Тунда фақат ёшлик пайтларидагина ишларди. Иш пайтида ҳар қандай ҳолатни руҳига бўйсундирарди, таъкидлайман: ҳар қандай! Меҳнатсеварлик қобилияти ва ички туйғуларнинг уйғунлиги унинг шоирлик истеъдоди билан баробар эди. Ишлаб бўлгач, дафтарини ёпиб, деразасини очарди – олддаги куннинг барча ташвишлари ва заҳматларига бағрини тутгандай…

Ариадна Эфрон
ОНАМ ҚАНДАЙ ЁЗАРДИ?
Ойгул Суюндиқова таржимаси

Ҳамма ишлари, кечиктириб бўлмас юмушларини белгилаб, эрта тонгдан тиниқ бош ва оч қорин билан ишга ўтирарди. Қайнаб турган қора қаҳвасини ёзув столига қўярди. Бу шундай кундалик ишга айлангандики, у оддий столга эмас, иш столига келгандай эди. Бу ишни қилмаса, қилолмаса – ёзолмасликдан қийналарди.

Стол устидан бор ортиқча буюмларни бир томонга йиғиштириб, дафтар ва тирсаклари учунгина жой қолдирарди. Қўлини пешонасига тираб, бармоқлари билан сочини тарар, ўйларини жамларди.

Ёзаётганда ҳеч нарсани эшитмас, гўё бу оддий қўлёзма эмас, балки бор туйғуларини ютаётган фикр ва қаламнинг қудрати эди. У алоҳида варақларга эмас, ҳамиша дафтарга ёзарди. Ҳар қандай – ёзув дафтарларидан тортиб, то гроссбух (бухгалтерия иш дафтарлари)гача ишлатарди, асосийси, бўёқ чапланиб кетмаса кифоя эди. Инқилоб йилларида дафтар тақчил бўл­ганда қоғозлардан дафтарларни ўзи тикиб оларди. Оддий қаттиқ ёғочли ручкада ингичка мактаб перосида ёзарди. Бўёқли ручкалардан сира фойдаланмасди. Вақти-вақти билан чекиб, қаҳва ичиб қўярди. Сўз жарангини эшитиш учунми, ғудраниб-ғудраниб оларди. Ўрнидан туриб кетмасди, хона бўйлаб айланиб юрмасди, аксинча, қадалгандек, михлангандек стулда ўтирар, столдан нари кетмасди.

Илҳоми келса, асосийсини ёзиб оларди, буни ҳайратли даражада тез уддаларди. Хаёлларини жамлаб, шеърнинг қора ишларини қиларди – керакли сўз туркумлари, сифат, қофияни изларди, матн тайёр бўлгач, гўё унга шўнғиб кетарди, қайта ишлашдан чарчамасди. Айтайлик, фикр ва туйғуларнинг уйғунлигига эришиб, кетма-кет қофиялар, турли-туман сатрлар қуйилиб келса, кераксиз деб билган сатрларни чизиб ташламай, белгилаб қўяр, улардан янги нимадир яратишга уринарди. Катта асар – катта иш бошлашдан аввал унинг бор моҳият-мазмунини охиригача пишиқ ўйлаб олар, қурар, режалар тузар, ўзига дам бермас, ўша оқим – ўша ҳолат – ўша руҳдан чиқиб кетмасликка тиришар, бундай пайтда уни фақат илҳом, ижод бошқарарди. Ҳуснихати ўзига хос чиройли, аниқ эди. Уни ўқимоқчи бўлган ўқувчи ўсиб бораётган қисқартмаларга ҳар қадамда дуч келар; кўпгина сўзлар сўзнинг биринчи ҳарфи билан белгиланар; борган сари қўлёзмалар қўлёзманинг қўлёзмасига айланарди. Ёзув характери жуда эрта, болаликданоқ бошланган эди. Аслида, ёзувга нисбатан бефарқликни ўқувчига нисбатан ҳақо­ратга тенг бефарқлик деб тушунарди. Ҳар қандай муҳаррирга, терувчига ҳурмати баланд эди. Шунинг учун ҳам оққа кўчирадиган матнларни чиройли ёзувда ёзар, айниқса, босмахонага юборадиган қўлёзмаларга алоҳида эътибор берарди. Хатларга кечиктирмай жавоб ёзарди. Эрталабки почтадан хат келса, қўлёзмаларини четга суриб қўйиб, хатнинг жавобини ўзи ёзиб ўтирган дафтарнинг бир четига ҳам ёзиб қўяр, буни ижоднинг бир оқими деб ўйларди. Хатларга ҳам ижодга қарагандай қарар, қўлёзмаларидай қадрларди.

Баъзан дафтарига кун давомида яна қайтиб келарди. Тунда фақат ёшлик пайтларидагина ишларди. Иш пайтида ҳар қандай ҳолатни руҳига бўйсундирарди, таъкидлайман: ҳар қандай! Меҳнатсеварлик қобилияти ва ички туйғуларнинг уйғунлиги унинг шоирлик истеъдоди билан баробар эди. Ишлаб бўлгач, дафтарини ёпиб, деразасини очарди – олддаги куннинг барча ташвишлари ва заҳматларига бағрини тутгандай…

Марина ЦВЕТАЕВА
ҚАЙЛИҚ
Ойгул Суюндиқова таржимаси

    Таржимондан: Машҳур рус шоираси М. Цветаева (1892-1943) ХХ аср қиёфасини бутун қувончлари, ранглари, зиддиятлари билан куйлай олди. Улуғ рус шоирлари А. Блок, А. Ахматова, Б. Пастернак, С. Есенин ва бошқалар билан бир даврда яшаб ижод қилди. Эътиборингизга унинг шахсий ҳаётига оид “Қайлиқ” очеркини ҳавола этмоқдамиз. Бу очерк “Сўнгги хабарлар” кундалик газетаси (Париж, 1933 йил 15 октиябр) да босилган. Унда ёзувчи А.К. Виноградов (1888-1946) ҳақида сўз кетади. У Цветаевлар оиласига таниш шахслардан бири, бадиий-автобиографик асарлар муаллифи. Гарчи битик очерк деб аталса-да, ундан Маринача эҳтирос, кескинлик суратлари кўриниб туради.

У на меники, на Асяники бўла олди,, чунки ҳеч биримизнинг кўнглимизга ўтирмади. Биздан катта опамиз аллақачон уйли-жойли. Боши очиқ бўлганда ҳам, унгаям ёқишга мутлақо ишонмайман. Қайлиқ ёш, келишган бўлмаса-да, истарали. (одобли, ахлоқли, беғараз, санаса анча фазилатлари бор-а! Аммо биз билан қовушиб кетолмади…) Айниқса, унга келажаги бор, деган гап чиппа ёпишади. Ҳамма гап-мана шу келажакда, буни яратиш биз-отамизнинг турмушга чиқмаган икки қизидан бирининг зиммасида эди. У бизга совчи қўйди, кўнглимизни олишга уриндигина эмас, остонамизда ётиб олди. Нимага ўхшатсам экан? Қассоб атрофида гирдикапалак мушукдай. Бу мушук тўқ эди, анчагина тўқ. Узун бўйли, басавлат бу йигитдан ғалати ёқимсиз ҳид келарди. Тери остида тўпланган ер ости сувлари билан боғлиқ нималардир бор эди.

Кўзлари тиниқ эди. Ғоят соф ҳалол эди. Бир жуфт бўм-бўш ифодасиз бўшлиқ сизга қараб турибди. Болаликда бундай кўзларни самовий дейишарди. Нима учун аёлларнинг бундай кўзлари сув парисиникига қиёсланади-ю, эркакларники ҳалолликка? Улар ҳалоллик кафолати деб талқин этилсалар-да, аслида энг доғули инсонларда учрайди. Улар худди шу кўзлари билан юқорилайдилар! Ўқувчилик, куёвлик, директорлик… Қўйсангиз-чи, одам бундай кўзлар билан ундай ишларга, дея эътироз билдирманг. Йўқ, айнан шундай беозоргина кўринган кўзлар сизга тик, киприк қоқмай қарайди, нигоҳингизни чиллак ўйинидагидай ўраб, чирмайди.

Лаблари бошқача, кўзлари бошқача сўзлайди. Мен барини биламан, деган суврат бор лабларида.

Қайлиқнинг сув билан яна бир уйғунлиги-Ока учрашув жойимиз. Дарё бўйидаги Таруса шаҳарчасида унинг ота-онасига тегишли дала ҳовли бор. Бу ерга илк қадам қўйишимиздаёқ қадамимизни гумонсираш, хавфсираш таъқиб қилган.

– Нимага шундай бўлаяпти-а?-баҳслашардик опа-сингил Тарусадан ўзимизнинг Қумсоҳил тўлқинларидай ястанган қирлардан чопқиллаб, чиқиб-тушарканмиз. –Биз ҳақиқий княгинялар, машҳур актрисалар эмасмиз-ку! Ажабо, ҳозирги ҳолатимизда нимамизга қизиқади?

– Эътибор бердингми, ҳар бир сўзимизни қўллаб-қувватлашгани етмагандай, завқланиб ҳи-ҳилашади ҳам?

– Айниқса, отаси.
– Айниқса, онаси.

– Толя, Толя-чи, тамшаниб, ютиниб ўтирди. Ася, онт ичаманки, бариси сени, сени деб!
– Бемаъни гапларингни қўй. Агарда у шундай қилган бўлса, фақат сен туфайли, чунки мен сендан ёшман. Турмушга чиқишимга эрта ҳали. Сенга эса атиги бир йил қолди.

Толянинг жони-дили ҳаммом эди. Тарусагами, Москвадаги меҳмондорчиликка чақиришса борсак, синглиси Нина бўсағадаёқ:
– Толя ҳали йўқ. Ҳаммомда Сизларга билдирмаслигимни ўтинди. Дўстлигимиз ҳаққи айтяпман буни, – дея шивирларди.

– Ҳаммом мужиги,-дерди Ася аччиқланиб. –Унга шеър ёзишдан кўра савдогарлар қашлагичи билан қашланиб ўтириш кўпроқ ярашади. Бу каби руҳонийни севиб турмушга чиққандан кўра, севмасанг-да подшога эрга теккан маъқул. Бу бечорага-ку севгиям ярашмайди.

Туғилган кун зиёфатлари! Катта зал, оппоқ, тўкин дастурхон, ҳашаматли стол атрофида хизмат қилаётган бизнинг уй ходимамиз-немис аёли, навқирон, қадрдон чеҳраларни оралаб-ўтиб, оқишроқ малла соқол-мўйловли Анатолий Ася икковимизнинг нигоҳимизни овлаш билан овора. Кўзлари гоҳ менга, гоҳ синглимга учиб қўнди.

– Марина! Сирли орзуларимиз учун! Ася!
– Нима-а-аа?!

– Худо ҳаққи, болагинам, бундай чинқирма!

– Ажойиб йигит-да, – ҳазиллашарди унинг ҳар бир ташрифидан сўнг бизнинг немка. –Босиқ, тавозели, яхши ҳулқли. Афсус, башараси сал… Гимнастика билан шуғулланса эди. Кўпроқ қора олхўрининг шарбатини ичиш керак.

Анатолийлар хонадонининг оқсочи-одмигина, жўнгина аёл эса Толяни жини суймасди.

– Асенка, ҳеч қачон, ҳеч қачон унга турмушга чиқманг! Қорни тўқ, ранги оқ. Кўзлари мовий бўлса-да, ишонманг у кўзларга! Бунақалар албатта калтаклашади. Ёки лўттивозлик қилиб, чимчилаб кўришади. Ҳеч бўлмаса, игналар билан санчиб-санчиб олишади. Чунки уларнинг юраги илонникидай совуқ, жуда совуқ.

Қайлиқ бир йил давомида бизнинг ўртамизда чайқалиб юрди. Ниҳоят, Асяга мойиллиги кўринди. Синглим ҳали жудаям ёш, кўркам, қувноқ. Улар ўртасида жонли девор Толяга паст кўринди. Мен билан унинг орасини муқаддас Еленанинг метин қоялари тўсиб туради.

Тўрт қаторли бағишлов шеърлари, кўзларни қайирмоққа уринган ўткир нигоҳлар, аммо Ася барини кескин рад этди.

– Ася, қачон ўзингизга номуносиб давраларни, аллақандай Гриша ва Мишаларни тарк этасиз? Қачон улғаясиз?
– Сиз учун улғайишга тоқатим йўқ.

– Қачон ақлингиз киради?
– Сиз учун ақлим киришини мутлақо хоҳламайман.

– Бунчалар ғўр, бунчалар ёшсиз!
– Сизга ёқмайдими? Ҳамиша шундай бўлиб қоламан.

Москвада Толянинг ишлари ёмонлашгандан ёмонлашди: Таруса қучоғида миш-мишлар сув бўлиб оқди. Оканинг ўзи уларни қайлиққа етказиб турди: кеча ким билан қайси тешик қайиқда унинг ўн уч ёшли қайлиғи сайр этди, ким билан қумда ўтириб олиб, тонгги соат учга қадар овози бўғилиб қолгунча Трансвал, Трансвал, менинг юртим,-деб қўшиқ айтди… Қизиғи шу эдики, танишувлар, учрашувлар ҳақида Асянинг ўзи биринчи бўлиб суюнчилар эди:

– Мен бир реалист билан танишиб қолдим. Толя, унинг кўзлари қоп-қора-Пушкинникидай.
– Пушкиннинг кўзлари мовий эди,-минғилларди Толя.

– Алдаяпсиз, Толя, мовий кўзлар фақат сизгагина тегишли. Унинг исми Паша, мен уни пошо дейман. Шундай дейишни яхши кўраман. Ахир Туркия ва Миср султонлари, ҳарбий саркардаларни шундай аташган-да.

– “Уруш ва тинчлик” даги Анатолийга ўхшасангиз ҳам майли эди. Аммо сиз Левинга ҳам ўхшамайсиз…
– Сизга бундай жиддий китобларни ўқишга ҳали эрта рухсат беришмоқда,-унинг сўзини бўларди Толя, ўзининг кимга ўхшашлигини тинглашга ортиқ тоқати қолмай.
– Сизга ўхшаган китобни-чи? Эрта эмасмикан? Яхшиси, сиздай китобларни ўқимаган маъқул.

Ўша кунларда дадам билан орамизда шундай суҳбат бўлиб ўтди:

– Дада, сизга Анатолий ёқадими?
– Янги қоровулимизми?

– Йўқ. Қоровулимиз-Антон, у эса-талаба, Тихонравов.
– А-а-аа… У узоққа боролмади, чоғи? Ундан ғалати ёқимсиз ҳид келади.

Йиллар ўтди. Бизга атаб экилган ёнғоқлар бўй кўрсатди, уларга қўшилиб ўзимиз ҳам ўсдик.

Биз сўнгги синфлардамиз, сўнгги босқичдамиз. Кутилмаганда Тарусадан Асяга хат ташувчи мактуб олиб келди. Толянинг ёзуви. Очамиз: жимжимадор ҳарфлар орасида янчилган семиз капалак қуртининг расми.

– Аҳмоқ,-деди Ася совуққонлик билан.
– Автопортрет,-аниқлик киритдим. Расмннг тагида ўзингизни ўзингиз ва мен учун асранг, деган ёзув.

– Сурбет. У менга шундай хат ёзишга ҳаққим бор деб, ўйлабди-да! Шу ернинг ўзида мактуб орқасига: Мулкингизни қайтармоқдаман, менда сизга аталган ҳеч нарса йўқ, бўлмайди ҳам, деб ёзиб қайтариб жўнатди.

– Эҳтиёт бўл, Ася, у ҳали бизга бу капалак қуртини эслатиб қўяди!

Капалак қурти маъшум бўлиб чиқди. У Анатолий билан Ася ўртасидаги иттифоқ бўлиши мумкинмаслигини таъкидловчи энг сўнгги қалин қора ўчмас чегара эди. Шу қишда Ася Борис исмли йигит билан танишиб, тез орада унга турмушга чиқди.

1921 йил, баҳор. Ася Феодосиядан яқиндагина қайтди. У 1917 йилдан буён ўша жойда яшаётган эди. Сўнгги йиллар ўтларни қайнатиб кун кўрдик. Синглим озғин, ҳаминқадар кийинган, аммо ўша-ўша тиниб-тинчимас.

– Марина! Музейга ишлашга бораман!
– Эсингни еб қўйибсан! У ерда ҳозир директор-Анатолий.

– Анатолий директорми? Ҳатто бизга уйланмай ҳам шу мартабага эришибди-да. Бахти кулибди йигитнинг!
– Рисоладагидай ойимқизга уйланган.

Рисоладагидай ойимқиз? Ҳозироқ Музейга бораман! (Сўз уларнинг отаси-И.В.Цветаев ташкилотчилигида қад кўтарган (1898-1912) Россиядаги илк тасвирий санъат музей ҳақида бормоқда. У 1913 йилда юрак хуружидан вафот этди).

Ася бориб келди.

– Кириб бордим. Отамнинг ўрнида ўтирибди, қилт этмади, турмади ҳам. –Келганингизга анча бўлдими?-Кеча. –Нима истайдилар?-Музейдан иш. Бўш ўринлар йўқ. –Шунда мен унга жуда қисқа, аммо чертиб:-Эҳтимол, мен учун топилиб қолар? Толя, барибир ўйлаб кўринг,-дедим. Ўйлаб кўраман. Бирон нарса топилганда ҳам сизга тўғри келармикин…-деди. Марина, шунда хотини кириб келди, тақиллатмасдан, бемалол, ўз уйига кириб келгандай. Ёшгина, хушрўйгина-чиндан ҳам кўзга яқин. Қўғирчоқ дейсан-тирноқлари, тирсакчалари, қўш этакли оқ кўйлакчалари. У бизларни таништирмади ҳам. Мени ўтиришга таклиф ҳам этмади. Суҳбат, воқеалардан карахтланиб, оёқда тик турдим.

Ася гапираётиб жилмайди.

Ҳафта ўтиб, директор имзоси билан билдириш хати келди. Ася кутубхонага штатдан ташқари ходим этиб тайинланган эди. Ойлиги эса… арзимас. Ася музейда ўн йил ишлади. Шундан тўққиз ярим йили Анатолий раҳбарлигида кечди. Номаълум сабабларга кўра, кунларнинг бирида ундан директор ўрнини бўшатиб қўйишни сўрашди. Бироқ у нима қилганда ҳам, отамнинг ўрнида ўтириб кетди.

Анатолий ҳозир  ёзувчи. Унинг китоблари энг яхши қоғозларда чоп этиларди. Муқовалари қалин, қизил матоли ҳошия чизиқлари бор. Хориж ҳаётидан ёзади. Шунақа, у бизга уйлана олмаган бўлса-да, ёзувчи бўла олди. Фақат — қандай ёзувчи?

Ariadna Efron
ONAM QANDAY YOZARDI?
Oygul Suyundiqova tarjimasi

Hamma ishlari, kechiktirib bo’lmas yumushlarini belgilab, erta tongdan tiniq bosh va och qorin bilan ishga o’tirardi. Qaynab turgan qora qahvasini yozuv stoliga qo’yardi. Bu shunday kundalik ishga aylangandiki, u oddiy stolga emas, ish stoliga kelganday edi. Bu ishni qilmasa, qilolmasa – yozolmaslikdan qiynalardi.

Stol ustidan bor ortiqcha buyumlarni bir tomonga yig’ishtirib, daftar va tirsaklari uchungina joy qoldirardi. Qo’lini peshonasiga tirab, barmoqlari bilan sochini tarar, o’ylarini jamlardi.

Yozayotganda hech narsani eshitmas, go’yo bu oddiy qo’lyozma emas, balki bor tuyg’ularini yutayotgan fikr va qalamning qudrati edi. U alohida varaqlarga emas, hamisha daftarga yozardi. Har qanday – yozuv daftarlaridan tortib, to grossbux (buxgalteriya ish daftarlari)gacha ishlatardi, asosiysi, bo’yoq chaplanib ketmasa kifoya edi. Inqilob yillarida daftar taqchil bo’l­ganda qog’ozlardan daftarlarni o’zi tikib olardi. Oddiy qattiq yog’ochli ruchkada ingichka maktab perosida yozardi. Bo’yoqli ruchkalardan sira foydalanmasdi. Vaqti-vaqti bilan chekib, qahva ichib qo’yardi. So’z jarangini eshitish uchunmi, g’udranib-g’udranib olardi. O’rnidan turib ketmasdi, xona bo’ylab aylanib yurmasdi, aksincha, qadalgandek, mixlangandek stulda o’tirar, stoldan nari ketmasdi.

Ilhomi kelsa, asosiysini yozib olardi, buni hayratli darajada tez uddalardi. Xayollarini jamlab, she’rning qora ishlarini qilardi – kerakli so’z turkumlari, sifat, qofiyani izlardi, matn tayyor bo’lgach, go’yo unga sho’ng’ib ketardi, qayta ishlashdan charchamasdi. Aytaylik, fikr va tuyg’ularning uyg’unligiga erishib, ketma-ket qofiyalar, turli-tuman satrlar quyilib kelsa, keraksiz deb bilgan satrlarni chizib tashlamay, belgilab qo’yar, ulardan yangi nimadir yaratishga urinardi. Katta asar – katta ish boshlashdan avval uning bor mohiyat-mazmunini oxirigacha pishiq o’ylab olar, qurar, rejalar tuzar, o’ziga dam bermas, o’sha oqim – o’sha holat – o’sha ruhdan chiqib ketmaslikka tirishar, bunday paytda uni faqat ilhom, ijod boshqarardi. Husnixati o’ziga xos chiroyli, aniq edi. Uni o’qimoqchi bo’lgan o’quvchi o’sib borayotgan qisqartmalarga har qadamda duch kelar; ko’pgina so’zlar so’zning birinchi harfi bilan belgilanar; borgan sari qo’lyozmalar qo’lyozmaning qo’lyozmasiga aylanardi. Yozuv xarakteri juda erta, bolalikdanoq boshlangan edi. Aslida, yozuvga nisbatan befarqlikni o’quvchiga nisbatan haqo­ratga teng befarqlik deb tushunardi. Har qanday muharrirga, teruvchiga hurmati baland edi. Shuning uchun ham oqqa ko’chiradigan matnlarni chiroyli yozuvda yozar, ayniqsa, bosmaxonaga yuboradigan qo’lyozmalarga alohida e’tibor berardi. Xatlarga kechiktirmay javob yozardi. Ertalabki pochtadan xat kelsa, qo’lyozmalarini chetga surib qo’yib, xatning javobini o’zi yozib o’tirgan daftarning bir chetiga ham yozib qo’yar, buni ijodning bir oqimi deb o’ylardi. Xatlarga ham ijodga qaraganday qarar, qo’lyozmalariday qadrlardi.

Ba’zan daftariga kun davomida yana qaytib kelardi. Tunda faqat yoshlik paytlaridagina ishlardi. Ish paytida har qanday holatni ruhiga bo’ysundirardi, ta’kidlayman: har qanday! Mehnatsevarlik qobiliyati va ichki tuyg’ularning uyg’unligi uning shoirlik iste’dodi bilan barobar edi. Ishlab bo’lgach, daftarini yopib, derazasini ochardi – olddagi kunning barcha tashvishlari va zahmatlariga bag’rini tutganday…

Marina SVETAEVA
QAYLIQ
Oygul Suyundiqova tarjimasi

Tarjimondan: Mashhur rus shoirasi M. Svetaeva (1892-1943) XX asr qiyofasini butun quvonchlari, ranglari, ziddiyatlari bilan kuylay oldi. Ulug’ rus shoirlari A. Blok, A. Axmatova, B. Pasternak, S. Yesenin va boshqalar bilan bir davrda yashab ijod qildi. E’tiboringizga uning shaxsiy hayotiga oid “Qayliq” ocherkini havola etmoqdamiz. Bu ocherk “So’nggi xabarlar” kundalik gazetasi (Parij, 1933 yil 15 oktiyabr) da bosilgan. Unda yozuvchi A.K. Vinogradov (1888-1946) haqida so’z ketadi. U Svetaevlar oilasiga tanish shaxslardan biri, badiiy-avtobiografik asarlar muallifi. Garchi bitik ocherk deb atalsa-da, undan Marinacha ehtiros, keskinlik suratlari ko’rinib turadi.

U na meniki, na Asyaniki bo’la oldi,, chunki hech birimizning ko’nglimizga o’tirmadi. Bizdan katta opamiz allaqachon uyli-joyli. Boshi ochiq bo’lganda ham, ungayam yoqishga mutlaqo ishonmayman. Qayliq yosh, kelishgan bo’lmasa-da, istarali. (odobli, axloqli, beg’araz, sanasa ancha fazilatlari bor-a! Ammo biz bilan qovushib ketolmadi…) Ayniqsa, unga kelajagi bor, degan gap chippa yopishadi. Hamma gap-mana shu kelajakda, buni yaratish biz-otamizning turmushga chiqmagan ikki qizidan birining zimmasida edi. U bizga sovchi qo’ydi, ko’nglimizni olishga urindigina emas, ostonamizda yotib oldi. Nimaga o’xshatsam ekan? Qassob atrofida girdikapalak mushukday. Bu mushuk to’q edi, anchagina to’q. Uzun bo’yli, basavlat bu yigitdan g’alati yoqimsiz hid kelardi. Teri ostida to’plangan yer osti suvlari bilan bog’liq nimalardir bor edi.

Ko’zlari tiniq edi. G’oyat sof halol edi. Bir juft bo’m-bo’sh ifodasiz bo’shliq sizga qarab turibdi. Bolalikda bunday ko’zlarni samoviy deyishardi. Nima uchun ayollarning bunday ko’zlari suv parisinikiga qiyoslanadi-yu, erkaklarniki halollikka? Ular halollik kafolati deb talqin etilsalar-da, aslida eng dog’uli insonlarda uchraydi. Ular xuddi shu ko’zlari bilan yuqorilaydilar! O’quvchilik, kuyovlik, direktorlik… Qo’ysangiz-chi, odam bunday ko’zlar bilan unday ishlarga, deya e’tiroz bildirmang. Yo’q, aynan shunday beozorgina ko’ringan ko’zlar sizga tik, kiprik qoqmay qaraydi, nigohingizni chillak o’yinidagiday o’rab, chirmaydi.

Lablari boshqacha, ko’zlari boshqacha so’zlaydi. Men barini bilaman, degan suvrat bor lablarida.

Qayliqning suv bilan yana bir uyg’unligi-Oka uchrashuv joyimiz. Daryo bo’yidagi Tarusa shaharchasida uning ota-onasiga tegishli dala hovli bor. Bu yerga ilk qadam qo’yishimizdayoq qadamimizni gumonsirash, xavfsirash ta’qib qilgan.

– Nimaga shunday bo’layapti-a?-bahslashardik opa-singil Tarusadan o’zimizning Qumsohil to’lqinlariday yastangan qirlardan chopqillab, chiqib-tusharkanmiz. –Biz haqiqiy knyaginyalar, mashhur aktrisalar emasmiz-ku! Ajabo, hozirgi holatimizda nimamizga qiziqadi?

– E’tibor berdingmi, har bir so’zimizni qo’llab-quvvatlashgani yetmaganday, zavqlanib hi-hilashadi ham?

– Ayniqsa, otasi.
– Ayniqsa, onasi.

– Tolya, Tolya-chi, tamshanib, yutinib o’tirdi. Asya, ont ichamanki, barisi seni, seni deb!
– Bema’ni gaplaringni qo’y. Agarda u shunday qilgan bo’lsa, faqat sen tufayli, chunki men sendan yoshman. Turmushga chiqishimga erta hali. Senga esa atigi bir yil qoldi.

Tolyaning joni-dili hammom edi. Tarusagami, Moskvadagi mehmondorchilikka chaqirishsa borsak, singlisi Nina bo’sag’adayoq:
– Tolya hali yo’q. Hammomda Sizlarga bildirmasligimni o’tindi. Do’stligimiz haqqi aytyapman buni, – deya shivirlardi.

– Hammom mujigi,-derdi Asya achchiqlanib. –Unga she’r yozishdan ko’ra savdogarlar qashlagichi bilan qashlanib o’tirish ko’proq yarashadi. Bu kabi ruhoniyni sevib turmushga chiqqandan ko’ra, sevmasang-da podshoga erga tekkan ma’qul. Bu bechoraga-ku sevgiyam yarashmaydi.

Tug’ilgan kun ziyofatlari! Katta zal, oppoq, to’kin dasturxon, hashamatli stol atrofida xizmat qilayotgan bizning uy xodimamiz-nemis ayoli, navqiron, qadrdon chehralarni oralab-o’tib, oqishroq malla soqol-mo’ylovli Anatoliy Asya ikkovimizning nigohimizni ovlash bilan ovora. Ko’zlari goh menga, goh singlimga uchib qo’ndi.

– Marina! Sirli orzularimiz uchun! Asya!
– Nima-a-aa?!

– Xudo haqqi, bolaginam, bunday chinqirma!

– Ajoyib yigit-da, – hazillashardi uning har bir tashrifidan so’ng bizning nemka. –Bosiq, tavozeli, yaxshi hulqli. Afsus, basharasi sal… Gimnastika bilan shug’ullansa edi. Ko’proq qora olxo’rining sharbatini ichish kerak.

Anatoliylar xonadonining oqsochi-odmigina, jo’ngina ayol esa Tolyani jini suymasdi.

– Asenka, hech qachon, hech qachon unga turmushga chiqmang! Qorni to’q, rangi oq. Ko’zlari moviy bo’lsa-da, ishonmang u ko’zlarga! Bunaqalar albatta kaltaklashadi. Yoki lo’ttivozlik qilib, chimchilab ko’rishadi. Hech bo’lmasa, ignalar bilan sanchib-sanchib olishadi. Chunki ularning yuragi ilonnikiday sovuq, juda sovuq.

Qayliq bir yil davomida bizning o’rtamizda chayqalib yurdi. Nihoyat, Asyaga moyilligi ko’rindi. Singlim hali judayam yosh, ko’rkam, quvnoq. Ular o’rtasida jonli devor Tolyaga past ko’rindi. Men bilan uning orasini muqaddas Yelenaning metin qoyalari to’sib turadi.

To’rt qatorli bag’ishlov she’rlari, ko’zlarni qayirmoqqa uringan o’tkir nigohlar, ammo Asya barini keskin rad etdi.

– Asya, qachon o’zingizga nomunosib davralarni, allaqanday Grisha va Mishalarni tark etasiz? Qachon ulg’ayasiz?
– Siz uchun ulg’ayishga toqatim yo’q.

– Qachon aqlingiz kiradi?
– Siz uchun aqlim kirishini mutlaqo xohlamayman.

– Bunchalar g’o’r, bunchalar yoshsiz!
– Sizga yoqmaydimi? Hamisha shunday bo’lib qolaman.

Moskvada Tolyaning ishlari yomonlashgandan yomonlashdi: Tarusa quchog’ida mish-mishlar suv bo’lib oqdi. Okaning o’zi ularni qayliqqa yetkazib turdi: kecha kim bilan qaysi teshik qayiqda uning o’n uch yoshli qaylig’i sayr etdi, kim bilan qumda o’tirib olib, tonggi soat uchga qadar ovozi bo’g’ilib qolguncha Transval, Transval, mening yurtim,-deb qo’shiq aytdi… Qizig’i shu ediki, tanishuvlar, uchrashuvlar haqida Asyaning o’zi birinchi bo’lib suyunchilar edi:

– Men bir realist bilan tanishib qoldim. Tolya, uning ko’zlari qop-qora-Pushkinnikiday.
– Pushkinning ko’zlari moviy edi,-ming’illardi Tolya.

– Aldayapsiz, Tolya, moviy ko’zlar faqat sizgagina tegishli. Uning ismi Pasha, men uni posho deyman. Shunday deyishni yaxshi ko’raman. Axir Turkiya va Misr sultonlari, harbiy sarkardalarni shunday atashgan-da.

– “Urush va tinchlik” dagi Anatoliyga o’xshasangiz ham mayli edi. Ammo siz Levinga ham o’xshamaysiz…
– Sizga bunday jiddiy kitoblarni o’qishga hali erta ruxsat berishmoqda,-uning so’zini bo’lardi Tolya, o’zining kimga o’xshashligini tinglashga ortiq toqati qolmay.
– Sizga o’xshagan kitobni-chi? Erta emasmikan? Yaxshisi, sizday kitoblarni o’qimagan ma’qul.

O’sha kunlarda dadam bilan oramizda shunday suhbat bo’lib o’tdi:

– Dada, sizga Anatoliy yoqadimi?
– Yangi qorovulimizmi?

– Yo’q. Qorovulimiz-Anton, u esa-talaba, Tixonravov.
– A-a-aa… U uzoqqa borolmadi, chog’i? Undan g’alati yoqimsiz hid keladi.

Yillar o’tdi. Bizga atab ekilgan yong’oqlar bo’y ko’rsatdi, ularga qo’shilib o’zimiz ham o’sdik.

Biz so’nggi sinflardamiz, so’nggi bosqichdamiz. Kutilmaganda Tarusadan Asyaga xat tashuvchi maktub olib keldi. Tolyaning yozuvi. Ochamiz: jimjimador harflar orasida yanchilgan semiz kapalak qurtining rasmi.

– Ahmoq,-dedi Asya sovuqqonlik bilan.
– Avtoportret,-aniqlik kiritdim. Rasmnng tagida o’zingizni o’zingiz va men uchun asrang, degan yozuv.

– Surbet. U menga shunday xat yozishga haqqim bor deb, o’ylabdi-da! Shu yerning o’zida maktub orqasiga: Mulkingizni qaytarmoqdaman, menda sizga atalgan hech narsa yo’q, bo’lmaydi ham, deb
yozib qaytarib jo’natdi.

– Ehtiyot bo’l, Asya, u hali bizga bu kapalak qurtini eslatib qo’yadi!

Kapalak qurti ma’shum bo’lib chiqdi. U Anatoliy bilan Asya o’rtasidagi ittifoq bo’lishi mumkinmasligini ta’kidlovchi eng so’nggi qalin qora o’chmas chegara edi. Shu qishda Asya Boris ismli yigit bilan tanishib, tez orada unga turmushga chiqdi.

1921 yil, bahor. Asya Feodosiyadan yaqindagina qaytdi. U 1917 yildan buyon o’sha joyda yashayotgan edi. So’nggi yillar o’tlarni qaynatib kun ko’rdik. Singlim ozg’in, haminqadar kiyingan, ammo o’sha-o’sha tinib-tinchimas.

– Marina! Muzeyga ishlashga boraman!
– Esingni yeb qo’yibsan! U yerda hozir direktor-Anatoliy.

– Anatoliy direktormi? Hatto bizga uylanmay ham shu martabaga erishibdi-da. Baxti kulibdi yigitning!
– Risoladagiday oyimqizga uylangan.

Risoladagiday oyimqiz? Hoziroq Muzeyga boraman! (So’z ularning otasi-I.V.Svetaev tashkilotchiligida qad ko’targan (1898-1912) Rossiyadagi ilk tasviriy san’at muzey haqida bormoqda. U 1913 yilda yurak xurujidan vafot etdi).

Asya borib keldi.

– Kirib bordim. Otamning o’rnida o’tiribdi, qilt etmadi, turmadi ham. – Kelganingizga ancha bo’ldimi?-Kecha. –Nima istaydilar?-Muzeydan ish. Bo’sh o’rinlar yo’q. –Shunda men unga juda qisqa, ammo chertib:-Ehtimol, men uchun topilib qolar? Tolya, baribir o’ylab ko’ring,-dedim. O’ylab ko’raman. Biron narsa topilganda ham sizga to’g’ri kelarmikin…-dedi. Marina, shunda xotini kirib keldi, taqillatmasdan, bemalol, o’z uyiga kirib kelganday. Yoshgina, xushro’ygina-chindan ham ko’zga yaqin. Qo’g’irchoq deysan-tirnoqlari, tirsakchalari, qo’sh etakli oq ko’ylakchalari. U bizlarni tanishtirmadi ham. Meni o’tirishga taklif ham etmadi. Suhbat, voqealardan karaxtlanib, oyoqda tik turdim.

Asya gapirayotib jilmaydi.

Hafta o’tib, direktor imzosi bilan bildirish xati keldi. Asya kutubxonaga shtatdan tashqari xodim etib tayinlangan edi. Oyligi esa… arzimas. Asya muzeyda o’n yil ishladi. Shundan to’qqiz yarim yili Anatoliy rahbarligida kechdi. Noma’lum sabablarga ko’ra, kunlarning birida undan direktor o’rnini bo’shatib qo’yishni so’rashdi. Biroq u nima qilganda ham, otamning o’rnida o’tirib ketdi.

Anatoliy hozir yozuvchi. Uning kitoblari eng yaxshi qog’ozlarda chop etilardi. Muqovalari qalin, qizil matoli hoshiya chiziqlari bor. Xorij hayotidan yozadi. Shunaqa, u bizga uylana olmagan bo’lsa-da, yozuvchi bo’la oldi. Faqat — qanday yozuvchi?