йўллайдиган дўстимизга ҳазил нома йўллаган эдик.

«Онамга хат» тегди қўлларга,
Онангга ҳам хат ёз, чироғим…

Машраб Бобоевнинг ҳатто қадаҳ кўтариб айтган гаплари ҳам юморга бой жўяли бўлар ва ёдингизда михланиб қоларди:

Хайёмдан ичишни ўргандик, аммо,
Хайёмдай ёзиш қаёда дейсиз…

Киши худо берган истеъдод учқуни бўлмаса, қайси шароитда, қай бир жанрда қалам тебратмасин, графоманлигини кўрсатиб қўяверади.

Машраб Бобоев шеър ўқиганда кўзларидан ўт чақнагандай бўларди, унинг телесериалларидан бир қисмини кўрсангиз кифоя – боғланиб қолардингиз. Насри, драматургияси ҳам фалсафий, сеҳрли эди. Пайариқнинг чекка бир қишлоғидан шундай истеъдод чиққанига ишонқирамай қолардингиз.

У муборак хотираларда яшаяжак!

БИР ҚИЗИҚ ВОҚЕА
Шароф БОШБЕКОВ
Драматург

Театрда Машраб Бобоевнинг “Ўттиз ёшлилар” асари қўйилди. Маҳкам Муҳаммедов саҳналаштирган. Шу спектаклни Ўзбекистон радиосига ёзадиган бўлдик. Спектаклда Муаллиф деган персонаж бор. Мен бош қаҳрамонни ўйнаган куним Рустам шу ролни ижро этарди, у бош қаҳрамонни ўйнаган куни мен Автор бўлардим. Муаллиф – Машраб аканинг ўзи эди. Радио режиссёри Раҳмат Жумаев (охирати обод бўлсин) бизга асардаги Машраб аканинг шеърларидан ўқитиб кўрди. Мен шеърни яхши ўқирдим. Шу ҳол менинг “бошимга етди” – бош ролни Рус­там ўйнайдиган бўлди, менга Муаллиф тегди. Энди ўйлаб кўрсам, бир ҳисобда, яхши бўлган экан. Ҳали-ҳали радиодан “Ўттиз ёшлилар”ни бериб қолса, эшитиб маза қиламан. Шеър ҳам зўр ёзилган, мен ҳам зўр ўқиган эканман…

Бир қизиқ воқеа. Радиоспектаклда диктор роль ижрочиларни бир-бир таништирганда “Автор – Шароф Бошбеков” деган жойи бор. Кўпчилик “Ўттиз ёшлилар”ни мен ёзган деб тушунган. Машраб аканинг “Барибир улоқ сизда кетди” деб кулгани ёдимда.

СЎЗ АЙТМОҚ УЧУН КЕЛГАН ДУНЁГА
Тоҳир МАЛИК
Ўзбекистон халқ ёзувчиси

Йиллар шамоли қадрдонларни бирма-бир, аёвсиз равишда олиб кетаверади. «Ўлим олиб кетди, бизни ундан жудо қилди», деб қолаверамиз. «Жудо қилиш»ни фақат жисмонан деб тушуниш тўғрироқ бўлар. Қадрдонимизнинг жисмини тупроққа қўйиб келамиз. Ўзи эса хотирамизда яшаб қолаверади. Кулишлари, ширин суҳбатлари, баъзан куйиниб баҳслашишлари… Булардан жудо бўлиш мумкинми? Хотираларни тупроққа кўмиш мумкинми?

Ўтган яхши одамлар ҳақида хотиралар ёзиш одати бор. Каминадан ҳам илтимос қилиб туришади. Чиндан ҳам хайрли хотиралар кўп бўлади, аммо уни қоғозга тушириш устоз ёки дўстнинг ўлганини тан олгандек туюлиб, руҳим эзила бошлайди. Хотира баёни менга худди врач ёзиб берадиган ўлим ҳақидаги хулосани эслатади. Адабиётимизда «Ўлимларни қолдириб доғда» деган сатрлар тез-тез учраб турарди. Хотира аслида, ўлимни доғда қолдириб, ҳаётнинг давом этишидир. Машраб Бобоев ҳақидаги хотирани мен «У тирик!» деган ишонч билан ёзяпман. Яқин йиллар ичи бирин-кетин вафот этган Шукур Холмирзаев, Неъмат Аминов, Рауф Парфи, Сафар Барноев, Маъруф Жалиллар ҳақида ҳам шундай дейман.

Самарқанд вилоятида бўлганимда Машраб Бобоев ижодига бағишланган тадбирлар ўтказиш таклифини айтганимда, «Унинг унвони бормиди?» деб сўрашди. Кишининг ғашини келтирадиган савол. Унвон ва нишон одамнинг тарихдаги ўрнини белгиламайди-ку? Лекин савол берилган, мен жавоб қайтаришим керак эди. Шунда мен дедимки: «Машраб Бобоевга унвоннинг энг зўри берилган, „Ўзбекистонда хизмат кўрсатган яхши одам“ деган унвон сизни қониқтирадими?»

Машраб ака билан ёшимизда тафовут бўлса-да, ака эмас, дўст каби муомала қилардилар. Шу яқинлик туфайли дўстона ҳазилларимиз кўп бўларди. Бизни ижоддан ташқари турли қизиқишлар ҳам яқинлаштириб турарди. Биринчи яқинлигимиз — спортга бўлган ишқибозчиликдан эди. Дастлабки учрашувимиз ҳам футбол баҳонасида бўлган. Олтмиш олтинчи йил, зилзилалар давом этаётган кунлар эди. Мен болалар газетасида спорт бўлимида ишлардим. Ўша куни «Пахтакор» ўйнаши керак эди. Пешин пайти «Навоий» кўчасидаги ошхоналардан бирига чиқсам, ижодкор акалар чақчақлашиб ўтиришган экан. Даврага қўшилдим.

Рауф ака бир йигитни таништирдилар: «Машраб, зўр шоир, Самарқандда маданият бўлимида ишлайди». «Танийман», дедим. Ажабланишди, ҳазил деб ўйлашди. Сиртдан танирдим. Театр санъати институти кечки бўлим талабаларининг диплом спектаклида (адашмасам, Вампиловнинг «Иркутск фожиаси» эди.) Машраб ака бош ролни ижро этган эдилар. Шу спектакл телевизорда кўрсатилганди. Аввало асарнинг юқорида савияда экани, шунинг баробарида бош рол ижросининг профессионал даражада бўлгани каминага ёққан эди. Мен Машраб акага шуни айтдим. Елкаларини силкитиб кулиб қўя қолдилар. Машраб акага мени таништириб, футол билан шуғулланишимни айтишганда, у киши бугунги футбол ўйинига бориш истагида эканликларини билдирдилар. Бирга бордик, бирга ҳаяжонланиб, бирга бақирдик. Бошқаларга қўшилиб, судьяни ҳам биргалишб сўкдик. Орадан кўп ўтмай, Машраб ака Тошкентга ишга келдилар.

«Ёш гвардия» нашриёти билан бизнинг таҳририят бир бинода, ҳатто бир қаватда эди. Шу боис, деярли ҳар куни кўришардик. «Навоий, 30» деб аталувчи бино биқинида бир чойхона бўларди. У ердаги ҳовуз атрофида кўпинча шеърхонлик давраси бўларди. Давра гули, албатта, Абдулла Орипов эдилар. Рауф Парфи, Маъруф Жалил, Чўлпон Эргаш, Сулаймон Раҳмон каби ижодкорлар тўпланишарди. Абдулла аканинг машҳур «Тилла балиқча» шеърлари ўша ҳовуздаги балиққа қараб ёзилгани эсимда. Чойхонанинг бир қанотида шахмат ишқибозлари тўпланишарди. Шахмат устаси Мамажон Муҳиддинов, Мирзакалон Исмоилий, Озод Шарофиддинов, Мирзиёд Мирзоидов, Миад Ҳакимов, Эркин Воҳидовлар давраси Машраб ака эътиборидан четда қолмасди. Баъзан ҳам у давранинг, ҳам бу давранинг азиз «меҳмони» бўлардилар. Шунчаки шахмат ишқибози эмасдилар, яхши ўйнардилар. Шахмат ўйини давомида одатда «янчиб ташлайман», «пачақ қиламан», деган ҳазил пўписалар бўлади. Машраб ака бунга жавобан кулиб қўярдилар. Янчиб ташлашга ваъда берган киши ютқизиб қўйса, елкаларини силкитиб, мириқиб кулардилар.

Абдулла Қаҳҳорнинг «Ёшлар билан суҳбат» асари юқори лавозимли кишиларга ёқмай, «Ҳолвани ҳоким ейди, даррани етим ейди», деганларидек, китобга муҳаррирлик қилган Машраб Бобоев ишдан бўшатилди. Бошқа ерда ишласалар ҳам, учрашувларимиз, суҳбатларимиз давом этаверди. Кейинчалик Ғафур Ғулом номидаги нашриётда бирга ишладик. «Бир кўча, бир кеча» китобимга муҳаррирлик қилдилар. Китоб чиққач, миннатдорлик билан дастхат ёзиб, «вице гўзал» деб имзо чекдим. Кулдилар. «Бош гўзал ким?» деб сўрадилар. «Сиз-да», дедим. Роҳатланиб кулиб, дастхатни кўпчиликка кўрсатиб чиқдилар. Ўша йиллар Саид Аҳмад, Шукрулло, Азиз Абдураззоқлар чирой масаласида бир-бирларига ҳазил қилиб юришарди. Ёшроқ авлод орасида ҳам бу ҳазил давом этарди. Дастхатда шу ҳазил акс этганди.

1982 йили «Чорраҳада қолган одамлар» деб номланган фантастик қиссам журналда босилди. Цензура томонидан анча чекловлар бўлди. Бу ҳам етмагандай, асар босилиб чиққач, айрим дўстларимиз унда сиёсий хатолар кўриб, газетага мақола ҳам ёзиб беришибди. Шунда газетада улар ёзган «шедевр» эмас, Машраб Бобоевнинг «Хуш келибсан, Рҳақ» деган мақолалари чиқди-ю, улар тинчиб қолишди.

Ёшлик кезлари ёзганларимни акаларга ўқитиб, маслахат олардим. Мурод Хидир билан Машраб Бобоев жиддий, синчиклаб ўқиб, таҳлил қилиб, камчиликларни кўрсатишарди. Рауф Парфи кўнгли чўкмасин, дебми фақат мақтарди. Машраб аканинг муҳаррирлик санъатларига қойил қолардим. Гап фақат таҳрирда эмас. Қўлёзма кимники бўлса бўлсин, холис ёндошардилар. Шу асарни яхшиланишига хисса қўшгилари келиб турарди. Бир куни қўлёзмамни ўқиб, суҳбатга чақирдилар. Бордим. «Хотинингиз билан келмадингизми ишқилиб», деб кулдилар. Бу ҳазилнинг тагида гап бор эди.

Бир дўстимизнинг қўлёзмасини ўқиб, фикр билдириш учун уйларига борибдилар. Машраб аканинг танқидий гапларини эшитиб, ижодкор ўрнига унинг хотини гап талашиб кетибди. «Иккинчи марта хотинлар олдида фикр айтмайман», деб кулган эдилар. Кейинчалик ўша дўстимиз «янги қисса ёзган эдим, Машраб акадан илтимос қилсам, вақти йўқ эмиш», деб ранжиганнамо гапирди. Мен тушундим. Машраб ака «вақт сарф қилиб ўқийсан, ўйлайсан, холис фикр билдирасан. Фикрингни малол оладиган одамга гапиришидан нима фойда?» деган эдилар. Ижодкор халқи ҳам турлича бўлади-да. Сен унга жон куйдириб фикр билдирасан, у эса ранжиб, ҳатто «Сен мени кўра олмайсан!» деб даъво ҳам қилиб қўяди. Машраб акамиз ҳаётлари давомида бунақаларни кўп кўрдилар.
Чойхонадаги ҳовуз атрофида жам бўлган даврани эсладим. Бу давра аҳлини фақат шеър ишқи чорламас эди. Уларни миллатпарварлик руҳи, миллатга хизмат қилиш ғайрати бирлаштириб турарди. Абдулла Орипов шеъриятидаги бу ғоялар бошқаларнинг ҳам ижодига кўчарди.

Бир куни хоккей бўйича жаҳон биринчилигида СССР билан Чехословакия терма командалари ўйнади. Эртасига кўришганимизда «Кўрдингизми?» дедилар. «Ҳа, чехлар ютгани чатоқ бўлди,» дедим. «Сиз ким учун жон куйдирдингиз?» дедилар. Мен дарров тушундим. Совет танклари Чехословакия пойтахтини босиб ўтгани ҳали унутилганича йўқ эди. Чехословакия билан бизнинг тақдиримизни мустамлака сиёсати бирлаштириб турарди. «Юринг, чех дўстларимизнинг байрамини нишонлайлик, ғалабамизни ювайлик», дедилар. Иккита пиводан бошланган нишонлаш узоқ давом этгани эсимда.

Машраб аканинг ичишлари ҳақида турли гаплар, хангомалар юради. Ичадиганлар, ҳатто бўкиб ичиб, юмалаб қоладиганлар кўп эди. Лекин Машраб ака билан Рауф акани бундайлар сафига қўшмаслик керак. Улар дейлик, пиёлани тўлдириб, тўлдириб эмас, суҳбат мароми учун оз-оздан ичишарди. Бировни ғийбат қилишмасди, сўкишмасди, кўнглини оғритишмасди. Ширин суҳбат қуришарди.

Аммо… бу борада Машраб аканинг бир айблари бор эди. Ичганда ҳеч нима емасдилар. Тўра Сулаймон ўғил уйлантирган кунлари Гулистон шаҳрига бордик. Давра тезда қизий қолди. Машраб акага навбатдаги пиёлани қуйиб узатишганда, мен олиб қўйдим-да, ликопчадаги гўштни узатиб, «аввал буни ейсиз, кейин ичасиз», дедим. Машраб ака менинг ҳазилимни ҳам, қаттиқроқ гапимни ҳам малол олмас эдилар. Жилмайиб қўйиб, «хўп» дедилар. Гўштга қараб-қараб ўтиравердилар, қўл узатмадилар. Бошқалар икки-уч мартадан ичишгач, менга қараб ялиниш оҳангида «Тоҳир, илтимос мени қийнаманг», дедилар. «Сиз эса ошқозонингиз билан юрагингизни қийнаманг», деб ўжарлик қилдим. Менинг тўйда узоқ ўтирмаслик одатим бор. Кетишга чоғландим. Кулдилар. «Бу ёғига энди қадаҳ базми бошланар, а?» дедим.

Машраб ака билан Тўра Сулаймон орасида қадрдонлик бор эди. Умуман, Машраб ака кимни ёқтирсалар, самимий ва холис дўст бўлардилар. Машраб аканинг дастлабки саҳна асарлари «Ўттиз ёшлилар» Гулистон театрида қўйилди. Биз бундан қувониб, премьерага бордик. Бош ролни Шароф Бошбеков билан раҳматли Рустам ўйнади. Асар гўзал эди. Энг муҳими — услуб янги эди. Томошадан кейин Тўра ака уюштирган зиёфатда ўтирдик. Мен радиода ишлардим, ўша йилиёқ асарни радиога ёзиб олганмиз. «Сахна сирларини яхши биласиз», деб Машраб акани пьеса ёзишга кўп ундардик. Лекин у киши «ҳали вақти эмас», деб қўярдилар. Ўз ижодларига ҳам ғоят талабчанлик билан муносабатда бўлардилар. Саёз гапларни сахнага олиб чиқишни истамасдилар. Кейинчалик Ҳамза театрида сахналаштирилган «Гурунг» асарида ҳаёт фалсафасига доир фикрлари жамланди.

Бу сатрларни қоғозга туширяпман-у Машраб аканинг беғубор кулгилари қулоғим остида жаранглаб турибди. Давраларда «Ҳайриддинхон, Эркинхон» деб лутф қилишлари кўз олдимда.

Энди… ўша лутф қилғувчи самимий инсон орамизда йўқлар. Ажабки, ўшандай давраларнинг ўзи ҳам йўқ. Аллоҳга шукрки, Машраб ака ва у киши каби ижодкор акалар билан замондош қилди, уларнинг ширин суҳбатларидан баҳраманд этди. Умид шулки, Қиёматда улар билан жаннатда юз кўришгаймиз, инша Аллоҳ!
Тилимизда «қиёматли дўст», «охират биродари» деган иборалар мавжуд. Бунинг маъноси: Аллоҳнинг розилиги учун бу дунёда бир-бирларига чин, вафоли, садоқатли дўст бўлганлар қиёматда Арши Аълонинг соясида сояланиб туришаркан. Пайғамбаримиз алайҳиссалом марҳамат қилибдиларким:

«Маҳшар куни ҳамма маҳшар майдонига йиғилганида барча даҳшатли қўрқув ичида, барча қайноқ тер ичида бўлади. Лекин баъзи инсонлар у кун Арши Аълонинг соясида, кўкда кўрадиган юлдузларимиздек юксакда, нурдан бўлган минбарларда юзларидан нур ёғилиб ўтиришади. Кийимлари нурдан, курсилари нурдан… Лекин улар пайғамбарлар эмас, шаҳидлар эмас.
«Улар кимлар, ё Расулаллоҳ!» — деб сўрашдилар. Дедиларки:
«Улар бир-бирларини Аллоҳ учун севган кишилардир».
Шарафли ҳадислардан бирида бу ривоят ҳам бор:
Бир киши бошқа қишлоқда турадиган дўстини зиёрат қилиш учун йўлга чиқди. Аллоҳ таоло унга бир фариштани юборди. Фаришта ундан:
— Йўл бўлсин, қаерга боряпсан?-деб сўради.
— Шу қишлоқда яшайдиган дўстимни кўргани кетяпман, — деб жавоб қилди у.
— Дўстинг сенга бирор яхшилик қилган ёки ундан бирор манфаат кўрган бўлсанг керак-ки, ўшанинг хотираси учун бораётгандирсан?-деб яна сўради фаришта.
— Бизнинг орамизда манфаат йўқ. Мен уни фақат Аллоҳ таоло учун яхши кўраман, шунинг учун ҳам зиёратига кетяпман, — деб жавоб қилди у киши.
Шунда фаришта дедики:
— Мен Аллоҳнинг элчисиман. Аллоҳ таоло мени атай сенга юборди. Сен уни холисаниллоҳ севганинг учун Аллоҳ таоло ҳам сени севади.
Аллоҳ таолонинг ана шу севгисига етишмоқлик барчаларимизга насиб этсин! Омийн!

Машраб ака «Сўз» деб аталмиш китобларининг биринчи саҳифасидаги шеърда навбатдаги сўзларининг яхшими ё ёмон эканини билмаганларини айта туриб: «Унда биронта ҳам ёлғон йўқ асло, марҳамат, сўз биздан, сиздан-чи, баҳо», деб ёзадилар. Мен 1978 йилнинг баҳоридаёқ бу китобга «аъло» баҳо қўйиб эдим, ҳали ҳам бу баҳодан тонганим йўқ. Бу баҳо мен дунёдан ўтиб кетганимдан кейин ҳам қолади. Чунки, «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган яхши одам» Машраб Бобоевнинг асарларига фақат менгина эмас, халқ «аъло» баҳо қўйган. Халқ эса адашмайди.

ЯХШИЛИК ОДАМИ
Исажон СУЛТОН

Ҳар гал ўзим йўқотган кишилар ҳақида нимадир ёзмоқчи бўламан, қарасам, эслаганим ҳар бир инсон ўз умри, истеъдоди, турмуш тарзи билан турли маъноларни англатиб турган бўлади, уларнинг кўп экани ақлни ҳайиқтиради, дўстларим десам улуғларим, улуғларим десам яқинларим, яқинларим десам – жигарларим… бирма-бир эсимга келаверади…
Шундай кишилардан бири – таниқли адиб, шоир ва драматург Машраб Бобоев эди.
Машраб ака 1992 йилда мен хизмат қилаётган “Шарқ юлдузи” журналининг наср бўлимига раҳбар бўлиб ишга келди.
Илк иш кунидаёқ у кишининг кабинетида суҳбатлашганмиз. “Менга ишлайдиган ходим керак”, деди Машраб ака, узун қўлларини ҳаволатиб-ҳаволатиб. “Асарни нашрга топширишда кечикмасангиз, таҳрир ва баҳо ҳаққоний, холис бўлса бас. Қолган пайтда сиздан қаердасиз, нима қилиб юрибсиз деб сўрамайман. Кечикиб келасизми, эрта кетасизми – марҳамат, ишни қойиллатиб қўйсангиз етарли! Келишдикми?”
Машраб аканинг бу гапи эндигина йигирма бешга кирган ёш ходим учун айни муддао эди.
Машраб ака мени деб раҳбарлардан бир неча марта дашном эшитганини яхши эслайман. Аммо, бу мард инсон ўша айтган сўзида охиригача турди: бирор марта менга интизом ҳақида гапирмади. “Шарқ юлдузи”даги энг эркин дамларим ўша маҳаллар эди, десам адашмайман.
Машраб ака талабчан киши эди. “Адабиёт ўзига хиёнат қилганларни кечирмайди” дер эди. Сўз ишлатиш санъати, таҳрир маҳорати бобида кўп нарсаларни айнан шу кишидан ўрганганман.
1994 йилда қиш қаттиқ келди. Ўша йил мен ҳам ортиқ адабиёт деган меҳробдан юз ўгириб, Фарғонага қайтиб кетаман деган ўйга тушиб қолган вақтларим эди. Қишнинг совуқ кунларидан бирида Машраб ака мени ўз хонадонига олиб кетди. Икки ҳафта шу хонадонда яшаганим эсимда. Янгамизнинг сутли чойларининг таъми, Машраб аканинг “Салиммалик!”дея чақиришлари ҳануз ёдда. Биргалашиб чой ичиб, биргалашиб у кишининг машинасида ишга келиб-кетар эдик: раҳбар ва ходим.
Машраб ака ҳануз яхшилик қилишда давом этар эди. Маданият вазирлигида ишлайдиган бир танишига телефон қилиб, менга бир ўқув юртининг ётоқхонасидан жой олиб берди. У кичкина бўлса-да, озода, шинам ва сокин хона эди. Шу-шу, бир неча йил ўша жойда истиқомат қилдим. Кўп дўстларимиз у маконни яхши эслашади, олтин ёшлигимизнинг бир қисми ана ўша ерларда қолиб кетган.
Кейин Машраб ака ЎзАнинг таржима бўлимига раҳбар бўлиб ишга ўтиб, умрининг охиригача ўша ерда ишлади.
Кези келганида яна бир гапни айтай: мен нафақат Машраб акада, балки улуғларимизнинг кўпчилигида сира кибру ҳаво кўрмадим! Келажакда ким бўлиб етишиши ҳали ноаниқ бўлган биз сингари ёшларга “Балки шу болалардан адабиётимизга ҳисса қўша оладиган бир ижодкор етишиб чиқар” деган умид боис, интизомсизликларимизга, ғўрлигу шўхликларимизга кўз юмган, бағрикенглик билан муносабатда бўлганларига энди ақлим етади.
Машраб ака ўзбек халқига ўзидан ёдгор қилиб «Онамга хат», «Баҳор кайфияти», «Гурунг»,«Бағишлов», «Олисдаги чироқ», «Сўз», «Мен билган сир», «Қани менинг юлдузим?», «Номсиз юлдузлар» каби ўнлаб китобларни, шунингдек, «Ўттиз ёшлилар», «Ер томири», «Тошкентдан келган меҳмон», «Тунис президенти» («Мушкул савдо»),«Бизнинг ҳовли» («Онаизор»), «Ўз уйингдасан», «Қани менинг юлдузим?», «Суянч тоғлари» каби бир қатор саҳна асарларини, «Ирода», «Севги нидоси» (Алишер Навоийнинг«Сабъаи сайёр» достони асосида миллий балет) ҳамда илк ўзбек телесериали – кўп қисмли «Кўнгил кўчалари» телефильми сценарийсини мерос қилиб қолдирди.

MASHRAB BOBOEV HAQIDAGI
XOTIRALARDAN

Taniqli shoir va dramaturg Mashrab Boboev 1941 yilda Samarqand viloyatining Poyariq tumanida tug’ilgan. 1956 yilda o’rta maktabni bitirgach, avval jamoa xo’jaligida, keyin qishloq kutubxonasida ishladi. 1960-1965 yillarda Toshkent Teatr va rassomlik san’ati institutining aktyorlik fakul`tetida tahsil ko’rdi. Respublika xalq ijodiyoti uyida uslubchi, Samarqand viloyat xalq ijodiyoti uyining direktori, “Yosh gvardiya” (hozirgi “Yangi asr avlodi”) va G’afur G’ulom nomidagi nashriyotlarda muharrir bo’lib ishladi. Respublika radiosi “Sharq yulduzi” jurnali, O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida faoliyat ko’rsatdi. Teatrlarda adabiy emakdoshlik qildi. Madaniyat ishlari vazirligida repertuar bo’limi mudiri, O’zbekiston Milliy axborot agentligi tarjima tahririyatining bosh muharriri bo’lib ishladi.

Mashrab Boboev adib sifatida 60-yillardan boshlab matbuotda ko’rina boshlagan. Uning «Onamga xat» (1971), «Bahor kayfiyati» (1974), «Paxtam mening — baxtim mening» 1975), «Gurung» (1975), «Kechki trolleybus» (1977), «Bag’ishlov» (1978), «Olisdagi chiroq» (1980), «So’z» (1982), «Men bilgan sir» (1990), «Qani mening yulduzim?» (1991), «Nomsiz yulduzlar» (1991) kabi o’nlab kitoblari nashr bo’lgan. Shuningdek, u «O’ttiz yoshlilar», «Yer tomiri», «Toshkentdan kelgan mehmon» («Gurung»), «Tunis prezidenti» («Mushkul savdo»), «Bizning hovli» («Onaizor»), «O’z uyingdasan», «Qani mening yulduzim?», «Suyanch tog’lari» kabi bir qator sahna asarlari yozib, tomoshabinlar e’tiborini tortgan.

Mashrab Boboevning «Iroda», «Sevgi nidosi» («Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostoni asosida milliy balet) hamda «Ko’ngil ko’chalari» deb atalgan ko’p qismli videofilmlari namoyish etilgan.

Mashrab Boboev mohir tarjimon ham edi. U A.Pushkin, R.Hamzatov va boshqa shoirlarning she’rlarini, V. Kataevning «Xayol chechaklari» romani, Muin Bsisuning «Tashrif qog’ozi», Otar Chiladzening «Rangin dunyo» she’riy kitobi va yigirmadan ortiq dramatik asarlarni o’zbek tiliga tarjima qilgan.

Mashrab Boboevning 1995 yilda “O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi” faxriy unvoniga sazovor bo’lgan. 2003 yil 23 iyulda Toshkent shahrida vafot etgan.

YELKADOSH
Mahkam MUHAMMEDOV
O’zbekiston Respublikasi san’at arbobi

Taqdir taqozosi bilan to’rt yil Sirdaryo viloyat teatrida ishlashimga to’g’ri keldi. Birinchi sahnalashtirgan spektaklim dramaturg Mashrab Boboevning “O’ttiz yoshlilar” asari bo’ldi…

Bir kuni dramaturglardan biri: “Mahkam aka, topib olganingiz Mashrab, faqat uning asarlarini sahnalashtirasiz, bizlarga nazaringiz tushmaydi”, deb qoldi.

Mashrab Boboev p`esalarining meni maftun­ qilgani rost edi. Uning ravon, ammo zalvorli fikrlari, taqdir o’yinlari, “qizim senga aytaman, kelinim sen eshit”, qabili­dagi qochirimlari rejissyorni o’ziga tort­may qo’ymasdi. Menga shu gaplarni aytgan dramaturg­ning asarlari esa yuzaki, yalang’och gap­lardan iborat tashviqotning o’zi edi.

– To’g’ri, lekin siz Mashrabday yozmaysiz-da, – dedim.

Shu o’rinda maslak haqida gapirgim keladi. Agar rejissyor, dramaturg hamfikr bo’lmasa, maslakdosh bo’lmasa, ko’ngildagiday ijodiy mahsul yuzaga kelmaydi. Hamza va Mannon Uyg’ur, Abdulla Qahhor, Oybek va Toshxo’ja Xo’jaev, Said Ahmad va Bahodir Yo’ldoshev, Sharof Boshbekov va Olimjon Salimov hamda boshqa ko’pgina maslakdoshlargina haqiqiy san’at asarlarini namoyish qilganlari sir emas. Men Mashrabning “O’ttiz yoshlilar” asarida iste’dodning yolg’izligini, “Er tomiri”da insonning yerga bo’lgan muhabbatini, “Iroda”da buyruqbozlikning illatlarini, “Ko’ngil ko’chalari”da sho’ro tuzumining qusurlari tufayli umr shomida tavba-tazarruga aylangan ko’ngillarni ko’rganman. Mashrabning she’rlari ham o’ziga xos edi, zamirida teran fikrlar yotardi. Ko’rinishdan sodda, ravon so’zlar tagidan injular topasiz, yashirinib yotgan fikr­lar qalqib chiqadi. Uning she’rlarini tanlab “O’ttiz yoshlilar”da repriza sifatida foydalanganimda uzukka ko’z qo’ygandek bo’lib tushgan. O’zbekiston radiosining oltin fondida saqlanayotgan bu asar Rustam Hamdamov va Sharof Boshbekov ijrosida qiyomiga yetgandi. Mashrab oddiy hayotiy lavhadan katta umumlashmalar keltirib chiqarishga mohir bo’lgan. Nigohi o’tkir, uzoqni ko’radigan, davr ruhini sezadigan, zamonning harorat darajasini ilg’aydigan noyob fazilatlari bor edi. San’at institutida o’qigani uchun bo’lsa kerak voqealar tizimini, to’qnashuv jarayonlarini, dramaturgiyaning sir-asrorlarini yaxshi tushunardi.

Mashrab yolg’onni kechira olmas, unga ayovsiz munosabat bildirardi. “Ko’ngil ko’chalari”ni tasvirga tushirish jarayonida aktyorlardan birontasi o’zidan so’z qo’shib gapirsa, shu zahoti to’xtatardi:

– Men unday yozmaganman, to’g’ri gapiring!

Haqiqatan “oshdan chiqqan tosh” singari begona so’z darrov bilinardi. Hatto sarxush holatlarida ham Mashrab so’zga sergak edi. “Muallif har bir so’zni o’ylab yozadi, so’zlarning o’ziga yarasha yuki bor, men qurgan imoratni nega buzasiz?” derdi. So’z mas’uliyati Mashrab uchun birinchi o’rinda turardi.

Mashrabning insoniy fazilatlariga qoyil qolardim. U hammaning tug’ilgan kunini bilar, juda bo’lmaganda sim qoqib tabriklab qo’yar, bo’lmasa oilasini yetaklab uyga kirib kelardi. Matbuotda uning do’stlariga to’y xatlari, u-bu voqeaga munosabatlari tez-tez chiqib turardi. Mening haqimdagi “Bizning rejissyorimiz”, “Mening rejissyorim” kabi maqolalari ko’nglim ardog’ida. Mashrabning urush yillariga bag’ishlangan “Qani mening yulduzim”, “Yalla bobo” kabi dramatik asarlari sahna yuzini ko’rmagani men uchun armon. Kaminaga bag’ishlab “Elkadosh” deb bir she’r ham yozgan edi. Haqiqiy yelkadoshimdan bemavrid ayrilganimdan hamon qayg’uraman. Ammo bir narsa menga taskin beradi. Mashrabning bosgan izlari qoldi. Men shunday inson va ijodkor bilan zamondosh va maslakdosh bo’lganimdan faxrlanaman.

«UZOQ UMR KO’RMOG’IM KERAK…»
Nusrat RAHMAT
O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan jurnalist

Sizni bilmadim-u, ammo mening nazarimda kishi oltmish yoshning nari-berisida bot-bot o’lim haqida o’ylab qolarkan. Hatto qabristonga borganingda, qabring qaerda bo’lishini zohiran chamalaganday bo’lasan.
Buning boisi shundaki, ustozlar va do’stlar seni birin-ketin tark etib ketavergach, bobo Yassaviy aytgan «cho’bin ot» seni ham izlayotganiga va muqarrar yetib kelishiga ishonch hosil qilaverasan.

Ustoz Asqad Muxtor yozgan edilar:

Umrim uzoq bo’lar,
Sezib turar ko’ngil…

Mashrab Boboev ham bundan atigi bir necha yil oldin shunday misralar bitgandi:

Umrim uzoq bo’lar
mening ham,
Ko’zim ochiq ketmas olamdan.
Ne-ne umid uzilgani dam
«Xudo qaytib bergan»
odamman.
Yo’llarimda ne-ne muammo,
Ne-ne suron, ne xavufu
xatar.
Taqdirimda gulshanlar aro
Ne kurashlar qalashib yotar!
Hali olis o’shal qutlug’ kun,
Parvozingni baland ol,
yurak!
Kurashlarda yengmog’im uchun
Uzoq umr ko’rmog’im kerak!

Ammo ming taassufki, bugun Asqad Muxtor ham, Mashrab Boboev ham oramizda yo’q. Naqadar katta yo’qotish, naqadar musibat…

Kechagiday yodimda: 1971 yilda Mashrabxonning «Onamga xat» deb nomlangan ilk kitobchasi chop etilganda Toshkentdan kam keladigan, kam maktub yo’llaydigan do’stimizga hazil noma yo’llagan edik.

«Onamga xat» tegdi qo’llarga,
Onangga ham xat yoz, chirog’im…

Mashrab Boboevning hatto qadah ko’tarib aytgan gaplari ham yumorga boy jo’yali bo’lar va yodingizda mixlanib qolardi:

Xayyomdan ichishni o’rgandik, ammo,
Xayyomday yozish qayoda deysiz…

Kishi xudo bergan iste’dod uchquni bo’lmasa, qaysi sharoitda, qay bir janrda qalam tebratmasin, grafomanligini ko’rsatib qo’yaveradi.

Mashrab Boboev she’r o’qiganda ko’zlaridan o’t chaqnaganday bo’lardi, uning teleseriallaridan bir qismini ko’rsangiz kifoya – bog’lanib qolardingiz. Nasri, dramaturgiyasi ham falsafiy, sehrli edi. Payariqning chekka bir qishlog’idan shunday iste’dod chiqqaniga ishonqiramay qolardingiz.

U muborak xotiralarda yashayajak!

BIR QIZIQ VOQEA
Sharof BOSHBEKOV
Dramaturg

 Teatrda Mashrab Boboevning “O’ttiz yoshlilar” asari qo’yildi. Mahkam Muhammedov sahnalashtirgan. Shu spektaklni O’zbekiston radiosiga yozadigan bo’ldik. Spektaklda Muallif degan personaj bor. Men bosh qahramonni o’ynagan kunim Rustam shu rolni ijro etardi, u bosh qahramonni o’ynagan kuni men Avtor bo’lardim. Muallif – Mashrab akaning o’zi edi. Radio rejissyori Rahmat Jumaev (oxirati obod bo’lsin) bizga asardagi Mashrab akaning she’rlaridan o’qitib ko’rdi. Men she’rni yaxshi o’qirdim. Shu hol mening “boshimga yetdi” – bosh rolni Rus­tam o’ynaydigan bo’ldi, menga Muallif tegdi. Endi o’ylab ko’rsam, bir hisobda, yaxshi bo’lgan ekan. Hali-hali radiodan “O’ttiz yoshlilar”ni berib qolsa, eshitib maza qilaman. She’r ham zo’r yozilgan, men ham zo’r o’qigan ekanman…

Bir qiziq voqea. Radiospektaklda diktor rol` ijrochilarni bir-bir tanishtirganda “Avtor – Sharof Boshbekov” degan joyi bor. Ko’pchilik “O’ttiz yoshlilar”ni men yozgan deb tushungan. Mashrab akaning “Baribir uloq sizda ketdi” deb kulgani yodimda.

SO’Z AYTMOQ UCHUN KELGAN DUNYOGA
Tohir MALIK
O’zbekiston xalq yozuvchisi

Yillar shamoli qadrdonlarni birma-bir, ayovsiz ravishda olib ketaveradi. «O’lim olib ketdi, bizni undan judo qildi», deb qolaveramiz. «Judo qilish»ni faqat jismonan deb tushunish to’g’riroq bo’lar. Qadrdonimizning jismini tuproqqa qo’yib kelamiz. O’zi esa xotiramizda yashab qolaveradi. Kulishlari, shirin suhbatlari, ba’zan kuyinib bahslashishlari… Bulardan judo bo’lish mumkinmi? Xotiralarni tuproqqa ko’mish mumkinmi?

O’tgan yaxshi odamlar haqida xotiralar yozish odati bor. Kaminadan ham iltimos qilib turishadi. Chindan ham xayrli xotiralar ko’p bo’ladi, ammo uni qog’ozga tushirish ustoz yoki do’stning o’lganini tan olgandek tuyulib, ruhim ezila boshlaydi. Xotira bayoni menga xuddi vrach yozib beradigan o’lim haqidagi xulosani eslatadi. Adabiyotimizda «O’limlarni qoldirib dog’da» degan satrlar tez-tez uchrab turardi. Xotira aslida, o’limni dog’da qoldirib, hayotning davom etishidir. Mashrab Boboev haqidagi xotirani men «U tirik!» degan ishonch bilan yozyapman. Yaqin yillar ichi birin-ketin vafot etgan Shukur Xolmirzaev, Ne’mat Aminov, Rauf Parfi, Safar Barnoev, Ma’ruf Jalillar haqida ham shunday deyman.

Samarqand viloyatida bo’lganimda Mashrab Boboev ijodiga bag’ishlangan tadbirlar o’tkazish taklifini aytganimda, «Uning unvoni bormidi?» deb so’rashdi. Kishining g’ashini keltiradigan savol. Unvon va nishon odamning tarixdagi o’rnini belgilamaydi-ku? Lekin savol berilgan, men javob qaytarishim kerak edi. Shunda men dedimki: «Mashrab Boboevga unvonning eng zo’ri berilgan, „O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan yaxshi odam“ degan unvon sizni qoniqtiradimi?»

Mashrab aka bilan yoshimizda tafovut bo’lsa-da, aka emas, do’st kabi muomala qilardilar. Shu yaqinlik tufayli do’stona hazillarimiz ko’p bo’lardi. Bizni ijoddan tashqari turli qiziqishlar ham yaqinlashtirib turardi. Birinchi yaqinligimiz — sportga bo’lgan ishqibozchilikdan edi. Dastlabki uchrashuvimiz ham futbol bahonasida bo’lgan. Oltmish oltinchi yil, zilzilalar davom etayotgan kunlar edi. Men bolalar gazetasida sport bo’limida ishlardim. O’sha kuni «Paxtakor» o’ynashi kerak edi. Peshin payti «Navoiy» ko’chasidagi oshxonalardan biriga chiqsam, ijodkor akalar chaqchaqlashib o’tirishgan ekan. Davraga qo’shildim.

Rauf aka bir yigitni tanishtirdilar: «Mashrab, zo’r shoir, Samarqandda madaniyat bo’limida ishlaydi». «Taniyman», dedim. Ajablanishdi, hazil deb o’ylashdi. Sirtdan tanirdim. Teatr san’ati instituti kechki bo’lim talabalarining diplom spektaklida (adashmasam, Vampilovning «Irkutsk fojiasi» edi.) Mashrab aka bosh rolni ijro etgan edilar. Shu spektakl televizorda ko’rsatilgandi. Avvalo asarning yuqorida saviyada ekani, shuning barobarida bosh rol ijrosining professional darajada bo’lgani kaminaga yoqqan edi. Men Mashrab akaga shuni aytdim. Yelkalarini silkitib kulib qo’ya qoldilar. Mashrab akaga meni tanishtirib, futol bilan shug’ullanishimni aytishganda, u kishi bugungi futbol o’yiniga borish istagida ekanliklarini bildirdilar. Birga bordik, birga hayajonlanib, birga baqirdik. Boshqalarga qo’shilib, sud`yani ham birgalishb so’kdik. Oradan ko’p o’tmay, Mashrab aka Toshkentga ishga keldilar.

«Yosh gvardiya» nashriyoti bilan bizning tahririyat bir binoda, hatto bir qavatda edi. Shu bois, deyarli har kuni ko’rishardik. «Navoiy, 30» deb ataluvchi bino biqinida bir choyxona bo’lardi. U yerdagi hovuz atrofida ko’pincha she’rxonlik davrasi bo’lardi. Davra guli, albatta, Abdulla Oripov edilar. Rauf Parfi, Ma’ruf Jalil, Cho’lpon Ergash, Sulaymon Rahmon kabi ijodkorlar to’planishardi. Abdulla akaning mashhur «Tilla baliqcha» she’rlari o’sha hovuzdagi baliqqa qarab yozilgani esimda. Choyxonaning bir qanotida shaxmat ishqibozlari to’planishardi. Shaxmat ustasi Mamajon Muhiddinov, Mirzakalon Ismoiliy, Ozod Sharofiddinov, Mirziyod Mirzoidov, Miad Hakimov, Erkin Vohidovlar davrasi Mashrab aka e’tiboridan chetda qolmasdi. Ba’zan ham u davraning, ham bu davraning aziz «mehmoni» bo’lardilar. Shunchaki shaxmat ishqibozi emasdilar, yaxshi o’ynardilar. Shaxmat o’yini davomida odatda «yanchib tashlayman», «pachaq qilaman», degan hazil po’pisalar bo’ladi. Mashrab aka bunga javoban kulib qo’yardilar. Yanchib tashlashga va’da bergan kishi yutqizib qo’ysa, yelkalarini silkitib, miriqib kulardilar.

Abdulla Qahhorning «Yoshlar bilan suhbat» asari yuqori lavozimli kishilarga yoqmay, «Holvani hokim yeydi, darrani yetim yeydi», deganlaridek, kitobga muharrirlik qilgan Mashrab Boboev ishdan bo’shatildi. Boshqa yerda ishlasalar ham, uchrashuvlarimiz, suhbatlarimiz davom etaverdi. Keyinchalik G’afur G’ulom nomidagi nashriyotda birga ishladik. «Bir ko’cha, bir kecha» kitobimga muharrirlik qildilar. Kitob chiqqach, minnatdorlik bilan dastxat yozib, «vitse go’zal» deb imzo chekdim. Kuldilar. «Bosh go’zal kim?» deb so’radilar. «Siz-da», dedim. Rohatlanib kulib, dastxatni ko’pchilikka ko’rsatib chiqdilar. O’sha yillar Said Ahmad, Shukrullo, Aziz Abdurazzoqlar chiroy masalasida bir-birlariga hazil qilib yurishardi. Yoshroq avlod orasida ham bu hazil davom etardi. Dastxatda shu hazil aks etgandi.

1982 yili «Chorrahada qolgan odamlar» deb nomlangan fantastik qissam jurnalda bosildi. Senzura tomonidan ancha cheklovlar bo’ldi. Bu ham yetmaganday, asar bosilib chiqqach, ayrim do’stlarimiz unda siyosiy xatolar ko’rib, gazetaga maqola ham yozib berishibdi. Shunda gazetada ular yozgan «shedevr» emas, Mashrab Boboevning «Xush kelibsan, Rhaq» degan maqolalari chiqdi-yu, ular tinchib qolishdi.

Yoshlik kezlari yozganlarimni akalarga o’qitib, maslaxat olardim. Murod Xidir bilan Mashrab Boboev jiddiy, sinchiklab o’qib, tahlil qilib, kamchiliklarni ko’rsatishardi. Rauf Parfi ko’ngli cho’kmasin, debmi faqat maqtardi. Mashrab akaning muharrirlik san’atlariga qoyil qolardim. Gap faqat tahrirda emas. Qo’lyozma kimniki bo’lsa bo’lsin, xolis yondoshardilar. Shu asarni yaxshilanishiga xissa qo’shgilari kelib turardi. Bir kuni qo’lyozmamni o’qib, suhbatga chaqirdilar. Bordim. «Xotiningiz bilan kelmadingizmi ishqilib», deb kuldilar. Bu hazilning tagida gap bor edi.

Bir do’stimizning qo’lyozmasini o’qib, fikr bildirish uchun uylariga boribdilar. Mashrab akaning tanqidiy gaplarini eshitib, ijodkor o’rniga uning xotini gap talashib ketibdi. «Ikkinchi marta xotinlar oldida fikr aytmayman», deb kulgan edilar. Keyinchalik o’sha do’stimiz «yangi qissa yozgan edim, Mashrab akadan iltimos qilsam, vaqti yo’q emish», deb ranjigannamo gapirdi. Men tushundim. Mashrab aka «vaqt sarf qilib o’qiysan, o’ylaysan, xolis fikr bildirasan. Fikringni malol oladigan odamga gapirishidan nima foyda?» degan edilar. Ijodkor xalqi ham turlicha bo’ladi-da. Sen unga jon kuydirib fikr bildirasan, u esa ranjib, hatto «Sen meni ko’ra olmaysan!» deb da’vo ham qilib qo’yadi. Mashrab akamiz hayotlari davomida bunaqalarni ko’p ko’rdilar.
Choyxonadagi hovuz atrofida jam bo’lgan davrani esladim. Bu davra ahlini faqat she’r ishqi chorlamas edi. Ularni millatparvarlik ruhi, millatga xizmat qilish g’ayrati birlashtirib turardi. Abdulla Oripov she’riyatidagi bu g’oyalar boshqalarning ham ijodiga ko’chardi.

Bir kuni xokkey bo’yicha jahon birinchiligida SSSR bilan Chexoslovakiya terma komandalari o’ynadi. Ertasiga ko’rishganimizda «Ko’rdingizmi?» dedilar. «Ha, chexlar yutgani chatoq bo’ldi,» dedim. «Siz kim uchun jon kuydirdingiz?» dedilar. Men darrov tushundim. Sovet tanklari Chexoslovakiya poytaxtini bosib o’tgani hali unutilganicha yo’q edi. Chexoslovakiya bilan bizning taqdirimizni mustamlaka siyosati birlashtirib turardi. «Yuring, chex do’stlarimizning bayramini nishonlaylik, g’alabamizni yuvaylik», dedilar. Ikkita pivodan boshlangan nishonlash uzoq davom etgani esimda.

Mashrab akaning ichishlari haqida turli gaplar, xangomalar yuradi. Ichadiganlar, hatto bo’kib ichib, yumalab qoladiganlar ko’p edi. Lekin Mashrab aka bilan Rauf akani bundaylar safiga qo’shmaslik kerak. Ular deylik, piyolani to’ldirib, to’ldirib emas, suhbat maromi uchun oz-ozdan ichishardi. Birovni g’iybat qilishmasdi, so’kishmasdi, ko’nglini og’ritishmasdi. Shirin suhbat qurishardi.

Ammo… bu borada Mashrab akaning bir ayblari bor edi. Ichganda hech nima yemasdilar. To’ra Sulaymon o’g’il uylantirgan kunlari Guliston shahriga bordik. Davra tezda qiziy qoldi. Mashrab akaga navbatdagi piyolani quyib uzatishganda, men olib qo’ydim-da, likopchadagi go’shtni uzatib, «avval buni yeysiz, keyin ichasiz», dedim. Mashrab aka mening hazilimni ham, qattiqroq gapimni ham malol olmas edilar. Jilmayib qo’yib, «xo’p» dedilar. Go’shtga qarab-qarab o’tiraverdilar, qo’l uzatmadilar. Boshqalar ikki-uch martadan ichishgach, menga qarab yalinish ohangida «Tohir, iltimos meni qiynamang», dedilar. «Siz esa oshqozoningiz bilan yuragingizni qiynamang», deb o’jarlik qildim. Mening to’yda uzoq o’tirmaslik odatim bor. Ketishga chog’landim. Kuldilar. «Bu yog’iga endi qadah bazmi boshlanar, a?» dedim.

Mashrab aka bilan To’ra Sulaymon orasida qadrdonlik bor edi. Umuman, Mashrab aka kimni yoqtirsalar, samimiy va xolis do’st bo’lardilar. Mashrab akaning dastlabki sahna asarlari «O’ttiz yoshlilar» Guliston teatrida qo’yildi. Biz bundan quvonib, prem`eraga bordik. Bosh rolni Sharof Boshbekov bilan rahmatli Rustam o’ynadi. Asar go’zal edi. Eng muhimi — uslub yangi edi. Tomoshadan keyin To’ra aka uyushtirgan ziyofatda o’tirdik. Men radioda ishlardim, o’sha yiliyoq asarni radioga yozib olganmiz. «Saxna sirlarini yaxshi bilasiz», deb Mashrab akani p`esa yozishga ko’p undardik. Lekin u kishi «hali vaqti emas», deb qo’yardilar. O’z ijodlariga ham g’oyat talabchanlik bilan munosabatda bo’lardilar. Sayoz gaplarni saxnaga olib chiqishni istamasdilar. Keyinchalik Hamza teatrida saxnalashtirilgan «Gurung» asarida hayot falsafasiga doir fikrlari jamlandi.

Bu satrlarni qog’ozga tushiryapman-u Mashrab akaning beg’ubor kulgilari qulog’im ostida jaranglab turibdi. Davralarda «Hayriddinxon, Erkinxon» deb lutf qilishlari ko’z oldimda.

Endi… o’sha lutf qilg’uvchi samimiy inson oramizda yo’qlar. Ajabki, o’shanday davralarning o’zi ham yo’q. Allohga shukrki, Mashrab aka va u kishi kabi ijodkor akalar bilan zamondosh qildi, ularning shirin suhbatlaridan bahramand etdi. Umid shulki, Qiyomatda ular bilan jannatda yuz ko’rishgaymiz, insha Alloh!
Tilimizda «qiyomatli do’st», «oxirat birodari» degan iboralar mavjud. Buning ma’nosi: Allohning roziligi uchun bu dunyoda bir-birlariga chin, vafoli, sadoqatli do’st bo’lganlar qiyomatda Arshi A’loning soyasida soyalanib turisharkan. Payg’ambarimiz alayhissalom marhamat qilibdilarkim:

«Mahshar kuni hamma mahshar maydoniga yig’ilganida barcha dahshatli qo’rquv ichida, barcha qaynoq ter ichida bo’ladi. Lekin ba’zi insonlar u kun Arshi A’loning soyasida, ko’kda ko’radigan yulduzlarimizdek yuksakda, nurdan bo’lgan minbarlarda yuzlaridan nur yog’ilib o’tirishadi. Kiyimlari nurdan, kursilari nurdan… Lekin ular payg’ambarlar emas, shahidlar emas.

«Ular kimlar, yo Rasulalloh!» — deb so’rashdilar. Dedilarki:
«Ular bir-birlarini Alloh uchun sevgan kishilardir».
Sharafli hadislardan birida bu rivoyat ham bor:
Bir kishi boshqa qishloqda turadigan do’stini ziyorat qilish uchun yo’lga chiqdi. Alloh taolo unga bir farishtani yubordi. Farishta undan:
— Yo’l bo’lsin, qaerga boryapsan?-deb so’radi.
— Shu qishloqda yashaydigan do’stimni ko’rgani ketyapman, — deb javob qildi u.
— Do’sting senga biror yaxshilik qilgan yoki undan biror manfaat ko’rgan bo’lsang kerak-ki, o’shaning xotirasi uchun borayotgandirsan?-deb yana so’radi farishta.
— Bizning oramizda manfaat yo’q. Men uni faqat Alloh taolo uchun yaxshi ko’raman, shuning uchun ham ziyoratiga ketyapman, — deb javob qildi u kishi.

Shunda farishta dediki:
— Men Allohning elchisiman. Alloh taolo meni atay senga yubordi. Sen uni xolisanilloh sevganing uchun Alloh taolo ham seni sevadi.
Alloh taoloning ana shu sevgisiga yetishmoqlik barchalarimizga nasib etsin! Omiyn!

Mashrab aka «So’z» deb atalmish kitoblarining birinchi sahifasidagi she’rda navbatdagi so’zlarining yaxshimi yo yomon ekanini bilmaganlarini ayta turib: «Unda bironta ham yolg’on yo’q aslo, marhamat, so’z bizdan, sizdan-chi, baho», deb yozadilar. Men 1978 yilning bahoridayoq bu kitobga «a’lo» baho qo’yib edim, hali ham bu bahodan tonganim yo’q. Bu baho men dunyodan o’tib ketganimdan keyin ham qoladi. Chunki, «O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan yaxshi odam» Mashrab Boboevning asarlariga faqat mengina emas, xalq «a’lo» baho qo’ygan. Xalq esa adashmaydi.

YAXSHILIK ODAMI
Isajon SULTON

Har gal o’zim yo’qotgan kishilar haqida nimadir yozmoqchi bo’laman, qarasam, eslaganim har bir inson o’z umri, iste’dodi, turmush tarzi bilan turli ma’nolarni anglatib turgan bo’ladi, ularning ko’p ekani aqlni hayiqtiradi, do’stlarim desam ulug’larim, ulug’larim desam yaqinlarim, yaqinlarim desam – jigarlarim… birma-bir esimga kelaveradi…

Shunday kishilardan biri – taniqli adib, shoir va dramaturg Mashrab Boboev edi.
Mashrab aka 1992 yilda men xizmat qilayotgan “Sharq yulduzi” jurnalining nasr bo’limiga rahbar bo’lib ishga keldi.
Ilk ish kunidayoq u kishining kabinetida suhbatlashganmiz. “Menga ishlaydigan xodim kerak”, dedi Mashrab aka, uzun qo’llarini havolatib-havolatib. “Asarni nashrga topshirishda kechikmasangiz, tahrir va baho haqqoniy, xolis bo’lsa bas. Qolgan paytda sizdan qaerdasiz, nima qilib yuribsiz deb so’ramayman. Kechikib kelasizmi, erta ketasizmi – marhamat, ishni qoyillatib qo’ysangiz yetarli! Kelishdikmi?”
Mashrab akaning bu gapi endigina yigirma beshga kirgan yosh xodim uchun ayni muddao edi.
Mashrab aka meni deb rahbarlardan bir necha marta dashnom eshitganini yaxshi eslayman. Ammo, bu mard inson o’sha aytgan so’zida oxirigacha turdi: biror marta menga intizom haqida gapirmadi. “Sharq yulduzi”dagi eng erkin damlarim o’sha mahallar edi, desam adashmayman.
Mashrab aka talabchan kishi edi. “Adabiyot o’ziga xiyonat qilganlarni kechirmaydi” der edi. So’z ishlatish san’ati, tahrir mahorati bobida ko’p narsalarni aynan shu kishidan o’rganganman.
1994 yilda qish qattiq keldi. O’sha yil men ham ortiq adabiyot degan mehrobdan yuz o’girib, Farg’onaga qaytib ketaman degan o’yga tushib qolgan vaqtlarim edi. Qishning sovuq kunlaridan birida Mashrab aka meni o’z xonadoniga olib ketdi. Ikki hafta shu xonadonda yashaganim esimda. Yangamizning sutli choylarining ta’mi, Mashrab akaning “Salimmalik!”deya chaqirishlari hanuz yodda. Birgalashib choy ichib, birgalashib u kishining mashinasida ishga kelib-ketar edik: rahbar va xodim.
Mashrab aka hanuz yaxshilik qilishda davom etar edi. Madaniyat vazirligida ishlaydigan bir tanishiga telefon qilib, menga bir o’quv yurtining yotoqxonasidan joy olib berdi. U kichkina bo’lsa-da, ozoda, shinam va sokin xona edi. Shu-shu, bir necha yil o’sha joyda istiqomat qildim. Ko’p do’stlarimiz u makonni yaxshi eslashadi, oltin yoshligimizning bir qismi ana o’sha yerlarda qolib ketgan.
Keyin Mashrab aka O’zAning tarjima bo’limiga rahbar bo’lib ishga o’tib, umrining oxirigacha o’sha yerda ishladi.
Kezi kelganida yana bir gapni aytay: men nafaqat Mashrab akada, balki ulug’larimizning ko’pchiligida sira kibru havo ko’rmadim! Kelajakda kim bo’lib yetishishi hali noaniq bo’lgan biz singari yoshlarga “Balki shu bolalardan adabiyotimizga hissa qo’sha oladigan bir ijodkor yetishib chiqar” degan umid bois, intizomsizliklarimizga, g’o’rligu sho’xliklarimizga ko’z yumgan, bag’rikenglik bilan munosabatda bo’lganlariga endi aqlim yetadi.
Mashrab aka o’zbek xalqiga o’zidan yodgor qilib «Onamga xat», «Bahor kayfiyati», «Gurung»,«Bag’ishlov», «Olisdagi chiroq», «So’z», «Men bilgan sir», «Qani mening yulduzim?», «Nomsiz yulduzlar» kabi o’nlab kitoblarni, shuningdek, «O’ttiz yoshlilar», «Yer tomiri», «Toshkentdan kelgan mehmon», «Tunis prezidenti» («Mushkul savdo»),«Bizning hovli» («Onaizor»), «O’z uyingdasan», «Qani mening yulduzim?», «Suyanch tog’lari» kabi bir qator sahna asarlarini, «Iroda», «Sevgi nidosi» (Alisher Navoiyning«Sab’ai sayyor» dostoni asosida milliy balet) hamda ilk o’zbek teleseriali – ko’p qismli «Ko’ngil ko’chalari» telefil`mi stsenariysini meros qilib qoldirdi.

Mashrab Boboyev. Olisdagi chiroq — Xurshid Davron kutubxonasi

Mashrab Boboyev. Bahor kayfiyati — Xurshid Davron kutubxonasi