Уильям Фолкнернинг кичик жуссасидаги катта юраги мурувватга, шафқатга, ғурурга, муҳаббатга тўла эди. Заминга, борлиққа, ҳаётга, инсонга, ўлмас умумбашарий қадриятларга муҳаббат, онасига, аёлга бўлган улкан муҳаббат…

Уильям Фолкнер
ҚОРА МУСИҚА

Уильям Фолкнер (William Cuthbert Faulkner; 1897-1962; АҚШ) — aмерикалик ёзувчи, адабиёт йўналишида Нобель мукофоти совриндори (1949). Биринчи прозаик аcари “Аcкарлик мукофоти” (1926) романидир. “Шовқин ва ғазаб” (1929), “Авгуcтдаги ёғду” (1932), “Мен ўлаётганимда” (1930), “Абcалом, Абcалом!” (1936), “Қишлоқ” (1940) “Муcо, ерга туш” (1942), “Роҳибага ўқилган мотам куйи” (1951), “Шаҳар” (1957), “Қўрғон” (1959) китоблари машҳур.

I

Бу қисматнинг арзандаси, худо сийлаган банда Уилфред Мижлстоннинг бошдан кечирганлари. Бир парчагина эту суякдан иборат бўлган бу шўринг қурғур доим соатлар ва қўнғироқларнинг қисталанг забтида яшар, эллик олти йилдан бери кўримсиз тош кўчалардан қатнагани қатнаган, увоқ ва бечораҳол, дилдираган бу одамчанинг турқи-таровати кўча магазинларининг хира ойналарида акс этгани этган ва лекин на бирон эркак ва на бирон хотин унинг орқасидан қайрилиб қараган эмасди. Кейин нима бўлдию бир зум унинг юлдузи балқиб кўтарилди — бир зумлик бу балқиш Мижлстоннинг ўзига бир умрга татиди — кўтарилди-ю, бир замонлар ҳазрати Илёснинг бошидан ўтгандай, уни ҳам ўзи йўқотиб қўйган ернинг англаб бўлмас шафақгун кўкларига кўтариб кетди.
Мен уни «Универсал» нефть компаниясининг пўлатдан қурилган докларида, чайқалиб турган танкердан катта бўлмаган Ринкон деган шаҳарчада учратганман. Бу ерда бир қатор уйлар тушган ва бир қатор пальмалар ўсган биттагина кўча бор. Кўча тупроғи яланг оёқларнинг қийшиқ изларига тўла, унинг бетида кундузлари кўланкалар кўлкаланиб ётади, тунлари эса йирик ярқироқ юлдузлар шуълалар сочади.
— У Штатлардан келган,— деб айтишарди менга.— Бу ерда йигирма беш йилдан бери яшайди. Шунча вақт ўтса ҳам, зиғирча ўзгаргани йўқ. Испанчасига лоақал ўнтагина сўзни билмайди. Рост, фақат кийимлари тўзиб кетди, холос.
Кўринишдан уни жуда қари деб ҳам бўлмасди, вақт уни шафқатсиз пийпалаб ўтмагандай эди. Шу ерлик халқнинг ичида йигирма беш йилдан бери ҳаёт кечириб, унинг тилида бир оғиз ҳам гапиролмас, эндиликда шу ҳасратда ўтиб кетадиганга ўхшарди, чамаси! У ҳеч ерда ишламасди: жуда маъсум, ҳаддан ташқари маъсум одамча эди. Жорж Эйд масалларидаги 1890 йилги пресвитер маскарадига дайди либосида чиққан ҳисобчига ўхшаш, афтидан, жуда ғариб, паррихта ва бахтиёр зот.
Ҳа, ғоят бахтиёр ва ғоят қашшоқ.
— Балки ҳақиқатан ҳам камбағалдир, эҳтимол, ўзини фақат камбағал қилиб кўрсатаётгандир. Лекин энди ахир, уни ҳеч нарса қилолмайдилар. Унга буни янги келган пайтларидаёқ айтганмиз. «Бу қандай юриш, — деганмиз унга, — ишлат пулларингни, маза қилиб, роҳат-фароғатда кун кечир. Сувлар оқиб, излар босилиб кетгандир аллақачон». Агар мен таваккалига олиб ўғирлик қилсаму кейин то ўла-ўлгунимча шу лаҳад оғзида қийналиб ўтадиган бўлсам, уларни нима қилишни ўзим билардим!
— «Уларни» деганингиз нима?
— Пуллар. У пул ўғирлаган, кейин жуфтакни ростлаб қолган. Бўлмаса бу ерга келиб, нима қилиб, йигирма беш йилдан бери яшаб юрибди! Куннинг ботишини томоша қилиб юрмагандир, ахир?
— Бой-бадавлат одамга турқи ўхшамайди, — дедим.
— Рост айтасиз. Унда давлат нима қилсин! Лекин афт-башарасини бир қаранг! Бунақа одам ўғирликни ҳам эплаб қилолмайди. Ўғирлаганда ҳам, кейин нима қилишини билмайди. Гапингиз тўғрига ўхшайди. Оёғини қўлига олиб қочган-да, бўйнига тавқи лаънатдан ўзга нарсани осиб келган эмас. У қочиб келган ерда эса биров маза қилиб, пулларни совуриб ётибди, тағин ҳафтада икки маротаба черков хорида овозини баланд қўйиб ашула ҳам айтади, денг.
— Нима, кўпинча шундай бўладими? — деб сўрадим.
— Ҳа, худди мана шундай, тусини ел есин буларнинг. Жуда ҳам битиб кетган разил махлуқ ўзини қуруққа олиб қочади, бошқаси — аҳмоқларнинг энг аҳмоғи эса, гарчи умрида қўлига икки ярим минг ушламаган бўлса ҳам, анов разилга чўғ устидан писта олиб бериб туради. Икки ярим минг-а! Анов аллакимнинг чўнтагига кирса, бу озмунча пулми! Лекин барини йиғиштириб, минг чақирим нарига оёқ жуфтлашга тўғри келса ва бунинг йўлкираларини ҳам ўз ёнидан тўласа, қанчага ҳам етади дейсиз шунча пул?
— Қанча вақтга етади? — деб сўрадим.
— Кўпмас, икки йилга. Уф-ф! Ундан кейин мен… — У тилини тишлаб қолди ва менга олайиб тикилди. Ҳолбуки, ўртамизда турган кофе ва ноннинг пулини мен тўлаган эдим.
— Сиз ўзингизни ким деб ўйлаяпсиз жуда? Пинкертонмисиз?
— Э, йўғ-э, сизни хафа қилмоқчи эмасдим. Икки ярим минг долларга қанча вақт яшайди, шуни билмоқчийдим.
— Ким айтди сизга, унинг икки ярим минг доллари бор деб? Мен шунчаки омади гап деб айтдим, холос. Унинг ҳатто икки юз эллик доллари ҳам ҳеч қачон бўлган эмас. Агар бўлганда ҳам, яхшилаб беркитиб қуйган, ҳали бирон жойда чириб ётган чиқар. Бу ерга тилини осилтириб келди-ю, оғирлиги бўйнимизга тушди, бизнинг меъдамизга теккач, мексикаликлар ҳузурига юкиниб борди. Одам ҳам шундай бўладими, ўғирлик пул устида шунчалар титраб-қақшаб ўтирса-я, яна анов исқирт мексикаликларга сиғинди бўлиб юрса-я! Ваҳоланки, оқ одамларга ўхшаб яшаса бўлади-ку.
— Э, балки, ҳеч қандай пул-мул ўғирламагандир? — дедим.
— Унда бу ерда нима қилиб юрибди?
— Мисол учун, унда мен ҳам юрибман-ку бу ерда.
— Сиз ҳам балки қочиб келгандирсиз, мен не билай?
— Ҳамма гап шунда, билмайсиз,— дедим.
Билишни ҳам истамайман. Менинг нима ишим бор. Ҳар кимнинг ташвиши ўзига етарли. Бошқаларни билмайман-у, лекин мен уларнинг ишларига бурнимни тиқмоқчи эмасман. Лекин ишончим комилки, одам, айниқса, оқ танли одамнинг худо билади, нима баҳонаси бўлиши мумкин… у… Ҳозир энди ҳеч қандай баҳонанинг ўзи ҳам қолмаган бўлса керак. Лекин оқ танли одам умрининг қолган-қутган кунларини ўтказиш учун бу ерга келган деб мени ишонтирмай қўя қолинг.
— Нима, сиз ўғирлик — бирдан бир сабаб деб ўйлайсизми?
У менга нафратомуз ва ҳатто ижирғаниб қаради.
— Мабодо, энага керак эмасми ўзларига? Одамларни яхшилаб билиб олмагунингизча энагасиз юришингиз мумкин эмас. Ким бўлишидан қатъий назар, ҳар бир кимса, ҳатто черковда ҳаммадан кўра баландроқ овозда ашула айтса ҳам, агар қўлга тушмаслигига ишонса, албатта, қўймайди, ўмаришга ҳаракат қилади. Сиз шуни ҳам тушунмасангиз, яхшиси, тезроқ уйингизга жўнаб қолинг, ойижонингизнинг этагига беркиниб ётинг.
Мен кўчанинг нариги бетидаги Мижлстонни кузатиб ўтирардим. У дарахтлар тагида чанг-тўзонда ўйнаётган бир тўда қип-яланғоч болакайлар олдида турар, ўзи жуда афтодаҳол, кийимлари тўзиган, устига тик газламасидан худди қопдек осилиб турган яғир шим илган эди.
— Нима бўлганда ҳам, — дедим мен, — бу нарсаларнинг бари уни сира ташвишга солмайди чоғи.
— Уними? Э бирон нимадан ташвишланиш ҳатто етти ухлаб тушига ҳам кирмайди. Ақли етмайди бунга.
Ғоят қашшоқ ва ғоят бахтиёр. Ниҳоят, вақти-соати етиб у билан бирга нон ва кофе баҳам кўриб, яқиндан танишишга муяссар бўлдим. Йўқ, ундоқ эмас! Мен ҳалиги биринчи ҳамсуҳбатимга ўхшаган унинг шўрпешона ватандошлари ҳаётда кўп эзилган, тўзган, доим соч-соқоллари ўсиб юрадиган, қачон қараманг, кафе ва барларни тўлдириб ўтириб, тишлари инжудай оппоқ, қорамағиз, назокатли, ўйчан ерли кишилар орасида шовқин-сурон кўтариб, оқ танлиларнинг афзаллиги, бошларига тушган турли ноҳақлик ва хафагарчиликлардан вағирлашиб сўзлашадиган кимсалардан андак ҳоли қолишим билан ўзим уни биргаликда нонушта қилишга таклиф қилдим. Бунга уни бир амаллаб кўндирдим. Мижлстон белгиланган вақтда келди. Устида ўша кир-чир шим, лекин бус-бутун дазмолланган оқ кўйлак кийган эди. Ва ҳатто соқоллари ҳам қиртишлаб олинганди. Меҳмоним қадрини ерга урмай, ялтоқланмай ўтирди. Финжонни қўлига олганда эса, унинг бармоқдари қалтираётганига кўзим тушди,— уни жуда қийналиб оғзига олиб борди. Менинг назаримни пайқаб, биринчи марта менга бошини кўтариб қаради. Шунда унинг кўзлари нақадар қартайиб қолганлигини сездим.
— Икки кун бўлди туз тотмаганимга, — деди узр сўраган каби.
— Икки кун дейсизми?
— Иқлим бу ерда иссиқ. Кун иссиқ бўлса, одамга кўп нарса керакмас. Оч бўлсанг, қушдай енгил юрасан. Бу ерга дастлаб келган пайтларим овқат важидан анча қийналганман. Лекин уйда денг, овқат ейишни жонимдан ҳам яхши кўрардим.
— Тушунарли,— дедим.
Унинг шунча йўқ дейишига қарамай гўнгг келтиришларини сўрадим. Этни охиригача — қолдирмай еди.
— Буни қарангки,— деди у.— Йигирма беш йилдан бери бунчалик маза қилиб овқатланмаган эдим. Одамнинг ёши ўтиб қолгандан кейин эски одатлардан қутулиши қийин бўларкан. Ҳа, сэр. Уйдан чиқиб кетганимдан бери бир марта ҳам тузукроқ овқатланмовдим.
— Энди уйга қайтиб бормайсизми? — сўрадим мен.
— Менга шу ер маъқул. Бу ерда яшаш осон. Ҳеч қандай ташвиш йўқ. Эрталабдан кечгача нима қилсанг, ихтиёринг ўзингда (мен олдин архитектор қўлида чизмакашлик қилганман). Йўқ, орқага қайтиб нима ҳам қилдим.
У юзимга қаради. Чеҳраси сергак ва ўйчан бўлиб қолди, болалар бирор сирни айтиб бермоқчи ёки ҳикоя қилмоқчи бўлсалар, шундай қиёфага кирадилар.
— Менинг қаерда ётиб юришим хаёлингизга ҳам келмайди.
— Рост айтасиз. Ўзингиз айтиб бера қолинг.
— Чордоқда ётаман. Ҳов анави барнинг орқасида. Компанияга қарашли уй. Бошқарувчи мистер Уидрингтоннинг хотини миссис Уидрингтон ўша ерда ётиб юришимга ижозат берган. Баланд, тинч жой, фақат каламушлар югургилаб юришади. Лекин бировнинг уйи бўлгандан кейин нима ҳам дердинг. Асли уй ҳам деб бўлмайди. Уни каламушхона деяверинг… Аммо қизиғи бунда ҳам эмас.— У мендан кўзларини узмай турарди.— Буни ҳеч қачон тополмайсиз.
— Ҳатто уриниб ҳам кўрмайман,— дедим мен.
У ҳамон мендан кўзини узмасди.
— Сизга ҳозир ётадиган тўшагимни гапириб бермоқчийдим.
— Тўшак дейсизми? — қайталаб сўрадим мен.
— Боя айтдим-ку, тополмайсиз деб.
— Нима ҳам қилардик,— дедим мен.— Сиз ютдингиз.
— Мен бир ўрам толнинг устида ётаман.
— Нима?
— Тол дейман.
Унинг чеҳраси очиқ, осуда, овозида қувонч билан бамайлихотир сўйлар эди.
— Кечаси бўлганда, толни ёзиб ётаман, эрталаб яна ўраб бурчакка қўяман. Уй ҳам саранжом денг. Яхши-а, тўғрими? На чойшаб керак ва на кир ювиш. Бу ердан бошқа жойга кўчмоқчи бўлсанг, ўринни тахлайсану соябондай кўлтиғингга қистириб жўнаб қоласан, вассалом.
— Оилангиз борми? — сўрадим мен.
— Йўқ.
— У ёқда, уйингизда-чи?
Мижлстон жуда хотиржам кўринарди. Ўзини стол устида бир нарсаларни кўраётгандай қилиб ҳам кўрсатмасди. У бир зум ўйлахшб қолган бўлсада, лекин кўзларини хаёл тумани қоплагани йўқ.
— У ёқда, уйда хотиним бор. Унга бу ернинг об-ҳавоси унчалар тўғри келмаса ҳам керак. Бу жойни у ёқтирмаган бўларди. Лекин у яхши яшайди. Мен суғурта пулини доим ўз вақтида тўлаб турганман. Анча пул ўтказганман — ҳафтасига етмиш беш доллар оладиган чизмакаш шунча кўп пул суғуртага тўлаши мумкинлигига ишонмаган бўлардингиз. Суғуртанинг қандайлигини билганингизда тоза ҳайрон қолардингиз-да. Хотиним эса пулни тежаб қолишга ёрдам берарди; у жуда яхши хотин. Энди пулларнинг ҳаммаси унга қолди. Қандини урсин, у шунга арзийди. Ундан кейин, менга пулнинг нима кераги бор дейсиз?
— Уйга қайтиш ниятингиз йўқ экан-да?
— Йўқ,— деди у.
У мендан кўзларини узмас, кўзларида яна бир нарсани бўйнига олишга тайёр турган болаларда бўладиган ғалати ифода ғилтиллаб кўринди.
— Мен бир иш қилиб қўйганман. Тушундингизми?
— Тушундим.
— Йўқ! Сиз ўйлагандан кўра бутунлай бошқа нарса. Ановлар ўйлаб юрганидан кўра ҳам бошқа. — У ўз ватандошлари томонга имо қилди. — Умрим бино бўлиб мен пул ўғирлаган эмасман. Мартага ҳам доим шундай дердим,— Марта менинг хотиним, миссис Мижлстон,— пулни шундоғам ишлаб топиш қийин эмас, шундай бўлгач, бошингни хавф остига қўйишнинг нима ҳожати бор? Ишла, вассалом! Биз ахир қийналиб яшаётганимиз йўқ-ку, дердим унга. Албатта, биздан анча яхши тураётган одамлар ҳам бор. Лекин ҳар кимники ўзига. Жўжа бўлиб туғилган экансан, барибир ҳеч қачон бургут бўлиб қолмайсан, охири товуқ бўласан, холос. Ана шундай дердим унга. Хотиним менга кўмаклашарди, биз яхши яшардик. Суғуртамиз қандайлигини сизга айтсам, сиз ишонмаган бўлардингиз. Йўқ, хотиним ҳеч нарсага муҳтож бўлгани йўқ. Нима деб ўйласангиз ўйланг-у, лекин бу ёғига сира шак-шубҳа қилманг.
— Мен ҳам ҳеч нарсадан шубҳаланаётганим йўқ,— дедим.
— Кейин мен бир иш қилиб қўйдим. Шундай, сэр.
— Нима қилиб қўйган эдингиз? Менга айтиб беролмайсизми?
— Бир иш қилиб қўйдим. Шундай ишки, бундайи оддий одамларнинг бошларига аҳён-аҳёндагина тушиши мумкин.
— Ҳар ҳолда нима бўлган эди?
У башарамга қаради.
— Айтиб беришдан қўрқмайман. Ҳеч қачон қўрққан эмасман. Фақат ановлар,— у яна бошини қимирлатиб нарироқда ўтирган юртдошларига имо қилди,— барибир ҳеч нимани тушунмаган бўлардилар. Улар гап нима устида бораётганини билмайдилар. Сиз эса, бошқача одамсиз. Сиз тушунасиз.
У мендан кўзларини узмасди.
— Мен умримда бир марта фан бўлганман.
— Ким?
— Фан. Эсингиздами, эски китобларда ҳикоя қилинади, улар қизил май ичишни яхши кўрадилар. Румо ёки Юноннинг бой сенаторлари эса кўнгил ҳуши учун қадимги узумзорни ва ёхуд эскидан қолган чангалзорни бузиб, ўрнига чорбоғ қурмоқчи бўлишади, чангалзор ва эски токзорлар эса худонинг суйган жойи бўлади, бойваччалар эса полициянинг кўзидан узоқроқда бўлишни ёқтирадилар, аммо эри бор хотинлар у ерларда қип-яланғоч бўлиб диркиллаб ўйноқлаб юришлари худога унчалик хуш келмайди, ана шунда, ўрмон худоси… ҳаҳ, оти нимайди?
— Пан,— дедим мен.
— Худди ўзи. Пан. У ҳалигиндақа одамларни қўрқитиш учун ғалати махлуқларни юборган… ярим така…
— Э-э, фавнлар,— дедим мен.
— Худди ўзи. Фанлар. Мен бир марта ана шундай фан бўлганман. Мени болаликдан художўй қилиб тарбиялашган, оғзимга бир томчи ҳам олмаганман, чекмаганман, умидим борки, дўзахга ҳам тушмайман. Лекин, ана Инжилда айтиладики, бундай махлуқларни тўқиб чиқаришган, ўзи йўқ. Ким нима деб ўйлашини билмайман-у, лекин ўзимга келганда, гапнинг очиғи, буни тўқима, бўлмағур гап, деёлмайман. Мен бошимдан шундай бир нарсани кечирдимки, бунақаси оддий одамнинг пешонасига ҳар куни ҳам тушавермайди. Ҳаётимда бир маротаба мен фан бўлганман.

II

Мижлстон чизмакаш бўлиб ишлайдиган устахонада миссис Ван Дайминг чорбоғининг ғаройиб лойиҳаларини муҳокама қилишар, турли чизмалар ва нусхаларини тайёрлашарди. Чорбоғ тушадиган ерда ўтлоқ ва ўрмон, жанубий ёнбағрида эса токзорлар бор эди. «Жуда яхши жойлар,— дейишарди устахонада,— лекин у ерда туриш уларга барибир буюрмайди».
— Нега энди? — деб сўрадим Мижлстондан.
— У ерда ғаройиб ишлар бўлиб тураркан. Мисол учун, анча илгари Янги Англиядан бир одам келиб бу ерларда ўрнашганлиги, токзорларга яхшилаб қараганлиги ҳақида ҳикоя қилиб беришган эди, чамаси, узум сотаман, деб ўйлаган бўлса керак. Балки мураббо ва шинии пиширмоқчи бўлгандир, ким билади. У яхши ҳосил етиштирган, лекин денг, ҳосилни йиғиб ололмаган.
— Нима учун?
— Оёғи синган. Унинг ерларида эчкилар билан битта қари така ўтлаб юраркан. Ана шу такани токзордан сира ҳайдаб чиқаролмас экан. Нималар қилиб кўрмаган дейсиз, лекин ҳеч иложини тополмаган. Кейин у узум узгани кирганда, така уни сузиб йиқитибди, ўшанда унинг оёғи синган экан. Кўклам чиқиши билан кўчиб кетиб қолибди.
Тағин бир италиялик ҳақида айтиб беришган эди, у ўрмоннинг нариги ёғида турган экан. У ҳам май соламан деб узум етиштираркан. Аввал ишлари роса юришибди. Омади чопиб, майи талаш бўлиб кетибди. Шунда у майга сув билан спирт қўшадиган одат чиқарибди, тоза бойибди. Олдин майни от аравада элтиб сотиб юрибди. Ўрмон ичидан ўзи йўл ҳам солган экан. Лекин пули кўпайгандан кейин юк машина сотиб олибди. Кейин майга янаям кўпроқ сув ва спирт қўшаверибди, пули олдингисидан ҳам кўпайиб кетибди. Шундан сўнг аввалгисидан ҳам каттароқ машина сотиб олибди. Бир куни кечқурун узум ортиб келаётса, қаттиқ шамол турибди-да, шундан кейин у қайтиб келмабди. Хотини уни тонг отганда топибди. Машина йўлдан ағдарилиб кетиб, тагида қолиб ўлган экан.
— Бунга ернинг нима дахли бор? — сўрадим.
— Э, мен эшитган гапларимни айтиб беряпман-да. Ўша ернинг одамлари, ҳамма бало жойнинг ўзида, деб ўйлашаркан. Тўғри, улар ҳаммаси қишлоқнинг жоҳил ва оми одамлари, балки шунинг учун ҳам, ажабмаски, шундай деб ўйлаб юрган бўлсалар. Лекин ўша жойда уларнинг биронтаси ҳам туришни истамас экан, шунинг учун ҳам, мистер Ван Дайминг ерни арзонгинага сотиб олган. Рафиқаси учун олган. Эрмакка. Ҳали чизмалар ҳам тайёр бўлмасдан хотини бир поезд одамни ерини кўрсатгани олиб борибди. У ерда эса ҳали ҳатто қоровулхона ҳам йўқ эди, йўл ҳам тушмаган эди, ҳеч нарса йўқ, фақат ўтлоқда одам бўйи баравар майса-ўланлар ўсиб ётар, адир ёнбағрида эса токзорлар чакалак бўлиб кетганди. Парк-авенюда турадиган бойваччаларга хотин тушунтира кетибди: мана бу ерда меҳмонлар турадиган худди Колизейга ўхшаган қўра бўлади, бу ерда эса, худди Акрополга ўхшаган гараж қурилади: токзорларни бошдан-оёқ қўпориб ташлайман, ёнбағирликда тепадан пастга қараб ўриндикдар тушиб келади — очиқ театр шу ерда бўлади, театрда биз ўз пьесаларимизни ўйнаймиз. Ўтлоқ ўрнида кўл бўлади, кўлда моторли рим кемачаси сузади, унда ёстиғу кўрпачалару ҳаммаси бўлади, бемалол ётиб айш қиламиз.
— Мистер Ван Дайминг нима деди?
— Индамай турган бўлса керак. Номигагина эр. Бир сафар у хотинига шундай деб қолди: «Шошма-чи, Мэтти…» Хотини эса устахонада тўппа-тўғри ҳаммамизнинг олдимизда шартта эрига ўтирилиб қаради-да, бобиллаб берди: «Мен сенга Мэтти эмасман!»
Мижлстон индамай қолди. Кейин яна тилга кирди.
— Хотини Парк-авенюда туғилган аслзодалардан эмасди. Ҳатто уэст-честерлик ҳам эмас. У Покипсида туғилган. Қизлик чоғида унинг исми шарифи Лампкин эди. Ана энди ўзингиз топиб олинг! У Ван Дайминглар хонадонига мансуб олмосу жавоҳирларни тақиб газетага суратга тушганида, сурат тагига миссис Ван Дайминг бир пайтлар Покипсида яшаган мисс Матильда Лампкиннинг худди ўзи деб ёзилмаган эди. Йўқ, сэр. Ҳатто газеталар ҳам буни эслашга журъат қилмаган эдилар. Афтидан, мистер Ван Даймингни ҳам бунга юраги бетламасди, мабодо, устахонада бўлганидек, унда-мунда тилдан адашиб қолмаса. Ўшанда ҳам хотини шартта бетгачопарлик қилганди: «Мен сенга Мэтти эмасман!» Шўрлик эри турган жойида қотиб қолди, тили танглайига ёпишди, ўзи кичкинагина увоқ одам денг,— менга сизга ўхшайди деб айтишарди. Аъло навли сигарасини қўлқопига аста-аста урганича, юзида юз қолмаган, кулмоқчи бўлган, лекин кулишини ҳам билмаган бир алфозда турибди денг.
Улар олдин уйни қуриб битказишди. Қулинг ўргилсин уй бўлди ўзиям — Ван Даймингнинг ўзи лойиҳасини чизган эди-да! Бу сафар у боплаб адабини берган шекилли, хотинига миқ этолмади. Мэтти-пэтти деб ўтирмаган бўлса керак. Хотини ҳам, «Мени ундай деб чақирма, тилингни тий!» деб айтишга юрак бетламаган шекилли. Балки у уй қуришдан бошқа ишларга аралашмасликка хотинига сўз бергандир. Уй чиндан ҳам жуда чиройли чиқди. У адирнинг тепасида ўрмон четида жойлашган эди. Уйнинг бир қисми оғочдан қурилганди. Уй бу ерга шунчалар мос тушган эдики, худди бир асрдан бери ана шу жойда турганга ўхшарди. Йирик хари оғочлар бўлиши керак бўлган жойлари йирик харилардан, ғишт билан териладиган ерлари ташиб келтирилган ғиштдан, баъзи жойлари эса тахта қопламалик қилиб қурилган эди. Уй ўз жойига тушганди. Кўзга ташланиб турмасди. Менинг нима демоқчи бўлганимни тушуняпсизми?
— Тушуняпман. Афтидан, тушуняпман.
— Лекин Ван Дайминг бошқа ҳеч нарсага мутлақо аралашмади, на хотини айтган кўлларга ва на Акрополларга.
У менга қаттиқ тикилди.
— Баъзан мен ўйлаб қолардимки…
— Нимани?
— Боя айтдим-ку, биз у билан жуда ўхшаш эдик, бўйимиз ҳам бир…
У мендан кўзларини узмасди.
— Шундан денг, назаримда, биз у билан юракдан очиқчасига суҳбатлашсак бўлаверадигандек туюларди, гарчи у аъло костюмлари, акциялари, темир йўллари бўлган Ван Дайминг, мен эсам, ҳафтасига етмиш беш доллар оладиган бруклинлик оддий чизмакаш, ёши ҳам ўтиб қолган бир одам эдим. Шу денг, мен истаган пайтда унга юрагимдаги бор гапларимни тўкиб солишим, у эса ўз дард-ҳасратларини мен билан ўртоқлашиши мумкиндай туюларди. Шунинг учун ҳам мен баъзан ўйлаб қолардимки…
У менга синовчан, қаттиқ разм солиб қаради.
— Эркаклар хотинларга қараганда фаросатлироқ бўладилар. Улар нимага бурун суқмаслик кераклигини яхшироқ билишади. Улар худога ишонадиларми йўқми, бундан қатьий назар. Майли, гарчи умуман ҳеч нарсага ишонмасалар ҳам.
У менга жуда синчиклаб қараб ўтирарди. Кейин худди бирваракай қатъий бир қарорга келган кишидай, деди:
— Сизга буларнинг ҳаммаси аҳмоқлик бўлиб кўринади.
— Э, нималар деяпсиз. Асло ундай эмас!
У менга синчковланиб қараб турарди. Кейин кўзларини четга бурди.
— Шундай кўринади. Фақат сизнинг вақтингизни оляпман, холос.
— Ундай эмас деяпман-ку. Чин сўзим! Ростдан ҳам, бу воқеани жуда эшитгим келяпти. Дунёда одамлар ҳамма нарсани билиб бўлдилар, деган гапга ишонмайман.
У кўзларини мендан узмасди.
— Дунё ҳозиргидай бўлиши учун миллион йил керак бўлди, дейишади, деб давом этдим мен.— Одам боласи эса, етмиш йил ичида дунёга келиб, қариб-чириб, омонатини ҳам топшириб улгуради. У ҳаммасига жиндай шубҳа билан қарайдиган даражада. Ахир қачон шунча нарсани билиб улгуради дейсиз?
— Рост,— деди у,— тўғри нарсани тўғри дейиш керак.
— Хўп, сиз баъзан нималарни ўйлар эдингиз?
— Ўйлардимки, агар мен бўлмаганимда, ановлар уни танлаган бўлишарди. Хўш, ўша Ван Даймингни менинг ўрнимга танлаган бўлишарди.
— Улар дейсизми?
Биз бир-биримизга жуда жиддий ва жуда хотиржам қараб турардик.
— Мен Янги Англиялик йигитга такани ва италияликка қарши бўрон юборганларни айтяпман.
— Э, шундай демайсизми. Бундан чиқди, уларнинг қўлларига сиз тушиб қолмаганингизда, улар мистер Ван Даймингни танлар эканлар-да. Сиз уларга нега керак бўлиб қолдингиз?
— Ана шуни сизга ҳикоя қилиб бермоқчиман-да. Бу ишга қандай дучор бўлганимни. Лекин мени танлаганларидан мутлақо хабарим йўқ эди. Бунинг устига мени оддий одамлар қисматига камдан-кам тушадиган ишга танлашган экан. Ҳаммаси мистер Картер (архитектор, менинг бошлиғим) Ван Дайминг хонимдан ишни тезлатиш ҳақида буйруқ олгандан кейин бошланди. Мен боя айтиб бердим шекилли, уйни қуришгани ва турли-туман меҳмонлар келиб, энди ҳар турли Колизейлару Акрополларни қандай қураётганларини томоша қилишганларини. Ана шунда биз ҳам буйруқ олдик. Хоним тепа ёнбағрида узумзор ўрнида қуриладиган очиқ театрнинг эскизларини тезроқ тайёрлаб беришни талаб қиларди. Меҳмонлар Акрополлар ва Колизейларни қандай қуришаётганини бемалол ўтириб томоша қилишсин, деб ўйлаган шекилли. Хоним шу мақсадда токларни ҳам қўпортира бошлаганди. Шундан кейин мистер Картер чизмаларнинг нусхаларини папкага солди-да, икки кунга чиқиб келинг деб, мени жўнатиб юборди.
— Ўша жой қаердайди ўзи?
— Билмайман. Узоқда, тоғлар ичида. Ўша тоғларда одамлар жуда сийрак яшашади. У ерда ҳаво кўм-кўк мовий, салқин, шамол эсиб туради. Қарағайлар шамолда гувиллайди, худди арғанун чалган каби, лекин, албатта, арғанун сасларидай созланган эмас. Созланмаган кўйи гувиллашарди ўша қарағайлар. Лекин ана шу ернинг аниқ қаердалигини рости, билмайман. Мистер Картернинг ўзи чипта олдирган ва бекатда сизни одам кутиб олади деганди.
Албатта, мен дарров Мартага қўнғироқ қилдим, уйга тайёргарлик кўргани жўнадим. Келсам, кўчалик костюмларим яхшилаб дазмолланган, туфлиларим ярақлайди денг. Лекин буларнинг унча ҳожати ҳам йўқ эди, қиладиган ишим нусхаларни беришу қайтиш. Лекин Марта, у ерда қандай одамлар йиғилишини ўзинг айтган эдинг-ку, деди. «Шундай борсанг, улардан сира ҳам қолишмайсан,— деди у менга.— Майли, улар бой-бадавлат бўлсинлар, уларни газеталарда ёзишсин. Лекин сенинг улардан кам жойинг йўқ». Кўркам костюмда, папкани қўлтиғимга қистириб поездга ўтираётганимда унинг менга айтган охирги сўзлари шулар эди: «Уларни газеталарда ёзишса ҳам, барибир, сенинг улардан қолишадиган жойинг йўқ». Ана шундан ҳаммаси бошланди.
— Нима бошланди? Саёҳатингизми?
— Йўғ-эй. Анов. Поезд анча йўл босиб қўйди. Атроф кета кетгунча далалар. Мен ўшанда танлаб олинганимни етти ухлаб хаёлимга ҳам келтирмагандим. Вагонда шундоқ ўтирибман денг, папка эзилмасин деб, тиззамга қўйиб олганман. Ҳатто муз солинган сув ичиб келайин деб, ўрнимдан турганимда ҳам, мен танлаб қўйилганлигимни билмасдим. Папкани ҳам қўлимдан қўймай, муздай сувни қоғоз стаканчадан ичиб турибман денг. Ойнага қарайман, томоша қиламан. Йўл ёқалаб оппоқ девор узундан-узоқ чўзилиб кетган, уларнинг нариги ёғида моллар ўтламоқда. Поезд шитоб билан елиб борарди, буларнинг қандай моллар эканлигини ҳам билолмай қолдим.
Мен яна бир стакан қуйиб, ҳўплаяпман, йўл ёқасига тикиламан, сигирларга қарайман, бирдан оёқ остим қаттиқ силкиниб кетди. Йўл ёқаси, деворлар чархпалак бўлиб суза бошлади. Ана шунда мен уни кўрдим. Кўришим билан гўё бошимда бир нарса портлагандай бўлди. Биласизми, нимани кўрдим?
У мендан кўзларини узмасди.
— Башара! Девор оша ҳавода муаллақ осилиб турибди-ю, менга тикилади. Одамзод башарасига ўхшамайди, нега десангиз, шохи бор, лекин така шохи эмас, аммо соқоли ҳам бор денг. У менга тикилиб қарайди, оғзи катта очилган, худди ҳозир менга бир нима дейдигандай. Ана шунда калламда бир нарса портлаб кетгандай бўлди.
— Кейин-чи? Кейин нима бўлди?
— Менинг гапларимни эшитяпсиз-у, ичингизда ўйлаётган бўлсангиз керак: «Деворнинг орқасида такани кўрибди» деб. Биламан. Мен ҳам сиздан ишонинг деб сўраганим йўқ. Биров ишонадими бунга, ишонмайдими, йигирма беш йилдан бери бу мени сира қизиқтирмайди. Садқайи сар. Ана шуниси муҳим.
— Албатта,— дедим мен.— Ҳар ҳолда ундан кейин нима бўлди?
— Кейин кўзимни очсам, ерда ётибман, юзим жиққа ҳўл, оғзим, томоғимга худди ўт тушгандек. Аллақандай бир кимса оғзимга шиша тутиб турибди (кузатувчилардан ташқари улар яна икки киши эди). Мен десангиз, ўрнимдан туриб ўтирмоқчи бўламан. «Бу шишадаги виски экан», дейман. «Қўйинг-э, оғайни, нима деяпсиз,— дейди анави кимса, сизга ўхшаган одамга виски бериб бўладими! Башарангизга бир қарашда онадан туғилиб оғзингизга бир томчи олмаганлигингизни аниқ айтиб бериш мумкин. Тўғрими?» Мен унинг гапини тасдиқладим. «Албатта ҳеч ичмагансиз. Ҳа.— дейди у,— кўринишдан унча бақувватга ҳам ўхшамайсиз: бурилишда бир силкинган эди, дарров ағанаб тушдингиз. Бошингизни қаттиқ уриб олган кўринасиз. Ҳозир қандай, сал тузук бўлиб қолдими? Қани-чи, яна бир ҳўплаб юборинг, бир оз тетик тортасиз».— «Менимча, бу вискига ўхшайди», дейман яна мен…
— Ростданам вискимиди?
— Билмайман. Эсимдан чиққан. Ўшанда билган бўлсам керак, яна бир маротаба ҳўплаганимдан кейин. Лекин бунинг ҳеч аҳамияти йўқ. Анов бусиз ҳам ўз ишини бошлаб юборган эди.
— Вискими?
— Йўқ, Анови. Вискидан ҳам кучлироқ бўлган анови. Мен эмас, худди ўша анови шиша оғзидан ароқ тортаётгандай эди. Бояги киши ҳам шишани ёруққа солиб кўрди-да: «Ҳақиқатан ҳам, виски эмас, сувдай тортасиз-а,— деди.— Ҳечқиси йўқ, нималигини кейин билиб оласиз».
Кейин охири поезд мен тушадиган бекатга келиб тўхтади, бу ерда ҳамма нарса мовий экан — осмон ҳам кўк, тоғлар ҳам мовий. Мени арава кутиб турган экан: бояги икки киши вагондан тушишимга кўмаклашиб юборишди, папкамни қўлимга тутқазишди, мен бўлсам, қаққайиб турганча: «Қани ҳайда!» дейман. Қаранг-а, «Қани ҳайда!» дебман, ҳалиги икки киши менга худди сизга ўхшаб қараб қолишди.
— Анграйиб қолишдими?
— Ҳа. Ишонмасангиз, ишонманг. Мен фақат улардан илтимос қилдим, тўхтаб туринглар, мен сибизға сотиб олай…
— Сибизға?
— Ўша ерда дўконча бор экан. Дўкончаю станция-ю ва яна тоғлар денг, араванинг тагида хира туссиз тупроқ ва тағин кўкимтир совуқ, лекин қуёш йўқ эди. Кейин биз…
— Сибизға нима бўлди? — сўрадим мен.
— Сотиб олдим, дўкончадан олдим… тунукадан ишланган, тешикчалари ҳам бор. Қандай чалишга ҳеч ақлим етмаса бўладими денг. Шунда денг, палкани арава ичига қараб улоқтирдим-у: «Қани ҳайда!» дедим. Ҳа-ҳа, худди шундай дедим. Бояги икки кишининг биттаси папкани аравадан олиб, қўлимга тутқазди денп «Ҳей, оғайни, бунинг ичида қимматли ҳеч нарса йўқми?» Мен папкани олиб яна арава ичига итқитаман-да: «Ҳайда!» деб қичқираман.
Биз ҳаммамиз араванинг ўриндиғида ўтирибмиз, мен ўртадаман. Ашулани баланд қўйиб кетяпмиз. Совуқ эди, биз эса дарё бўйлаб кетяпмизу ашула айтамиз денг, кейин тегирмон олдига келиб тўхтадик. Бояги кишиларнинг бири у ерга кириб кетди, мен бўлсам ечина бошладим…
— Ечина бошладингиз?
— Ҳа-да, устимдаги пўрим костюмни ечдим. Ечиб индамай-синдамай тўғри чанг кўчага қараб отдим.
— Совуқ эмасмиди?
— Совуқ. Совуқ ҳам гапми. Ечинганимдан кейин дарров билинди. Кейин бояги бири кўза кўтариб келди, кейин ҳаммамиз ичдик…
— Кўзадаги нима эди?
— Билмасам. Эсимда бўлсайкан. Лекин, афтидан, виски эмасди, йўқ. Худди сувга ўхшаган туссиз нарса эди.
— Ҳидидан билиб бўлмасмиди?
— Мен ҳид билмайман. Шифокорлар ҳид билмайдиганларни нима деб аташларини ҳам билмайман. Баъзи бир ҳидларни болалигимданоқ ажрата олмасдим. Айтишларича, мен йигирма беш йил шунинг учун ҳам бу ерда чидаб яшаб юрган эмишман.
Шундай қилиб денг, ичиб олганимиздан кейин мен кўприк панжараси олдига бордим. Сакрашдан олдин сувда ўз аксимни кўрдим. Ўшанда билдим — ҳамма нарса рўй бериб бўлганлигини. Танам одамларнинг таналарига ўхшарди. Башарам эса худди поездда кетаётганимда бошим портлаганда қандай бўлса, худди ўшандай — шох ўсиб чиққан, соқолим осилган эди.
Мен аравага қайтиб келдим, биз яна кўзачадан тортдик ва ашулани ванг қилиб қўйдик, улар кўйлак, шимларингизни кийиб олинг деб илтимос қилишди. Сўнг биз йўлга тушдик. Ашулани баланд қўйиб кетяпмиз.
Рўпарамда уй кўринди, мен аравадан тушдим. «Яхшиси, бу ерда тушма,— дейишди ҳалиги иккови.— Бу ер қўра, улар ҳўкиз боқишади занжирда». Лекин мен барибир тушдим, қўлимда денг, костюм, нимча, папка, тунука сибизға денг.

III

Мижлстон индамай қолди. Кейин менга жуда жиддий ва жуда хотиржам кўз ташлади.
— Хўш,— дедим мен.— Ундан кейин нима бўлди?
— Мен сизга ишонмасангиз ишонманг дедим-ку. Тўғрими? У қўлини қўлтиғига тиқди.— Бунақа гапга ишониб бўладими. Лекин сиз жон-жон деб қулоқ солдингиз, шунинг учун сизга ҳозир бир нарсани кўрсатаман.
У қўйнидан дағал ҳамён чиқарди. Ҳамён ҳаддан ташқари беўхшов қилиб тикилган, эскириб кетганидан чирк бойлаганди. У ҳамённи очди. Лекин ичидагини олмасдан олдин яна менга қаради.
— Сиз ҳеч риоя қила оласизми?
— Риоя дейсизми?
— Худди шундай. Одамлар буни ўз кўзим билан кўрганман деб сўйлай бошлаганларида. Ахир, иккита одам битта нарсани бутунлай бошқача-бошқача кўришлари мумкин. Ҳатто битта одамнинг ўзи турлича кўриши мумкин — ҳаммаси қаердан қандай қарашга боғлиқ.
— Тушунарли,— дедим мен.— Риоя. Ҳа, албатта.
У ҳамёндан букланган газета қийтиғини чиқарди. Газета парчаси аллақачонлар сарғайиб кетган, букланиб сийқаланган четлари кир мато билан елимлаб қўйилганди. Мижлстон эҳтиёткорлик билан шошилмасдан қийқимни очди-да, менинг олдимга ёзиб қўйди.
— Фақат қўлингизга олманг,— деди.— У жуда эскириб кетган,— менда эса бошқа нусхаси йўқ.
Мен газета парчасига кўз ташладим — ҳарфларнинг ранги ўчган, қоғози ейилиб кетган, йигирма беш йил бурун чиққан…

ВИРГИНИЯ ТОҒЛАРИДАГИ САВДОЙИ КИБОР ХОНИМГА УНИНГ ЎЗ БОҒИДА БЎЛГАН ҲУЖУМ

Нью-Йорклик миссис Карлтон Ван Дайминг ўз чорбоғида ярим яланғоч телба ва қутурган буқа ҳужумига учради. Жинни ғойиб бўлди. Миссис Ван Дайминг оғир аҳволда. Шундан кейин суратлар, ўша жойнинг харитаси берилган, миссис Ван Дайминг Нью-Йоркдаги меъмори олдидан вакил келишини кутаётгани ва тушлик чоғида шу одамнинг қўлидан чизмаларни олиш учун чиққани ҳикоя қилинган эди. Ҳикоя миссис Ван Дайминг тилидан ёзилган эди:
«Мен кутубхонага бордим, шаҳардан келган вакилни шу ерга олиб киринглар деб айтиб қўйгандим, лекин кутубхонада ҳеч зоғ йўқ эди. Мен хизматкорни чақираймикин дедим-да, яна балки вакил дарвоза олдида тургандир, ўзим чиқиб қарай қолай дедим, бу ернинг одамлари то уй эгаларининг бири чиқмагунча, остона ҳатлаб ичкари кирмайди. Мен дарвозага қараб юрдим. Лекин у ерда ҳам ҳеч ким йўқ эди.
Ташқарига чиқиб қарадим. Эшик олди ёруғ бўлса ҳам, мен аввал ҳеч нарсани кўрмадим. Мен уйга қайтиб кириб кетмоқчи бўлдим, лекин хизматкор арава станциядан келди деб аниқ айтгани учун, вакил эски токзорлар қўпорилиб, театр учун жой очилаётган ерга ўтгандир деб ўйладим. Тоғ ёнбағрига яқинлашиб қолганимда нимадандир орқамга ўгирилиб қарашга мажбур бўлдим. Мен билан ёп-ёруғ дарвоза ўртасида аллақандай бир одам бир оёғида ҳаккалаб шимини ечишга уринарди. Юрагим орқамга тортиб кетди.
Мен эримни ёрдамга чақира бошладим. Қичқирганимни биламан, ҳалиги одам шимини шартта ечиб менга ташланди, унинг бир қўлида қандайдир япасқи нарса, иккинчи қўлида пичоқ бор эди (дарвоза олдидаги чироқнинг шуъласида пичоқнинг узун учи ваҳимали ялтираб кетди). Мен ўрмонга қараб қочдим.
Қаерга қочиб бораётганимни ўзим ҳам билмасдим. Кучим борича чопаётганимни биламан, холос. Кейин мен эски токзордан чиқиб қолдим, буни қарангки, мен уйдан тамомила тескари томонга қараб қочган эканман. Ҳалиги одам орқамдан қувиб келарди, бирдан кутилмаганда, у ғалати товушлар чиқара бошлади — худди ёш бола сибизға чалаётгандек эди. Лекин мен тезда бу товуш оғзига тишлаб олган пичоқ орасидан чиқаётганлигини фаҳмладим.
Бирдан мени алланима қувлаб етди ва буталарни даҳшатли равишда патирлатиб ёнимдан ғувиллаб ўтиб кетди. У шундоқ ёнгинамдан ўтганлиги учун ваҳимали махлуқнинг чўғ бўлиб ёнган кўзлари ва шохларига кўзим тушди. Шунда ие, бу Карлтон Ван Даймингнинг наслдор бўрдоқи буқаси-ку, деб танидим, буқа шунчалар даҳшатли эдики, Ван Дайминг уни занжирда сақларди. Буқа ечилиб кетган эди. У ёнимдан учиб ўтиб, нарига шаталоқлаб кетди, мен энди у томонга қочолмасдим, орқага қайтай десам, йўлимни ҳалиги жинни пичоғи билан тўсиб олган. Мен нима қилишимни билмай қолдим» қўрққанимдан дарахтга суяниб олганча ёрдамга чақира бошладим…»
— Ҳўкиз қандай қилиб ечилиб кетган экан?— сўрадим мен.
Мен ўқирканман, у худди мактаб муаллими унинг иншосини текшираётгандай мендан кўзларини узмасди.
Мен болалигимдан полиция газетасини сотардим, шунинг эвазига ҳар турли мукофотлар беришарди. Менга ажойиб бир асбоб тегди, у билан истаган қулфингизни очиш мумкин эди. Мен уни чўнтагимда худди тумордек олиб юраман, лекин сира ишлатмайман. Ўша кеча шу асбоб ҳам ёнимда эди.
У стол ва газетага қаради.
— Ахир одамлар ўзлари кўрган нарсаларни ҳикоя қиладилар, бўлган бўлмаганлиги — бу бошқа гап. Улар қандоқ ишонган бўлсалар, сиз ҳам шундай ишонаверинг. Лекин бу газетада у чопиш осон бўлсин деб, туфлисини ечиб ташлагани, мен туфлига қоқилиб йиқилиб тушай деганим, у чопиб бораркан, ичида бир нарса худди юк ташувчи отдай ғўрт-ғўрт қилгани ва у қадамини секинлата бошлаганда, мен сибизғага зўр берганим ва у яна тирақайлаб қочгани ҳақида ёзилмаган.
Мен орқада қолиб кета бошладим. Қўлимда папка, бир қўлимда сибизға, ҳеч унга етиб ололмасдим. Машқим пастлиги ва бунинг устига кўп югурганлигим билинди. Кейин мен папкани итқитиб юбордим-у у турган жойга чопиб келдим, ҳалиги буқа унга тегмайди-ю, атрофида гир айланиб чопгани-чопган денг — даҳшатли шовқин-тўполон денг яна. У бўлса орқаси билан дарахтга тираниб олганча, худди бировни уйғотиб юборишдан чўчигандай: «Карлтон, Карлтон» деб пичирлагани-пичирлаган.
Газетада бу ёғи шундай ҳикоя қилинарди:
«…Мен дарахтга ёпишганча турибман, буқа ана-мана дегунча мени кўриб қолиши мумкин. Шунинг учун мен овозимни чиқармай қўйдим. Аммо шунда анови одам ёнимга келди, биринчи марта уни яқиндан кўрдим. Олдимга келгач, қандайдир бир зум ичида мен ҳам даҳшатга тушиб, ҳам қувониб, ўйладим: мистер Ван Дайминг! «Карлтон!» деб чақирдим.
Жавоб йўқ. У энгашган эди яна унинг пичоғини кўрдим. «Карлтон!» деб қичқирдим мен. У эса ғўлдирайди: «Оҳ қуриб кетсин, ҳеч бўлмаяпти»,— у шундай деб ёмон пичоғини нимадир қилмоқчи бўлаверади.
«Карлтон! — қичқирдим мен.— Жинни бўлибсан!»
У бошини кўтарди. Мен у эрим эмаслигини кўрдим, ҳам телба, савдойи, ҳам буқа таъқибига дучор бўлганлигимни тушундим. Шунда у яна пичоғини оғзига олиб борди ва унга қараб уфлай бошлади, қўрқинчли, чинқироқ овоз эшитилди. Мен ҳушимдан кетдим».

IV

Ана шу холос. Газетада бундан ташқари телбанинг беиз ғойиб бўлгани, миссис Ван Дайминг шифокор назоратида даволанаётгани, уни барча меҳмонлар ҳамда мол-мулк билан биргаликда Нью-Йоркка қайтариб олиб келиш учун махсус поезд буюрилгани хабар қилинган эди: мистер Ван Дайминг эса мухбирларга қисқагина айтган сўзида чорбоғни қуришдан воз кечгани, уни сотиб юборажагини билдирган эди.
Мен газета парчасини худди Мижлстоннинг ўзидай ғоятда эҳтиёткорлик билан буклаб қўйдим.
— Демак, бор гап шуми?— дедим.
— Ҳа, шу. Эртасига эрталаб кун ёришганда ўрмонда уйғониб кетдим. Каердалигимни ҳам, қандай қилиб ухлаб қолганлигимни дарров эслолмадим. Нима қилиб қўйганлигимни ҳам билмасдим. Бунинг нимасига ҳайрон қоласиз! Лекин, ҳар қалай, одамнинг умридан бир куни йўқоладию буни билмаслиги мумкинми. Нима деб ўйлайсиз?
— Ҳа,— дедим мен,— гапингиз тўғри бўлса керак.
— Мени кўплар гуноҳга ботган банда деб билишади, лекин худонинг назарида ундай эмаслигимга ақлим етади. Баъзи одамлар худонинг ишларини худонинг ўзидан кўпроқ биламан деб ўйлашади, лекин улар нималар дейишмасин, ҳатто ҳар қандай инсу жинслар ва ҳатто иблиснинг ўзи ҳам худонинг кўз ўнгида улар айтганчалик гуноҳкор эмаслар. Нима дейсиз?
Ҳамён столда очиқ ҳолда ётарди. Лекин Мижлстон газетани ҳануз олиб қўйгани йўқ.
Ниҳоят у кўзларини бир четга олиб қочди ва чеҳрасида яна болаларча тортинчоқ бир ифода пайдо бўлди. У ҳамёнга қўлини солди-да, худди олдингидек, дарров ола қолмади.
— Ҳолбуки, бу ҳали ҳаммаси эмас,— деди у қўлини ҳануз ҳамёндан олмасдан, кўзларини ерга тикканча: мўйлари сийрак кўримсиз юзи маъсум ва осуда эди.
Болалигимда жуда кўп ўқирдим. Сиз-чи? Сиз кўп ўқийсизми?
— Ҳа, оз эмас.
Лекин у менинг гапимни эшитмасди.
Мен қароқчилар, ковбойлар ҳақида китоблар ўқир ва ўзимни уларнинг энг зўр бошлиғи деб тасаввур қилардим, ваҳоланки, мен-ку ўзим океанни ҳам фақат Кони-Айлендда, дарахтларни эса Вашингтон-скверда кўрганман. Лекин мен худди ҳар бир ёш бола каби ўқир ва ишонардимки, ҳамон мен ёруғ дунёга келган эканман, ҳаёт мени камситиб қўймайди ва ўшанда… Ўшанда эрталаб кийингани уйга борсам, Марта менга айтади денг: «Ван Даймингларни газеталарда ёзишса ҳам, сенинг улардан ҳеч қолишадиган жойинг йўқ. Газеталарда ёзишга арзийдиган одамларнинг ҳамма-ҳаммасини на Парк-авеню ва на бутун Бруклинга сиғдириб бўлади». Ана шундай деди.
У қўлини ҳамёндан олди. Қўлида кичкинагина ранги ўчиб сарғайиб кетган газета қийқими бор эди: қийқимни у менга берди.

СИРЛИ ЙЎҚОЛИШ ЖИНОЯТ БЎЛИШИ ҲАМ МУМКИН

Нью-йорклик меъмор Уилфред Миглстон миллионернинг чорбоғида ғойиб бўлди.

ПОЛИЦИЯ ВА КЎНГИЛЛИЛАР ВИРГИНИЯ ТОҒЛАРИДА ЖИННИ ТОМОНИДАН ЎЛДИРИЛГАН ДЕБ ТАХМИН ҚИЛИНАЁТГАН МЕЪМОРНИНГ ЖАСАДИНИ ҚИДИРМОҚДАЛАР

Миссис Ван Даймингга бўлган ғалати ҳужум билан боғлиқ бўлса керак.

ЕРЛИ КИШИЛАР ТАҲЛИКАДА …

Виргиния штати, 8 апрель…
6 апрель куни мистер Карлтон Ван Дайминг чорбоғига олиб борадиган йўлда Нью-Йорклик меъмор Уилфред Миглстон сирли равишда ғойиб бўлди. Ёши 56 да. Унинг қўлида ноёб чизмалар бор эди, чизмалар бугун эрталаб Ван Дайминг ерларидан топилди, шундай қилиб биринчи ашёвий далил қўлга киритилди. Полиция бошлиғи Элмер Харрис ўзи бу иш билан шуғулланмоқда: ҳозир у Нью-Йоркдан келадиган бир қанча изқуварларни кутмоқда. Криминалистлар ёрдамида у жиноятни тезликда тафтиш қилишни ваъда қилмоқда.

УНИНГ ҲАЁТИДАГИ ЭНГ МУШКУЛ ИШ

«Одам йўқолишининг сабабларини очсам, — деб айтди Харрис,— миссис Ван Даймингга ўша куни юз берган ҳужум ҳам маълум бўлади:
Мижлстоннинг хотини қолди, миссис Марта Миглстон, унинг яшаш жойи — Бруклин, кўча…
У менинг юзимга тикилиб турарди.
— Лекин мана шу ишларнинг ҳаммасида битта хатолик ҳам рўй берган — деди у.
— Ҳа, деб жавоб бердим мен, — сизнинг исми-шарифингизни нотўғри ёзишибди.
— Мен буни кўрмасангиз керак деб ўйловдим. Лекин гап бундамас.
У қўлида яна бир газета парчасини ушлаб турди-да, сўнг менга узатди. Бу ҳам олдинги парчаларга ўхшар, улардай сарғайиб, ўчган эди. Сиёҳи қуриган қатор бир текис ҳарфларга тикиларканман, одамларнинг аввалги қилмиш-қидирмишлари, ҳирсу харослари рангсиз бўз тупроқ узра лоақал бир из ҳам қолдирмасдан, худди эски элакдан ўтиб кетгандай ғойиб бўлганлигини ўйлардим.
— Мана, ўқиб кўринг. Фақат мен бошқа хатолик ҳақида ўйлар эдим. Лекин у пайтлар ким билибди дейсиз?..
Мен ўқир, унинг сўзлари қулоғимга элас-элас чалинарди. Бу қидириш ҳақида эълонлар бериладиган жойда босилган хат эди.

Янги Орлеан, Луизиана,
10 апрель…
«Нью-Йорк таймс» газетасининг бош муҳарририга,

Ҳурматли сэр!
Газетангизнинг 8 апрель сонида бир одамнинг исми шарифи нотўғри ёзилган. Унинг исми шарифи Миглстон эмас, Мижлстон. Ҳар бир америкалик оила учун матбуот яхшилик ва ёки кулфат келтириши мумкин, магарким, сиз газетанинг жойларда ва пойтахтда чиқадиган сонларига тузатиш берсангиз, бошим осмонга етган бўлурди. Матбуот — жуда зўр куч ва сиз ҳар куни газеталарда чиқиб юрмайдиган одамларнинг ҳам исми шарифларини нотўғри ёзишга сира ҳаққингиз йўқ, ўша одамлар бошқалардан сира қолишмайдилар.
Олдиндан миннатдорчилигимни билдираман.

Салом билан
Ошна.

— Тушунарли,— дедим мен.— Сиз уни тузатгансиз.
— Ҳа. Лекин хато бутунлай бошқа нарсада. «Нью-Йорк таймс»га хатни мен хотинимни деб юбордим. Не қилса-да, аёл киши, биласиз-ку. Унга номи бузиб ёзилганидан кўра умуман газетада исми-шарифини кўрмаслик афзал.
— Унга-я?
— Менинг хотинимга дейман, Мартага. Фақат билмадим, у мен юборганларимни олдими-йўқми. Мана, худди мана шунда хато бўлди.
— Мен унчалик тушунолмаяпман. Балки ўзингиз тушунтириб берарсиз?
— Тушунтираяпман-ку, ахир. Ҳалиги йўқолиш ҳақидаги хабар чиққан газетадан иккита бор эди менда, лекин мен хатимни босиб чиқаришларини кутдим. Кейии уларни битта қилиб ўрадим-да, конвертга солиб, унинг номига жўнатдим. «Ошна» деб ёзиб қўйдим. Аммо у конвертни олдими-йўқми, билолмадим. Ана сизга хато.
— Хато?
— Худди ўзи. Хотиним бошқа жойга кўчган эди. Унга суғурта пулини тўлашлари биланоқ у Парк-авенюга кўчиб ўтган. Мен бу ерга келганимдан сўнг буни газетадан ўқиб билдим. Газетада миссис Марта Мижлстон Бешинчи авенюдаги «Мейсон Пейот» фирмасида ишлайдиган ёш бир йигитга турмушга чиққанлиги ҳақида хабар берилган эди. Бироқ қачон кўчиб ўтганлиги у ерда айтилмаган. Шунинг учун олганми, олмаганми, билолмадим.
— Тушунарли,— дедим мен.
У газета қийқимларини дағал матодан тикилган ҳамёнига яхшилаб жойлаштирди.
— Шундай, сэр. Хотинлар ўз номи билан хотинлар. Айрим ҳолларда уларни эркалаб қўйиш керак. Улар шунга арзийдилар, ахир, уларнинг турмушлари жуда ҳам ширин эмас. Газетага хатни ўзим учун юборганим йўқ. Менга барибир эмасми исми-шарифимни қандай ёзишгани? Оддий одамнинг чекига камдан-кам тушадиган нарсани кўриш насиб этган кишининг исм билан нима иши бор дейсиз?

Иброҳим Ғафуров таржимаси

Яна шу мавзуда:
Уилям Фолкнер. «Қора мусиқа» ҳикоясидан фиқралар & Мансур Жумаев. Кичкина одамнинг улкан қалби

Uilyam Folknerning kichik jussasidagi katta yuragi muruvvatga, shafqatga, g‘ururga, muhabbatga to‘la edi. Zaminga, borliqqa, hayotga, insonga, o‘lmas umumbashariy qadriyatlarga muhabbat, onasiga, ayolga bo‘lgan ulkan muhabbat…

Uilyam Folkner
QORA MUSIQA

Uilyam Folkner (William Cuthbert Faulkner; 1897-1962; AQSH) — amerikalik yozuvchi, adabiyot yo‘nalishida Nobel mukofoti sovrindori (1949). Birinchi prozaik acari “Ackarlik mukofoti” (1926) romanidir. “Shovqin va g‘azab” (1929), “Avguctdagi yog‘du” (1932), “Men o‘layotganimda” (1930), “Abcalom, Abcalom!” (1936), “Qishloq” (1940) “Muco, yerga tush” (1942), “Rohibaga o‘qilgan motam kuyi” (1951), “Shahar” (1957), “Qo‘rg‘on” (1959) kitoblari mashhur.

I

Bu qismatning arzandasi, xudo siylagan banda Uilfred Mijlstonning boshdan kechirganlari. Bir parchagina etu suyakdan iborat bo‘lgan bu sho‘ring qurg‘ur doim soatlar va qo‘ng‘iroqlarning qistalang zabtida yashar, ellik olti yildan beri ko‘rimsiz tosh ko‘chalardan qatnagani qatnagan, uvoq va bechorahol, dildiragan bu odamchaning turqi-tarovati ko‘cha magazinlarining xira oynalarida aks etgani etgan va lekin na biron erkak va na biron xotin uning orqasidan qayrilib qaragan emasdi. Keyin nima bo‘ldiyu bir zum uning yulduzi balqib ko‘tarildi — bir zumlik bu balqish Mijlstonning o‘ziga bir umrga tatidi — ko‘tarildi-yu, bir zamonlar hazrati Ilyosning boshidan o‘tganday, uni ham o‘zi yo‘qotib qo‘ygan yerning anglab bo‘lmas shafaqgun ko‘klariga ko‘tarib ketdi.
Men uni “Universal” neft kompaniyasining po‘latdan qurilgan doklarida, chayqalib turgan tankerdan katta bo‘lmagan Rinkon degan shaharchada uchratganman. Bu yerda bir qator uylar tushgan va bir qator palmalar o‘sgan bittagina ko‘cha bor. Ko‘cha tuprog‘i yalang oyoqlarning qiyshiq izlariga to‘la, uning betida kunduzlari ko‘lankalar ko‘lkalanib yotadi, tunlari esa yirik yarqiroq yulduzlar shu’lalar sochadi.
— U Shtatlardan kelgan,— deb aytishardi menga.— Bu yerda yigirma besh yildan beri yashaydi. Shuncha vaqt o‘tsa ham, zig‘ircha o‘zgargani yo‘q. Ispanchasiga loaqal o‘ntagina so‘zni bilmaydi. Rost, faqat kiyimlari to‘zib ketdi, xolos.
Ko‘rinishdan uni juda qari deb ham bo‘lmasdi, vaqt uni shafqatsiz piypalab o‘tmaganday edi. Shu yerlik xalqning ichida yigirma besh yildan beri hayot kechirib, uning tilida bir og‘iz ham gapirolmas, endilikda shu hasratda o‘tib ketadiganga o‘xshardi, chamasi! U hech yerda ishlamasdi: juda ma’sum, haddan tashqari ma’sum odamcha edi. Jorj Eyd masallaridagi 1890 yilgi presviter maskaradiga daydi libosida chiqqan hisobchiga o‘xshash, aftidan, juda g‘arib, parrixta va baxtiyor zot.
Ha, g‘oyat baxtiyor va g‘oyat qashshoq.
— Balki haqiqatan ham kambag‘aldir, ehtimol, o‘zini faqat kambag‘al qilib ko‘rsatayotgandir. Lekin endi axir, uni hech narsa qilolmaydilar. Unga buni yangi kelgan paytlaridayoq aytganmiz. “Bu qanday yurish, — deganmiz unga, — ishlat pullaringni, maza qilib, rohat-farog‘atda kun kechir. Suvlar oqib, izlar bosilib ketgandir allaqachon”. Agar men tavakkaliga olib o‘g‘irlik qilsamu keyin to o‘la-o‘lgunimcha shu lahad og‘zida qiynalib o‘tadigan bo‘lsam, ularni nima qilishni o‘zim bilardim!
— “Ularni” deganingiz nima?
— Pullar. U pul o‘g‘irlagan, keyin juftakni rostlab qolgan. Bo‘lmasa bu yerga kelib, nima qilib, yigirma besh yildan beri yashab yuribdi! Kunning botishini tomosha qilib yurmagandir, axir?
— Boy-badavlat odamga turqi o‘xshamaydi, — dedim.
— Rost aytasiz. Unda davlat nima qilsin! Lekin aft-basharasini bir qarang! Bunaqa odam o‘g‘irlikni ham eplab qilolmaydi. O‘g‘irlaganda ham, keyin nima qilishini bilmaydi. Gapingiz to‘g‘riga o‘xshaydi. Oyog‘ini qo‘liga olib qochgan-da, bo‘yniga tavqi la’natdan o‘zga narsani osib kelgan emas. U qochib kelgan yerda esa birov maza qilib, pullarni sovurib yotibdi, tag‘in haftada ikki marotaba cherkov xorida ovozini baland qo‘yib ashula ham aytadi, deng.
— Nima, ko‘pincha shunday bo‘ladimi? — deb so‘radim.
— Ha, xuddi mana shunday, tusini yel yesin bularning. Juda ham bitib ketgan razil maxluq o‘zini quruqqa olib qochadi, boshqasi — ahmoqlarning eng ahmog‘i esa, garchi umrida qo‘liga ikki yarim ming ushlamagan bo‘lsa ham, anov razilga cho‘g‘ ustidan pista olib berib turadi. Ikki yarim ming-a! Anov allakimning cho‘ntagiga kirsa, bu ozmuncha pulmi! Lekin barini yig‘ishtirib, ming chaqirim nariga oyoq juftlashga to‘g‘ri kelsa va buning yo‘lkiralarini ham o‘z yonidan to‘lasa, qanchaga ham yetadi deysiz shuncha pul?
— Qancha vaqtga yetadi? — deb so‘radim.
— Ko‘pmas, ikki yilga. Uf-f! Undan keyin men… — U tilini tishlab qoldi va menga olayib tikildi. Holbuki, o‘rtamizda turgan kofe va nonning pulini men to‘lagan edim.
— Siz o‘zingizni kim deb o‘ylayapsiz juda? Pinkertonmisiz?
— E, yo‘g‘-e, sizni xafa qilmoqchi emasdim. Ikki yarim ming dollarga qancha vaqt yashaydi, shuni bilmoqchiydim.
— Kim aytdi sizga, uning ikki yarim ming dollari bor deb? Men shunchaki omadi gap deb aytdim, xolos. Uning hatto ikki yuz ellik dollari ham hech qachon bo‘lgan emas. Agar bo‘lganda ham, yaxshilab berkitib quygan, hali biron joyda chirib yotgan chiqar. Bu yerga tilini osiltirib keldi-yu, og‘irligi bo‘ynimizga tushdi, bizning me’damizga tekkach, meksikaliklar huzuriga yukinib bordi. Odam ham shunday bo‘ladimi, o‘g‘irlik pul ustida shunchalar titrab-qaqshab o‘tirsa-ya, yana anov isqirt meksikaliklarga sig‘indi bo‘lib yursa-ya! Vaholanki, oq odamlarga o‘xshab yashasa bo‘ladi-ku.
— E, balki, hech qanday pul-mul o‘g‘irlamagandir? — dedim.
— Unda bu yerda nima qilib yuribdi?
— Misol uchun, unda men ham yuribman-ku bu yerda.
— Siz ham balki qochib kelgandirsiz, men ne bilay?
— Hamma gap shunda, bilmaysiz,— dedim.
Bilishni ham istamayman. Mening nima ishim bor. Har kimning tashvishi o‘ziga yetarli. Boshqalarni bilmayman-u, lekin men ularning ishlariga burnimni tiqmoqchi emasman. Lekin ishonchim komilki, odam, ayniqsa, oq tanli odamning xudo biladi, nima bahonasi bo‘lishi mumkin… u… Hozir endi hech qanday bahonaning o‘zi ham qolmagan bo‘lsa kerak. Lekin oq tanli odam umrining qolgan-qutgan kunlarini o‘tkazish uchun bu yerga kelgan deb meni ishontirmay qo‘ya qoling.
— Nima, siz o‘g‘irlik — birdan bir sabab deb o‘ylaysizmi?
U menga nafratomuz va hatto ijirg‘anib qaradi.
— Mabodo, enaga kerak emasmi o‘zlariga? Odamlarni yaxshilab bilib olmaguningizcha enagasiz yurishingiz mumkin emas. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, har bir kimsa, hatto cherkovda hammadan ko‘ra balandroq ovozda ashula aytsa ham, agar qo‘lga tushmasligiga ishonsa, albatta, qo‘ymaydi, o‘marishga harakat qiladi. Siz shuni ham tushunmasangiz, yaxshisi, tezroq uyingizga jo‘nab qoling, oyijoningizning etagiga berkinib yoting.
Men ko‘chaning narigi betidagi Mijlstonni kuzatib o‘tirardim. U daraxtlar tagida chang-to‘zonda o‘ynayotgan bir to‘da qip-yalang‘och bolakaylar oldida turar, o‘zi juda aftodahol, kiyimlari to‘zigan, ustiga tik gazlamasidan xuddi qopdek osilib turgan yag‘ir shim ilgan edi.
— Nima bo‘lganda ham, — dedim men, — bu narsalarning bari uni sira tashvishga solmaydi chog‘i.
— Unimi? E biron nimadan tashvishlanish hatto yetti uxlab tushiga ham kirmaydi. Aqli yetmaydi bunga.
G‘oyat qashshoq va g‘oyat baxtiyor. Nihoyat, vaqti-soati yetib u bilan birga non va kofe baham ko‘rib, yaqindan tanishishga muyassar bo‘ldim. Yo‘q, undoq emas! Men haligi birinchi hamsuhbatimga o‘xshagan uning sho‘rpeshona vatandoshlari hayotda ko‘p ezilgan, to‘zgan, doim soch-soqollari o‘sib yuradigan, qachon qaramang, kafe va barlarni to‘ldirib o‘tirib, tishlari injuday oppoq, qoramag‘iz, nazokatli, o‘ychan yerli kishilar orasida shovqin-suron ko‘tarib, oq tanlilarning afzalligi, boshlariga tushgan turli nohaqlik va xafagarchiliklardan vag‘irlashib so‘zlashadigan kimsalardan andak holi qolishim bilan o‘zim uni birgalikda nonushta qilishga taklif qildim. Bunga uni bir amallab ko‘ndirdim. Mijlston belgilangan vaqtda keldi. Ustida o‘sha kir-chir shim, lekin bus-butun dazmollangan oq ko‘ylak kiygan edi. Va hatto soqollari ham qirtishlab olingandi. Mehmonim qadrini yerga urmay, yaltoqlanmay o‘tirdi. Finjonni qo‘liga olganda esa, uning barmoqdari qaltirayotganiga ko‘zim tushdi,— uni juda qiynalib og‘ziga olib bordi. Mening nazarimni payqab, birinchi marta menga boshini ko‘tarib qaradi. Shunda uning ko‘zlari naqadar qartayib qolganligini sezdim.
— Ikki kun bo‘ldi tuz totmaganimga, — dedi uzr so‘ragan kabi.
— Ikki kun deysizmi?
— Iqlim bu yerda issiq. Kun issiq bo‘lsa, odamga ko‘p narsa kerakmas. Och bo‘lsang, qushday yengil yurasan. Bu yerga dastlab kelgan paytlarim ovqat vajidan ancha qiynalganman. Lekin uyda deng, ovqat yeyishni jonimdan ham yaxshi ko‘rardim.
— Tushunarli,— dedim.
Uning shuncha yo‘q deyishiga qaramay go‘ngg keltirishlarini so‘radim. Etni oxirigacha — qoldirmay yedi.
— Buni qarangki,— dedi u.— Yigirma besh yildan beri bunchalik maza qilib ovqatlanmagan edim. Odamning yoshi o‘tib qolgandan keyin eski odatlardan qutulishi qiyin bo‘larkan. Ha, ser. Uydan chiqib ketganimdan beri bir marta ham tuzukroq ovqatlanmovdim.
— Endi uyga qaytib bormaysizmi? — so‘radim men.
— Menga shu yer ma’qul. Bu yerda yashash oson. Hech qanday tashvish yo‘q. Ertalabdan kechgacha nima qilsang, ixtiyoring o‘zingda (men oldin arxitektor qo‘lida chizmakashlik qilganman). Yo‘q, orqaga qaytib nima ham qildim.
U yuzimga qaradi. Chehrasi sergak va o‘ychan bo‘lib qoldi, bolalar biror sirni aytib bermoqchi yoki hikoya qilmoqchi bo‘lsalar, shunday qiyofaga kiradilar.
— Mening qayerda yotib yurishim xayolingizga ham kelmaydi.
— Rost aytasiz. O‘zingiz aytib bera qoling.
— Chordoqda yotaman. Hov anavi barning orqasida. Kompaniyaga qarashli uy. Boshqaruvchi mister Uidringtonning xotini missis Uidrington o‘sha yerda yotib yurishimga ijozat bergan. Baland, tinch joy, faqat kalamushlar yugurgilab yurishadi. Lekin birovning uyi bo‘lgandan keyin nima ham derding. Asli uy ham deb bo‘lmaydi. Uni kalamushxona deyavering… Ammo qizig‘i bunda ham emas.— U mendan ko‘zlarini uzmay turardi.— Buni hech qachon topolmaysiz.
— Hatto urinib ham ko‘rmayman,— dedim men.
U hamon mendan ko‘zini uzmasdi.
— Sizga hozir yotadigan to‘shagimni gapirib bermoqchiydim.
— To‘shak deysizmi? — qaytalab so‘radim men.
— Boya aytdim-ku, topolmaysiz deb.
— Nima ham qilardik,— dedim men.— Siz yutdingiz.
— Men bir o‘ram tolning ustida yotaman.
— Nima?
— Tol deyman.
Uning chehrasi ochiq, osuda, ovozida quvonch bilan bamaylixotir so‘ylar edi.
— Kechasi bo‘lganda, tolni yozib yotaman, ertalab yana o‘rab burchakka qo‘yaman. Uy ham saranjom deng. Yaxshi-a, to‘g‘rimi? Na choyshab kerak va na kir yuvish. Bu yerdan boshqa joyga ko‘chmoqchi bo‘lsang, o‘rinni taxlaysanu soyabonday ko‘ltig‘ingga qistirib jo‘nab qolasan, vassalom.
— Oilangiz bormi? — so‘radim men.
— Yo‘q.
— U yoqda, uyingizda-chi?
Mijlston juda xotirjam ko‘rinardi. O‘zini stol ustida bir narsalarni ko‘rayotganday qilib ham ko‘rsatmasdi. U bir zum o‘ylaxshb qolgan bo‘lsada, lekin ko‘zlarini xayol tumani qoplagani yo‘q.
— U yoqda, uyda xotinim bor. Unga bu yerning ob-havosi unchalar to‘g‘ri kelmasa ham kerak. Bu joyni u yoqtirmagan bo‘lardi. Lekin u yaxshi yashaydi. Men sug‘urta pulini doim o‘z vaqtida to‘lab turganman. Ancha pul o‘tkazganman — haftasiga yetmish besh dollar oladigan chizmakash shuncha ko‘p pul sug‘urtaga to‘lashi mumkinligiga ishonmagan bo‘lardingiz. Sug‘urtaning qandayligini bilganingizda toza hayron qolardingiz-da. Xotinim esa pulni tejab qolishga yordam berardi; u juda yaxshi xotin. Endi pullarning hammasi unga qoldi. Qandini ursin, u shunga arziydi. Undan keyin, menga pulning nima keragi bor deysiz?
— Uyga qaytish niyatingiz yo‘q ekan-da?
— Yo‘q,— dedi u.
U mendan ko‘zlarini uzmas, ko‘zlarida yana bir narsani bo‘yniga olishga tayyor turgan bolalarda bo‘ladigan g‘alati ifoda g‘iltillab ko‘rindi.
— Men bir ish qilib qo‘yganman. Tushundingizmi?
— Tushundim.
— Yo‘q! Siz o‘ylagandan ko‘ra butunlay boshqa narsa. Anovlar o‘ylab yurganidan ko‘ra ham boshqa. — U o‘z vatandoshlari tomonga imo qildi. — Umrim bino bo‘lib men pul o‘g‘irlagan emasman. Martaga ham doim shunday derdim,— Marta mening xotinim, missis Mijlston,— pulni shundog‘am ishlab topish qiyin emas, shunday bo‘lgach, boshingni xavf ostiga qo‘yishning nima hojati bor? Ishla, vassalom! Biz axir qiynalib yashayotganimiz yo‘q-ku, derdim unga. Albatta, bizdan ancha yaxshi turayotgan odamlar ham bor. Lekin har kimniki o‘ziga. Jo‘ja bo‘lib tug‘ilgan ekansan, baribir hech qachon burgut bo‘lib qolmaysan, oxiri tovuq bo‘lasan, xolos. Ana shunday derdim unga. Xotinim menga ko‘maklashardi, biz yaxshi yashardik. Sug‘urtamiz qandayligini sizga aytsam, siz ishonmagan bo‘lardingiz. Yo‘q, xotinim hech narsaga muhtoj bo‘lgani yo‘q. Nima deb o‘ylasangiz o‘ylang-u, lekin bu yog‘iga sira shak-shubha qilmang.
— Men ham hech narsadan shubhalanayotganim yo‘q,— dedim.
— Keyin men bir ish qilib qo‘ydim. Shunday, ser.
— Nima qilib qo‘ygan edingiz? Menga aytib berolmaysizmi?
— Bir ish qilib qo‘ydim. Shunday ishki, bundayi oddiy odamlarning boshlariga ahyon-ahyondagina tushishi mumkin.
— Har holda nima bo‘lgan edi?
U basharamga qaradi.
— Aytib berishdan qo‘rqmayman. Hech qachon qo‘rqqan emasman. Faqat anovlar,— u yana boshini qimirlatib nariroqda o‘tirgan yurtdoshlariga imo qildi,— baribir hech nimani tushunmagan bo‘lardilar. Ular gap nima ustida borayotganini bilmaydilar. Siz esa, boshqacha odamsiz. Siz tushunasiz.
U mendan ko‘zlarini uzmasdi.
— Men umrimda bir marta fan bo‘lganman.
— Kim?
— Fan. Esingizdami, eski kitoblarda hikoya qilinadi, ular qizil may ichishni yaxshi ko‘radilar. Rumo yoki Yunonning boy senatorlari esa ko‘ngil hushi uchun qadimgi uzumzorni va yoxud eskidan qolgan changalzorni buzib, o‘rniga chorbog‘ qurmoqchi bo‘lishadi, changalzor va eski tokzorlar esa xudoning suygan joyi bo‘ladi, boyvachchalar esa politsiyaning ko‘zidan uzoqroqda bo‘lishni yoqtiradilar, ammo eri bor xotinlar u yerlarda qip-yalang‘och bo‘lib dirkillab o‘ynoqlab yurishlari xudoga unchalik xush kelmaydi, ana shunda, o‘rmon xudosi… hah, oti nimaydi?
— Pan,— dedim men.
— Xuddi o‘zi. Pan. U haligindaqa odamlarni qo‘rqitish uchun g‘alati maxluqlarni yuborgan… yarim taka…
— E-e, favnlar,— dedim men.
— Xuddi o‘zi. Fanlar. Men bir marta ana shunday fan bo‘lganman. Meni bolalikdan xudojo‘y qilib tarbiyalashgan, og‘zimga bir tomchi ham olmaganman, chekmaganman, umidim borki, do‘zaxga ham tushmayman. Lekin, ana Injilda aytiladiki, bunday maxluqlarni to‘qib chiqarishgan, o‘zi yo‘q. Kim nima deb o‘ylashini bilmayman-u, lekin o‘zimga kelganda, gapning ochig‘i, buni to‘qima, bo‘lmag‘ur gap, deyolmayman. Men boshimdan shunday bir narsani kechirdimki, bunaqasi oddiy odamning peshonasiga har kuni ham tushavermaydi. Hayotimda bir marotaba men fan bo‘lganman.

II

Mijlston chizmakash bo‘lib ishlaydigan ustaxonada missis Van Dayming chorbog‘ining g‘aroyib loyihalarini muhokama qilishar, turli chizmalar va nusxalarini tayyorlashardi. Chorbog‘ tushadigan yerda o‘tloq va o‘rmon, janubiy yonbag‘rida esa tokzorlar bor edi. “Juda yaxshi joylar,— deyishardi ustaxonada,— lekin u yerda turish ularga baribir buyurmaydi”.
— Nega endi? — deb so‘radim Mijlstondan.
— U yerda g‘aroyib ishlar bo‘lib turarkan. Misol uchun, ancha ilgari Yangi Angliyadan bir odam kelib bu yerlarda o‘rnashganligi, tokzorlarga yaxshilab qaraganligi haqida hikoya qilib berishgan edi, chamasi, uzum sotaman, deb o‘ylagan bo‘lsa kerak. Balki murabbo va shinii pishirmoqchi bo‘lgandir, kim biladi. U yaxshi hosil yetishtirgan, lekin deng, hosilni yig‘ib ololmagan.
— Nima uchun?
— Oyog‘i singan. Uning yerlarida echkilar bilan bitta qari taka o‘tlab yurarkan. Ana shu takani tokzordan sira haydab chiqarolmas ekan. Nimalar qilib ko‘rmagan deysiz, lekin hech ilojini topolmagan. Keyin u uzum uzgani kirganda, taka uni suzib yiqitibdi, o‘shanda uning oyog‘i singan ekan. Ko‘klam chiqishi bilan ko‘chib ketib qolibdi.
Tag‘in bir italiyalik haqida aytib berishgan edi, u o‘rmonning narigi yog‘ida turgan ekan. U ham may solaman deb uzum yetishtirarkan. Avval ishlari rosa yurishibdi. Omadi chopib, mayi talash bo‘lib ketibdi. Shunda u mayga suv bilan spirt qo‘shadigan odat chiqaribdi, toza boyibdi. Oldin mayni ot aravada eltib sotib yuribdi. O‘rmon ichidan o‘zi yo‘l ham solgan ekan. Lekin puli ko‘paygandan keyin yuk mashina sotib olibdi. Keyin mayga yanayam ko‘proq suv va spirt qo‘shaveribdi, puli oldingisidan ham ko‘payib ketibdi. Shundan so‘ng avvalgisidan ham kattaroq mashina sotib olibdi. Bir kuni kechqurun uzum ortib kelayotsa, qattiq shamol turibdi-da, shundan keyin u qaytib kelmabdi. Xotini uni tong otganda topibdi. Mashina yo‘ldan ag‘darilib ketib, tagida qolib o‘lgan ekan.
— Bunga yerning nima daxli bor? — so‘radim.
— E, men eshitgan gaplarimni aytib beryapman-da. O‘sha yerning odamlari, hamma balo joyning o‘zida, deb o‘ylasharkan. To‘g‘ri, ular hammasi qishloqning johil va omi odamlari, balki shuning uchun ham, ajabmaski, shunday deb o‘ylab yurgan bo‘lsalar. Lekin o‘sha joyda ularning birontasi ham turishni istamas ekan, shuning uchun ham, mister Van Dayming yerni arzonginaga sotib olgan. Rafiqasi uchun olgan. Ermakka. Hali chizmalar ham tayyor bo‘lmasdan xotini bir poyezd odamni yerini ko‘rsatgani olib boribdi. U yerda esa hali hatto qorovulxona ham yo‘q edi, yo‘l ham tushmagan edi, hech narsa yo‘q, faqat o‘tloqda odam bo‘yi baravar maysa-o‘lanlar o‘sib yotar, adir yonbag‘rida esa tokzorlar chakalak bo‘lib ketgandi. Park-avenyuda turadigan boyvachchalarga xotin tushuntira ketibdi: mana bu yerda mehmonlar turadigan xuddi Kolizeyga o‘xshagan qo‘ra bo‘ladi, bu yerda esa, xuddi Akropolga o‘xshagan garaj quriladi: tokzorlarni boshdan-oyoq qo‘porib tashlayman, yonbag‘irlikda tepadan pastga qarab o‘rindikdar tushib keladi — ochiq teatr shu yerda bo‘ladi, teatrda biz o‘z pyesalarimizni o‘ynaymiz. O‘tloq o‘rnida ko‘l bo‘ladi, ko‘lda motorli rim kemachasi suzadi, unda yostig‘u ko‘rpachalaru hammasi bo‘ladi, bemalol yotib aysh qilamiz.
— Mister Van Dayming nima dedi?
— Indamay turgan bo‘lsa kerak. Nomigagina er. Bir safar u xotiniga shunday deb qoldi: “Shoshma-chi, Metti…” Xotini esa ustaxonada to‘ppa-to‘g‘ri hammamizning oldimizda shartta eriga o‘tirilib qaradi-da, bobillab berdi: “Men senga Metti emasman!”
Mijlston indamay qoldi. Keyin yana tilga kirdi.
— Xotini Park-avenyuda tug‘ilgan aslzodalardan emasdi. Hatto uest-chesterlik ham emas. U Pokipsida tug‘ilgan. Qizlik chog‘ida uning ismi sharifi Lampkin edi. Ana endi o‘zingiz topib oling! U Van Dayminglar xonadoniga mansub olmosu javohirlarni taqib gazetaga suratga tushganida, surat tagiga missis Van Dayming bir paytlar Pokipsida yashagan miss Matilda Lampkinning xuddi o‘zi deb yozilmagan edi. Yo‘q, ser. Hatto gazetalar ham buni eslashga jur’at qilmagan edilar. Aftidan, mister Van Daymingni ham bunga yuragi betlamasdi, mabodo, ustaxonada bo‘lganidek, unda-munda tildan adashib qolmasa. O‘shanda ham xotini shartta betgachoparlik qilgandi: “Men senga Metti emasman!” Sho‘rlik eri turgan joyida qotib qoldi, tili tanglayiga yopishdi, o‘zi kichkinagina uvoq odam deng,— menga sizga o‘xshaydi deb aytishardi. A’lo navli sigarasini qo‘lqopiga asta-asta urganicha, yuzida yuz qolmagan, kulmoqchi bo‘lgan, lekin kulishini ham bilmagan bir alfozda turibdi deng.
Ular oldin uyni qurib bitkazishdi. Quling o‘rgilsin uy bo‘ldi o‘ziyam — Van Daymingning o‘zi loyihasini chizgan edi-da! Bu safar u boplab adabini bergan shekilli, xotiniga miq etolmadi. Metti-petti deb o‘tirmagan bo‘lsa kerak. Xotini ham, “Meni unday deb chaqirma, tilingni tiy!” deb aytishga yurak betlamagan shekilli. Balki u uy qurishdan boshqa ishlarga aralashmaslikka xotiniga so‘z bergandir. Uy chindan ham juda chiroyli chiqdi. U adirning tepasida o‘rmon chetida joylashgan edi. Uyning bir qismi og‘ochdan qurilgandi. Uy bu yerga shunchalar mos tushgan ediki, xuddi bir asrdan beri ana shu joyda turganga o‘xshardi. Yirik xari og‘ochlar bo‘lishi kerak bo‘lgan joylari yirik xarilardan, g‘isht bilan teriladigan yerlari tashib keltirilgan g‘ishtdan, ba’zi joylari esa taxta qoplamalik qilib qurilgan edi. Uy o‘z joyiga tushgandi. Ko‘zga tashlanib turmasdi. Mening nima demoqchi bo‘lganimni tushunyapsizmi?
— Tushunyapman. Aftidan, tushunyapman.
— Lekin Van Dayming boshqa hech narsaga mutlaqo aralashmadi, na xotini aytgan ko‘llarga va na Akropollarga.
U menga qattiq tikildi.
— Ba’zan men o‘ylab qolardimki…
— Nimani?
— Boya aytdim-ku, biz u bilan juda o‘xshash edik, bo‘yimiz ham bir…
U mendan ko‘zlarini uzmasdi.
— Shundan deng, nazarimda, biz u bilan yurakdan ochiqchasiga suhbatlashsak bo‘laveradigandek tuyulardi, garchi u a’lo kostyumlari, aksiyalari, temir yo‘llari bo‘lgan Van Dayming, men esam, haftasiga yetmish besh dollar oladigan bruklinlik oddiy chizmakash, yoshi ham o‘tib qolgan bir odam edim. Shu deng, men istagan paytda unga yuragimdagi bor gaplarimni to‘kib solishim, u esa o‘z dard-hasratlarini men bilan o‘rtoqlashishi mumkinday tuyulardi. Shuning uchun ham men ba’zan o‘ylab qolardimki…
U menga sinovchan, qattiq razm solib qaradi.
— Erkaklar xotinlarga qaraganda farosatliroq bo‘ladilar. Ular nimaga burun suqmaslik kerakligini yaxshiroq bilishadi. Ular xudoga ishonadilarmi yo‘qmi, bundan qatiy nazar. Mayli, garchi umuman hech narsaga ishonmasalar ham.
U menga juda sinchiklab qarab o‘tirardi. Keyin xuddi birvarakay qat’iy bir qarorga kelgan kishiday, dedi:
— Sizga bularning hammasi ahmoqlik bo‘lib ko‘rinadi.
— E, nimalar deyapsiz. Aslo unday emas!
U menga sinchkovlanib qarab turardi. Keyin ko‘zlarini chetga burdi.
— Shunday ko‘rinadi. Faqat sizning vaqtingizni olyapman, xolos.
— Unday emas deyapman-ku. Chin so‘zim! Rostdan ham, bu voqeani juda eshitgim kelyapti. Dunyoda odamlar hamma narsani bilib bo‘ldilar, degan gapga ishonmayman.
U ko‘zlarini mendan uzmasdi.
— Dunyo hozirgiday bo‘lishi uchun million yil kerak bo‘ldi, deyishadi, deb davom etdim men.— Odam bolasi esa, yetmish yil ichida dunyoga kelib, qarib-chirib, omonatini ham topshirib ulguradi. U hammasiga jinday shubha bilan qaraydigan darajada. Axir qachon shuncha narsani bilib ulguradi deysiz?
— Rost,— dedi u,— to‘g‘ri narsani to‘g‘ri deyish kerak.
— Xo‘p, siz ba’zan nimalarni o‘ylar edingiz?
— O‘ylardimki, agar men bo‘lmaganimda, anovlar uni tanlagan bo‘lishardi. Xo‘sh, o‘sha Van Daymingni mening o‘rnimga tanlagan bo‘lishardi.
— Ular deysizmi?
Biz bir-birimizga juda jiddiy va juda xotirjam qarab turardik.
— Men Yangi Angliyalik yigitga takani va italiyalikka qarshi bo‘ron yuborganlarni aytyapman.
— E, shunday demaysizmi. Bundan chiqdi, ularning qo‘llariga siz tushib qolmaganingizda, ular mister Van Daymingni tanlar ekanlar-da. Siz ularga nega kerak bo‘lib qoldingiz?
— Ana shuni sizga hikoya qilib bermoqchiman-da. Bu ishga qanday duchor bo‘lganimni. Lekin meni tanlaganlaridan mutlaqo xabarim yo‘q edi. Buning ustiga meni oddiy odamlar qismatiga kamdan-kam tushadigan ishga tanlashgan ekan. Hammasi mister Karter (arxitektor, mening boshlig‘im) Van Dayming xonimdan ishni tezlatish haqida buyruq olgandan keyin boshlandi. Men boya aytib berdim shekilli, uyni qurishgani va turli-tuman mehmonlar kelib, endi har turli Kolizeylaru Akropollarni qanday qurayotganlarini tomosha qilishganlarini. Ana shunda biz ham buyruq oldik. Xonim tepa yonbag‘rida uzumzor o‘rnida quriladigan ochiq teatrning eskizlarini tezroq tayyorlab berishni talab qilardi. Mehmonlar Akropollar va Kolizeylarni qanday qurishayotganini bemalol o‘tirib tomosha qilishsin, deb o‘ylagan shekilli. Xonim shu maqsadda toklarni ham qo‘portira boshlagandi. Shundan keyin mister Karter chizmalarning nusxalarini papkaga soldi-da, ikki kunga chiqib keling deb, meni jo‘natib yubordi.
— O‘sha joy qayerdaydi o‘zi?
— Bilmayman. Uzoqda, tog‘lar ichida. O‘sha tog‘larda odamlar juda siyrak yashashadi. U yerda havo ko‘m-ko‘k moviy, salqin, shamol esib turadi. Qarag‘aylar shamolda guvillaydi, xuddi arg‘anun chalgan kabi, lekin, albatta, arg‘anun saslariday sozlangan emas. Sozlanmagan ko‘yi guvillashardi o‘sha qarag‘aylar. Lekin ana shu yerning aniq qayerdaligini rosti, bilmayman. Mister Karterning o‘zi chipta oldirgan va bekatda sizni odam kutib oladi degandi.
Albatta, men darrov Martaga qo‘ng‘iroq qildim, uyga tayyorgarlik ko‘rgani jo‘nadim. Kelsam, ko‘chalik kostyumlarim yaxshilab dazmollangan, tuflilarim yaraqlaydi deng. Lekin bularning uncha hojati ham yo‘q edi, qiladigan ishim nusxalarni berishu qaytish. Lekin Marta, u yerda qanday odamlar yig‘ilishini o‘zing aytgan eding-ku, dedi. “Shunday borsang, ulardan sira ham qolishmaysan,— dedi u menga.— Mayli, ular boy-badavlat bo‘lsinlar, ularni gazetalarda yozishsin. Lekin sening ulardan kam joying yo‘q”. Ko‘rkam kostyumda, papkani qo‘ltig‘imga qistirib poyezdga o‘tirayotganimda uning menga aytgan oxirgi so‘zlari shular edi: “Ularni gazetalarda yozishsa ham, baribir, sening ulardan qolishadigan joying yo‘q”. Ana shundan hammasi boshlandi.
— Nima boshlandi? Sayohatingizmi?
— Yo‘g‘-ey. Anov. Poyezd ancha yo‘l bosib qo‘ydi. Atrof keta ketguncha dalalar. Men o‘shanda tanlab olinganimni yetti uxlab xayolimga ham keltirmagandim. Vagonda shundoq o‘tiribman deng, papka ezilmasin deb, tizzamga qo‘yib olganman. Hatto muz solingan suv ichib kelayin deb, o‘rnimdan turganimda ham, men tanlab qo‘yilganligimni bilmasdim. Papkani ham qo‘limdan qo‘ymay, muzday suvni qog‘oz stakanchadan ichib turibman deng. Oynaga qarayman, tomosha qilaman. Yo‘l yoqalab oppoq devor uzundan-uzoq cho‘zilib ketgan, ularning narigi yog‘ida mollar o‘tlamoqda. Poyezd shitob bilan yelib borardi, bularning qanday mollar ekanligini ham bilolmay qoldim.
Men yana bir stakan quyib, ho‘playapman, yo‘l yoqasiga tikilaman, sigirlarga qarayman, birdan oyoq ostim qattiq silkinib ketdi. Yo‘l yoqasi, devorlar charxpalak bo‘lib suza boshladi. Ana shunda men uni ko‘rdim. Ko‘rishim bilan go‘yo boshimda bir narsa portlaganday bo‘ldi. Bilasizmi, nimani ko‘rdim?
U mendan ko‘zlarini uzmasdi.
— Bashara! Devor osha havoda muallaq osilib turibdi-yu, menga tikiladi. Odamzod basharasiga o‘xshamaydi, nega desangiz, shoxi bor, lekin taka shoxi emas, ammo soqoli ham bor deng. U menga tikilib qaraydi, og‘zi katta ochilgan, xuddi hozir menga bir nima deydiganday. Ana shunda kallamda bir narsa portlab ketganday bo‘ldi.
— Keyin-chi? Keyin nima bo‘ldi?
— Mening gaplarimni eshityapsiz-u, ichingizda o‘ylayotgan bo‘lsangiz kerak: “Devorning orqasida takani ko‘ribdi” deb. Bilaman. Men ham sizdan ishoning deb so‘raganim yo‘q. Birov ishonadimi bunga, ishonmaydimi, yigirma besh yildan beri bu meni sira qiziqtirmaydi. Sadqayi sar. Ana shunisi muhim.
— Albatta,— dedim men.— Har holda undan keyin nima bo‘ldi?
— Keyin ko‘zimni ochsam, yerda yotibman, yuzim jiqqa ho‘l, og‘zim, tomog‘imga xuddi o‘t tushgandek. Allaqanday bir kimsa og‘zimga shisha tutib turibdi (kuzatuvchilardan tashqari ular yana ikki kishi edi). Men desangiz, o‘rnimdan turib o‘tirmoqchi bo‘laman. “Bu shishadagi viski ekan”, deyman. “Qo‘ying-e, og‘ayni, nima deyapsiz,— deydi anavi kimsa, sizga o‘xshagan odamga viski berib bo‘ladimi! Basharangizga bir qarashda onadan tug‘ilib og‘zingizga bir tomchi olmaganligingizni aniq aytib berish mumkin. To‘g‘rimi?” Men uning gapini tasdiqladim. “Albatta hech ichmagansiz. Ha.— deydi u,— ko‘rinishdan uncha baquvvatga ham o‘xshamaysiz: burilishda bir silkingan edi, darrov ag‘anab tushdingiz. Boshingizni qattiq urib olgan ko‘rinasiz. Hozir qanday, sal tuzuk bo‘lib qoldimi? Qani-chi, yana bir ho‘plab yuboring, bir oz tetik tortasiz”.— “Menimcha, bu viskiga o‘xshaydi”, deyman yana men…
— Rostdanam viskimidi?
— Bilmayman. Esimdan chiqqan. O‘shanda bilgan bo‘lsam kerak, yana bir marotaba ho‘plaganimdan keyin. Lekin buning hech ahamiyati yo‘q. Anov busiz ham o‘z ishini boshlab yuborgan edi.
— Viskimi?
— Yo‘q, Anovi. Viskidan ham kuchliroq bo‘lgan anovi. Men emas, xuddi o‘sha anovi shisha og‘zidan aroq tortayotganday edi. Boyagi kishi ham shishani yoruqqa solib ko‘rdi-da: “Haqiqatan ham, viski emas, suvday tortasiz-a,— dedi.— Hechqisi yo‘q, nimaligini keyin bilib olasiz”.
Keyin oxiri poyezd men tushadigan bekatga kelib to‘xtadi, bu yerda hamma narsa moviy ekan — osmon ham ko‘k, tog‘lar ham moviy. Meni arava kutib turgan ekan: boyagi ikki kishi vagondan tushishimga ko‘maklashib yuborishdi, papkamni qo‘limga tutqazishdi, men bo‘lsam, qaqqayib turgancha: “Qani hayda!” deyman. Qarang-a, “Qani hayda!” debman, haligi ikki kishi menga xuddi sizga o‘xshab qarab qolishdi.
— Angrayib qolishdimi?
— Ha. Ishonmasangiz, ishonmang. Men faqat ulardan iltimos qildim, to‘xtab turinglar, men sibizg‘a sotib olay…
— Sibizg‘a?
— O‘sha yerda do‘koncha bor ekan. Do‘konchayu stansiya-yu va yana tog‘lar deng, aravaning tagida xira tussiz tuproq va tag‘in ko‘kimtir sovuq, lekin quyosh yo‘q edi. Keyin biz…
— Sibizg‘a nima bo‘ldi? — so‘radim men.
— Sotib oldim, do‘konchadan oldim… tunukadan ishlangan, teshikchalari ham bor. Qanday chalishga hech aqlim yetmasa bo‘ladimi deng. Shunda deng, palkani arava ichiga qarab uloqtirdim-u: “Qani hayda!” dedim. Ha-ha, xuddi shunday dedim. Boyagi ikki kishining bittasi papkani aravadan olib, qo‘limga tutqazdi denp “Hey, og‘ayni, buning ichida qimmatli hech narsa yo‘qmi?” Men papkani olib yana arava ichiga itqitaman-da: “Hayda!” deb qichqiraman.
Biz hammamiz aravaning o‘rindig‘ida o‘tiribmiz, men o‘rtadaman. Ashulani baland qo‘yib ketyapmiz. Sovuq edi, biz esa daryo bo‘ylab ketyapmizu ashula aytamiz deng, keyin tegirmon oldiga kelib to‘xtadik. Boyagi kishilarning biri u yerga kirib ketdi, men bo‘lsam yechina boshladim…
— Yechina boshladingiz?
— Ha-da, ustimdagi po‘rim kostyumni yechdim. Yechib indamay-sindamay to‘g‘ri chang ko‘chaga qarab otdim.
— Sovuq emasmidi?
— Sovuq. Sovuq ham gapmi. Yechinganimdan keyin darrov bilindi. Keyin boyagi biri ko‘za ko‘tarib keldi, keyin hammamiz ichdik…
— Ko‘zadagi nima edi?
— Bilmasam. Esimda bo‘lsaykan. Lekin, aftidan, viski emasdi, yo‘q. Xuddi suvga o‘xshagan tussiz narsa edi.
— Hididan bilib bo‘lmasmidi?
— Men hid bilmayman. Shifokorlar hid bilmaydiganlarni nima deb atashlarini ham bilmayman. Ba’zi bir hidlarni bolaligimdanoq ajrata olmasdim. Aytishlaricha, men yigirma besh yil shuning uchun ham bu yerda chidab yashab yurgan emishman.
Shunday qilib deng, ichib olganimizdan keyin men ko‘prik panjarasi oldiga bordim. Sakrashdan oldin suvda o‘z aksimni ko‘rdim. O‘shanda bildim — hamma narsa ro‘y berib bo‘lganligini. Tanam odamlarning tanalariga o‘xshardi. Basharam esa xuddi poyezdda ketayotganimda boshim portlaganda qanday bo‘lsa, xuddi o‘shanday — shox o‘sib chiqqan, soqolim osilgan edi.
Men aravaga qaytib keldim, biz yana ko‘zachadan tortdik va ashulani vang qilib qo‘ydik, ular ko‘ylak, shimlaringizni kiyib oling deb iltimos qilishdi. So‘ng biz yo‘lga tushdik. Ashulani baland qo‘yib ketyapmiz.
Ro‘paramda uy ko‘rindi, men aravadan tushdim. “Yaxshisi, bu yerda tushma,— deyishdi haligi ikkovi.— Bu yer qo‘ra, ular ho‘kiz boqishadi zanjirda”. Lekin men baribir tushdim, qo‘limda deng, kostyum, nimcha, papka, tunuka sibizg‘a deng.

III

Mijlston indamay qoldi. Keyin menga juda jiddiy va juda xotirjam ko‘z tashladi.
— Xo‘sh,— dedim men.— Undan keyin nima bo‘ldi?
— Men sizga ishonmasangiz ishonmang dedim-ku. To‘g‘rimi? U qo‘lini qo‘ltig‘iga tiqdi.— Bunaqa gapga ishonib bo‘ladimi. Lekin siz jon-jon deb quloq soldingiz, shuning uchun sizga hozir bir narsani ko‘rsataman.
U qo‘ynidan dag‘al hamyon chiqardi. Hamyon haddan tashqari beo‘xshov qilib tikilgan, eskirib ketganidan chirk boylagandi. U hamyonni ochdi. Lekin ichidagini olmasdan oldin yana menga qaradi.
— Siz hech rioya qila olasizmi?
— Rioya deysizmi?
— Xuddi shunday. Odamlar buni o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman deb so‘ylay boshlaganlarida. Axir, ikkita odam bitta narsani butunlay boshqacha-boshqacha ko‘rishlari mumkin. Hatto bitta odamning o‘zi turlicha ko‘rishi mumkin — hammasi qayerdan qanday qarashga bog‘liq.
— Tushunarli,— dedim men.— Rioya. Ha, albatta.
U hamyondan buklangan gazeta qiytig‘ini chiqardi. Gazeta parchasi allaqachonlar sarg‘ayib ketgan, buklanib siyqalangan chetlari kir mato bilan yelimlab qo‘yilgandi. Mijlston ehtiyotkorlik bilan shoshilmasdan qiyqimni ochdi-da, mening oldimga yozib qo‘ydi.
— Faqat qo‘lingizga olmang,— dedi.— U juda eskirib ketgan,— menda esa boshqa nusxasi yo‘q.
Men gazeta parchasiga ko‘z tashladim — harflarning rangi o‘chgan, qog‘ozi yeyilib ketgan, yigirma besh yil burun chiqqan…

VIRGINIYA TOG‘LARIDAGI SAVDOYI KIBOR XONIMGA UNING O‘Z BOG‘IDA BO‘LGAN HUJUM

Nyu-Yorklik missis Karlton Van Dayming o‘z chorbog‘ida yarim yalang‘och telba va quturgan buqa hujumiga uchradi. Jinni g‘oyib bo‘ldi. Missis Van Dayming og‘ir ahvolda. Shundan keyin suratlar, o‘sha joyning xaritasi berilgan, missis Van Dayming Nyu-Yorkdagi me’mori oldidan vakil kelishini kutayotgani va tushlik chog‘ida shu odamning qo‘lidan chizmalarni olish uchun chiqqani hikoya qilingan edi. Hikoya missis Van Dayming tilidan yozilgan edi:
«Men kutubxonaga bordim, shahardan kelgan vakilni shu yerga olib kiringlar deb aytib qo‘ygandim, lekin kutubxonada hech zog‘ yo‘q edi. Men xizmatkorni chaqiraymikin dedim-da, yana balki vakil darvoza oldida turgandir, o‘zim chiqib qaray qolay dedim, bu yerning odamlari to uy egalarining biri chiqmaguncha, ostona hatlab ichkari kirmaydi. Men darvozaga qarab yurdim. Lekin u yerda ham hech kim yo‘q edi.
Tashqariga chiqib qaradim. Eshik oldi yorug‘ bo‘lsa ham, men avval hech narsani ko‘rmadim. Men uyga qaytib kirib ketmoqchi bo‘ldim, lekin xizmatkor arava stansiyadan keldi deb aniq aytgani uchun, vakil eski tokzorlar qo‘porilib, teatr uchun joy ochilayotgan yerga o‘tgandir deb o‘yladim. Tog‘ yonbag‘riga yaqinlashib qolganimda nimadandir orqamga o‘girilib qarashga majbur bo‘ldim. Men bilan yop-yorug‘ darvoza o‘rtasida allaqanday bir odam bir oyog‘ida hakkalab shimini yechishga urinardi. Yuragim orqamga tortib ketdi.
Men erimni yordamga chaqira boshladim. Qichqirganimni bilaman, haligi odam shimini shartta yechib menga tashlandi, uning bir qo‘lida qandaydir yapasqi narsa, ikkinchi qo‘lida pichoq bor edi (darvoza oldidagi chiroqning shu’lasida pichoqning uzun uchi vahimali yaltirab ketdi). Men o‘rmonga qarab qochdim.
Qayerga qochib borayotganimni o‘zim ham bilmasdim. Kuchim boricha chopayotganimni bilaman, xolos. Keyin men eski tokzordan chiqib qoldim, buni qarangki, men uydan tamomila teskari tomonga qarab qochgan ekanman. Haligi odam orqamdan quvib kelardi, birdan kutilmaganda, u g‘alati tovushlar chiqara boshladi — xuddi yosh bola sibizg‘a chalayotgandek edi. Lekin men tezda bu tovush og‘ziga tishlab olgan pichoq orasidan chiqayotganligini fahmladim.
Birdan meni allanima quvlab yetdi va butalarni dahshatli ravishda patirlatib yonimdan g‘uvillab o‘tib ketdi. U shundoq yonginamdan o‘tganligi uchun vahimali maxluqning cho‘g‘ bo‘lib yongan ko‘zlari va shoxlariga ko‘zim tushdi. Shunda iye, bu Karlton Van Daymingning nasldor bo‘rdoqi buqasi-ku, deb tanidim, buqa shunchalar dahshatli ediki, Van Dayming uni zanjirda saqlardi. Buqa yechilib ketgan edi. U yonimdan uchib o‘tib, nariga shataloqlab ketdi, men endi u tomonga qocholmasdim, orqaga qaytay desam, yo‘limni haligi jinni pichog‘i bilan to‘sib olgan. Men nima qilishimni bilmay qoldim» qo‘rqqanimdan daraxtga suyanib olgancha yordamga chaqira boshladim…»
— Ho‘kiz qanday qilib yechilib ketgan ekan?— so‘radim men.
Men o‘qirkanman, u xuddi maktab muallimi uning inshosini tekshirayotganday mendan ko‘zlarini uzmasdi.
Men bolaligimdan politsiya gazetasini sotardim, shuning evaziga har turli mukofotlar berishardi. Menga ajoyib bir asbob tegdi, u bilan istagan qulfingizni ochish mumkin edi. Men uni cho‘ntagimda xuddi tumordek olib yuraman, lekin sira ishlatmayman. O‘sha kecha shu asbob ham yonimda edi.
U stol va gazetaga qaradi.
— Axir odamlar o‘zlari ko‘rgan narsalarni hikoya qiladilar, bo‘lgan bo‘lmaganligi — bu boshqa gap. Ular qandoq ishongan bo‘lsalar, siz ham shunday ishonavering. Lekin bu gazetada u chopish oson bo‘lsin deb, tuflisini yechib tashlagani, men tufliga qoqilib yiqilib tushay deganim, u chopib borarkan, ichida bir narsa xuddi yuk tashuvchi otday g‘o‘rt-g‘o‘rt qilgani va u qadamini sekinlata boshlaganda, men sibizg‘aga zo‘r berganim va u yana tiraqaylab qochgani haqida yozilmagan.
Men orqada qolib keta boshladim. Qo‘limda papka, bir qo‘limda sibizg‘a, hech unga yetib ololmasdim. Mashqim pastligi va buning ustiga ko‘p yugurganligim bilindi. Keyin men papkani itqitib yubordim-u u turgan joyga chopib keldim, haligi buqa unga tegmaydi-yu, atrofida gir aylanib chopgani-chopgan deng — dahshatli shovqin-to‘polon deng yana. U bo‘lsa orqasi bilan daraxtga tiranib olgancha, xuddi birovni uyg‘otib yuborishdan cho‘chiganday: “Karlton, Karlton” deb pichirlagani-pichirlagan.
Gazetada bu yog‘i shunday hikoya qilinardi:
“…Men daraxtga yopishgancha turibman, buqa ana-mana deguncha meni ko‘rib qolishi mumkin. Shuning uchun men ovozimni chiqarmay qo‘ydim. Ammo shunda anovi odam yonimga keldi, birinchi marta uni yaqindan ko‘rdim. Oldimga kelgach, qandaydir bir zum ichida men ham dahshatga tushib, ham quvonib, o‘yladim: mister Van Dayming! «Karlton!” deb chaqirdim.
Javob yo‘q. U engashgan edi yana uning pichog‘ini ko‘rdim. “Karlton!” deb qichqirdim men. U esa g‘o‘ldiraydi: “Oh qurib ketsin, hech bo‘lmayapti”,— u shunday deb yomon pichog‘ini nimadir qilmoqchi bo‘laveradi.
“Karlton! — qichqirdim men.— Jinni bo‘libsan!”
U boshini ko‘tardi. Men u erim emasligini ko‘rdim, ham telba, savdoyi, ham buqa ta’qibiga duchor bo‘lganligimni tushundim. Shunda u yana pichog‘ini og‘ziga olib bordi va unga qarab uflay boshladi, qo‘rqinchli, chinqiroq ovoz eshitildi. Men hushimdan ketdim».

IV

Ana shu xolos. Gazetada bundan tashqari telbaning beiz g‘oyib bo‘lgani, missis Van Dayming shifokor nazoratida davolanayotgani, uni barcha mehmonlar hamda mol-mulk bilan birgalikda Nyu-Yorkka qaytarib olib kelish uchun maxsus poyezd buyurilgani xabar qilingan edi: mister Van Dayming esa muxbirlarga qisqagina aytgan so‘zida chorbog‘ni qurishdan voz kechgani, uni sotib yuborajagini bildirgan edi.
Men gazeta parchasini xuddi Mijlstonning o‘ziday g‘oyatda ehtiyotkorlik bilan buklab qo‘ydim.
— Demak, bor gap shumi?— dedim.
— Ha, shu. Ertasiga ertalab kun yorishganda o‘rmonda uyg‘onib ketdim. Kayerdaligimni ham, qanday qilib uxlab qolganligimni darrov eslolmadim. Nima qilib qo‘yganligimni ham bilmasdim. Buning nimasiga hayron qolasiz! Lekin, har qalay, odamning umridan bir kuni yo‘qoladiyu buni bilmasligi mumkinmi. Nima deb o‘ylaysiz?
— Ha,— dedim men,— gapingiz to‘g‘ri bo‘lsa kerak.
— Meni ko‘plar gunohga botgan banda deb bilishadi, lekin xudoning nazarida unday emasligimga aqlim yetadi. Ba’zi odamlar xudoning ishlarini xudoning o‘zidan ko‘proq bilaman deb o‘ylashadi, lekin ular nimalar deyishmasin, hatto har qanday insu jinslar va hatto iblisning o‘zi ham xudoning ko‘z o‘ngida ular aytganchalik gunohkor emaslar. Nima deysiz?
Hamyon stolda ochiq holda yotardi. Lekin Mijlston gazetani hanuz olib qo‘ygani yo‘q.
Nihoyat u ko‘zlarini bir chetga olib qochdi va chehrasida yana bolalarcha tortinchoq bir ifoda paydo bo‘ldi. U hamyonga qo‘lini soldi-da, xuddi oldingidek, darrov ola qolmadi.
— Holbuki, bu hali hammasi emas,— dedi u qo‘lini hanuz hamyondan olmasdan, ko‘zlarini yerga tikkancha: mo‘ylari siyrak ko‘rimsiz yuzi ma’sum va osuda edi.
Bolaligimda juda ko‘p o‘qirdim. Siz-chi? Siz ko‘p o‘qiysizmi?
— Ha, oz emas.
Lekin u mening gapimni eshitmasdi.
Men qaroqchilar, kovboylar haqida kitoblar o‘qir va o‘zimni ularning eng zo‘r boshlig‘i deb tasavvur qilardim, vaholanki, men-ku o‘zim okeanni ham faqat Koni-Aylendda, daraxtlarni esa Vashington-skverda ko‘rganman. Lekin men xuddi har bir yosh bola kabi o‘qir va ishonardimki, hamon men yorug‘ dunyoga kelgan ekanman, hayot meni kamsitib qo‘ymaydi va o‘shanda… O‘shanda ertalab kiyingani uyga borsam, Marta menga aytadi deng: “Van Dayminglarni gazetalarda yozishsa ham, sening ulardan hech qolishadigan joying yo‘q. Gazetalarda yozishga arziydigan odamlarning hamma-hammasini na Park-avenyu va na butun Bruklinga sig‘dirib bo‘ladi”. Ana shunday dedi.
U qo‘lini hamyondan oldi. Qo‘lida kichkinagina rangi o‘chib sarg‘ayib ketgan gazeta qiyqimi bor edi: qiyqimni u menga berdi.

SIRLI YO‘QOLISH JINOYAT BO‘LISHI HAM MUMKIN

Nyu-yorklik me’mor Uilfred Miglston millionerning chorbog‘ida g‘oyib bo‘ldi.

POLITSIYA VA KO‘NGILLILAR VIRGINIYA TOG‘LARIDA JINNI TOMONIDAN O‘LDIRILGAN DЕB TAXMIN QILINAYOTGAN ME’MORNING JASADINI QIDIRMOQDALAR

Missis Van Daymingga bo‘lgan g‘alati hujum bilan bog‘liq bo‘lsa kerak.

YERLI KISHILAR TAHLIKADA …

Virginiya shtati, 8 aprel…
6 aprel kuni mister Karlton Van Dayming chorbog‘iga olib boradigan yo‘lda Nyu-Yorklik me’mor Uilfred Miglston sirli ravishda g‘oyib bo‘ldi. Yoshi 56 da. Uning qo‘lida noyob chizmalar bor edi, chizmalar bugun ertalab Van Dayming yerlaridan topildi, shunday qilib birinchi ashyoviy dalil qo‘lga kiritildi. Politsiya boshlig‘i Elmer Xarris o‘zi bu ish bilan shug‘ullanmoqda: hozir u Nyu-Yorkdan keladigan bir qancha izquvarlarni kutmoqda. Kriminalistlar yordamida u jinoyatni tezlikda taftish qilishni va’da qilmoqda.

UNING HAYOTIDAGI ENG MUSHKUL ISH

«Odam yo‘qolishining sabablarini ochsam, — deb aytdi Xarris,— missis Van Daymingga o‘sha kuni yuz bergan hujum ham ma’lum bo‘ladi:
Mijlstonning xotini qoldi, missis Marta Miglston, uning yashash joyi — Bruklin, ko‘cha…
U mening yuzimga tikilib turardi.
— Lekin mana shu ishlarning hammasida bitta xatolik ham ro‘y bergan — dedi u.
— Ha, deb javob berdim men, — sizning ismi-sharifingizni noto‘g‘ri yozishibdi.
— Men buni ko‘rmasangiz kerak deb o‘ylovdim. Lekin gap bundamas.
U qo‘lida yana bir gazeta parchasini ushlab turdi-da, so‘ng menga uzatdi. Bu ham oldingi parchalarga o‘xshar, ularday sarg‘ayib, o‘chgan edi. Siyohi qurigan qator bir tekis harflarga tikilarkanman, odamlarning avvalgi qilmish-qidirmishlari, hirsu xaroslari rangsiz bo‘z tuproq uzra loaqal bir iz ham qoldirmasdan, xuddi eski elakdan o‘tib ketganday g‘oyib bo‘lganligini o‘ylardim.
— Mana, o‘qib ko‘ring. Faqat men boshqa xatolik haqida o‘ylar edim. Lekin u paytlar kim bilibdi deysiz?..
Men o‘qir, uning so‘zlari qulog‘imga elas-elas chalinardi. Bu qidirish haqida e’lonlar beriladigan joyda bosilgan xat edi.

Yangi Orlean, Luiziana,
10 aprel…
“Nyu-York tayms” gazetasining bosh muharririga,

Hurmatli ser!
Gazetangizning 8 aprel sonida bir odamning ismi sharifi noto‘g‘ri yozilgan. Uning ismi sharifi Miglston emas, Mijlston. Har bir amerikalik oila uchun matbuot yaxshilik va yoki kulfat keltirishi mumkin, magarkim, siz gazetaning joylarda va poytaxtda chiqadigan sonlariga tuzatish bersangiz, boshim osmonga yetgan bo‘lurdi. Matbuot — juda zo‘r kuch va siz har kuni gazetalarda chiqib yurmaydigan odamlarning ham ismi shariflarini noto‘g‘ri yozishga sira haqqingiz yo‘q, o‘sha odamlar boshqalardan sira qolishmaydilar.
Oldindan minnatdorchiligimni bildiraman.

Salom bilan
Oshna.

— Tushunarli,— dedim men.— Siz uni tuzatgansiz.
— Ha. Lekin xato butunlay boshqa narsada. “Nyu-York tayms”ga xatni men xotinimni deb yubordim. Ne qilsa-da, ayol kishi, bilasiz-ku. Unga nomi buzib yozilganidan ko‘ra umuman gazetada ismi-sharifini ko‘rmaslik afzal.
— Unga-ya?
— Mening xotinimga deyman, Martaga. Faqat bilmadim, u men yuborganlarimni oldimi-yo‘qmi. Mana, xuddi mana shunda xato bo‘ldi.
— Men unchalik tushunolmayapman. Balki o‘zingiz tushuntirib berarsiz?
— Tushuntirayapman-ku, axir. Haligi yo‘qolish haqidagi xabar chiqqan gazetadan ikkita bor edi menda, lekin men xatimni bosib chiqarishlarini kutdim. Keyii ularni bitta qilib o‘radim-da, konvertga solib, uning nomiga jo‘natdim. “Oshna” deb yozib qo‘ydim. Ammo u konvertni oldimi-yo‘qmi, bilolmadim. Ana sizga xato.
— Xato?
— Xuddi o‘zi. Xotinim boshqa joyga ko‘chgan edi. Unga sug‘urta pulini to‘lashlari bilanoq u Park-avenyuga ko‘chib o‘tgan. Men bu yerga kelganimdan so‘ng buni gazetadan o‘qib bildim. Gazetada missis Marta Mijlston Beshinchi avenyudagi “Meyson Peyot” firmasida ishlaydigan yosh bir yigitga turmushga chiqqanligi haqida xabar berilgan edi. Biroq qachon ko‘chib o‘tganligi u yerda aytilmagan. Shuning uchun olganmi, olmaganmi, bilolmadim.
— Tushunarli,— dedim men.
U gazeta qiyqimlarini dag‘al matodan tikilgan hamyoniga yaxshilab joylashtirdi.
— Shunday, ser. Xotinlar o‘z nomi bilan xotinlar. Ayrim hollarda ularni erkalab qo‘yish kerak. Ular shunga arziydilar, axir, ularning turmushlari juda ham shirin emas. Gazetaga xatni o‘zim uchun yuborganim yo‘q. Menga baribir emasmi ismi-sharifimni qanday yozishgani? Oddiy odamning chekiga kamdan-kam tushadigan narsani ko‘rish nasib etgan kishining ism bilan nima ishi bor deysiz?

Ibrohim G‘afurov tarjimasi

Yana shu mavzuda:
Uilyam Folkner. “Qora musiqa” hikoyasidan fiqralar & Mansur Jumayev. Kichkina odamning ulkan qalbi