Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол таваллудининг 80 йиллиги олдидан
Маълумки, ижодкорнинг улуғлиги ёш билан эмас, адабиёт уммонида чеккан заҳмати, меҳнат-машаққати билан баҳоланади ва бу баҳони унга халқ – мухлислар беради. Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол истеъдоди, қатъияти, шеъриятга бўлган садоқати ва пок шахсияти туфайли ўқувчиларнинг баланд эътирофига сазовор бўлди…
МИЛЛАТНИНГ ТАШРИФ ҚОҒОЗИ ЁКИ
ҚАЛБИНИ ҲАҚИҚАТГА ТОПШИРГАН ШОИР
Ражаббой РАУПОВ
Биринчи мақола
Маълумки, ижодкорнинг улуғлиги ёш билан эмас, адабиёт уммонида чеккан заҳмати, меҳнат-машаққати билан баҳоланади ва бу баҳони унга халқ – мухлислар беради. Ўзбекистон халқ шоири Жамол Камол истеъдоди, қатъияти, шеъриятга бўлган садоқати ва пок шахсияти туфайли ўқувчиларнинг баланд эътирофига сазовор бўлди…
Жамол Камол: бу ном мен ва мен тенги авлодга ўқувчилик, талабалик йилларидан таниш, ҳатто шоирнинг туғилган йили, манзил-маконини талашиб-тортишиб, бир-биримиздан қизғанганимизни ажиб хотира сифатида эслайман. ТошДУ (ҳозирги ЎзМУ) журналистика факультетининг 2-босқич талабаси эдик. Газетада шоира опамиз ёзган оқ йўл билан курсдошимизнинг иккита шеъри босилди. Ҳамма табриклади, газета қўлдан-қўлга ўтди. Мен эса қовоғимдан қор ёғиб, гўё ҳеч нима эшитмагандек четда жим туравердим.
– ¬ Ўртоқ Раупов, – дея шеъри чиққан курсдошим менга киноя билан яқинлашди. Бир-биримизни боядан бери зимдан кузатиб турардик, – сизга нима бўлди, хафамисиз?
Ўйлаб-нетиб ўтирмай:
– Хафаман, – дедим, ¬– энди сиз шоир бўлолмайсиз.
– Нега? – деди курсдошим ажабланиб, ранги оқариб.
– Чунки, чунки сиз аёл кишидан оқ йўл олдингиз, энди шоир бўлишингиз гумон, менга айтганингизда сизни Жамол Камолнинг ёнига бошлаб борардим…
У нима дейишини билмай секин мендан узоқлашди.
Кечқурун ётоқхонада яшайдиган беш-ўнта болалар йиғилиб, шеърни “ювиш”, курсдош шоирни қутлаш маросимини ўтказиш муносабати билан паловга тайёргарлик бошланди. Ошхона яқинида яшаганимиз учун барча ҳаракатни кўриб, кузатиб турдик. Мен билан бир хонада турадиган тўпдан ҳам қайтмайдиган сурхондарёлик курсдошим Қурбон:
– Сени-ку айтмаслиги тайин, лекин яқинлигимиз учун мени ҳам ошдан айирдинг, озроқ чида эди, – дея норозилик эълон қилди. – Сен авлиёмидингки башоратинг тўғри чиқса, эркакми, аёлми оқ йўл тилабди, бўлди-да! Шоир бўладими, йўқми ¬– буни бизга, қорнимизга нима дахли бор, бундан кўра қориннинг ғамини есанг-чи…
– Қурбон! ¬– деб тўхтатдим уни, – бунча вайсамасанг, қориннинг чорасини топганман, озроқ сабр қил, ош дамлансин, улар завқ-шавқ билан шоирни мақташга тушсин, ана унда ошнинг олди бизники бўлади. Сен сузасанми ё ўзим сузайми? Аммо ҳидини чиқармаймиз… Шеър ва шоир боис бошланган ҳазилнамо баҳснинг охири нима билан тугади, буни айтмасам-да англаш қийин эмас…
* * *
Биз туғилиб ўсган Шофирконда ғалати удум бор эди. Кимдир номзодлик, докторлик диссертациясини ҳимоя қилса ёки насрийми, назмийми китоби чиқса, туман газетасида муаллифнинг сурати билан биографияси эълон қилинар, буни эшитган, кўрган шофирконлик оталар ўртага:
– Кимнинг ўғли экан? – деган қисқа ва аниқ савол ташлаб, жавобини олгач, ҳм-м деб атрофига олазарак қарар, мабодо кўзи ўғли ё неварасига тушса, дарров уни чақириб, “Кўрдингми буни, кандидат бўлибди, олим бўлибди”, дея ўктам овозда такрорлар, боласининг тирсагидан тутиб “Сен кимдан камсан, мен кимдан камман? Ҳушингни йиғ, бола, ма, ўқи бу газетни, сен ҳам кандидат бўласан, олим бўласан, сўзимни уқдингми?” деб топшириқ берарди…
1960-70-80 йилларда ушбу анъана авж олди. Шофирконда фан номзодлари, докторлари йил сайин кўпайиб, гўё ота-оналар бир-бири билан оилавий мусобақа бошлашгандек, туманимиз олимлари сони 400 дан ошди…
* * *
Шоир, олим ёки ёзувчи бўлиш бировнинг буюртмаси билан эришиладиган касб-кор, мавқе эмаслигини билсак-да, барибир, кўпчиликнинг тақдири ота-оналаримиз орзусидан униб, сўнгра қисматимизга қоришиб кетгани аниқ. ЎзР ФА академиги Иброҳим Мўминов билан шахсан таниш ёки бирон марта суҳбатда бўлмаган эса-да, ҳар бир шофирконлик Иброҳим Мўминовнинг номини эшитса, боши осмон қадар юксалар, домла худди акаси, тоғаси ¬ яқин қариндошидек ўзини унга яқин тутарди. Англашимча, академик Иброҳим Мўминовдан бошланган фахрли номлар йил сайин кўпайиб, бугунгача давом этди. Уларнинг ортидан ном, китоблар, шеър ¬– тафаккур билан бирга ҳавас ҳам баҳс бойлаб югурмоқда, бир зум бўлсин ҳавасдан узоқлашмаймиз.
Мен бугун кўплаб шофирконлик ўғил-қизларнинг юрагига чўғ солган шеър ва шеърият дунёсига ошно этган қадрдон акам (бобо дейиш ўнғайсиз), устозларим қаторида устозим, халқимизнинг улкан шоири Жамол Камол ҳақида қутлов сўзи айтишга ийманиброқ журъат этганда, ўзимни ёлғиз сезмадим: ёнимда яна бир шофирконлик олим, филология фанлари доктори, профессор Иброҳим Ҳаққул борлиги менга мадад бағишлади.
Иброҳим ҲАҚҚУЛ: …ўйлаб кўрсам, болалик, ёшлик, илк муҳаббат – буларни Тошкентга олиб келолмаган эканман – бари Бухорода қолиб кетган экан. Бизнинг адабиётга, китоб ва ижодкорга меҳр-муҳаббатимиз, ҳозирги навқирон авлодники билан таққосланса, тўғриси, эртакка ўхшайди. Бухоролик таниқли адиб, олим ва шоир борки, бошга кўтаргудай эдик. Жамол Камол ва Неъмат Аминнинг илк китобларини ўқиб, талабалар орасида нечоғлик фахр билан муҳокама қилганларимиз сира эсдан чиқмайди. Қизиғи шундаки, Жамол Камолнинг айрим шеърлари худди мен учун – менинг мавҳум ҳолат ва изтиробларимни акс эттириш учун ёзилганга ўхшарди.
Нега мен баъзида маъюс, безабон,
Сизга баён этсам, дўст-ҳамдамларим,
Мазмундорлигини пеш айлаб мудом,
Ортимдан юради дарду ғамларим…
Дарду ғам доим ҳам ортда юрмас, илгарига ўтиб, моҳиятга йўл очар экан. Шоирнинг мана бу саккизлигини ўқиганда қандай хаёллар кўнгилдан кечганини ҳозир ҳам тўлиқ шарҳлаб беролмайман.
Мен уни изладим, изладим дилхун,
Тубига етмоққа айладим ният.
Қанчалар бўғилдим, оқибат бир кун
Қаршимда очилди ўша моҳият.
Унга қарайману, айланар бошим,
Яна чорасизлик йўлимни боғлар.
Қай тарафдан боқмай, оқизар ёшим,
Қай тарафдан боқмай, кўнглимни доғлар…
Умуман, моҳият оғир ва бешафқат эканини, унга қай тарафдан боқма, чорасизлик йўлни боғлаб, кўздан ёшлар оқизишини мен кечикиб тушундим. Инсон умри руҳоний оламдан борлиқ оламига, ундан яна охират дунёсига муборак бир сафардир. Бу моддий оламда у боқий қолмоқ учун эмас, балки ҳақиқий ватани бўлмиш малакут оламига қайтмоқ учун туғилади. Оралиқдаги йўл – синов йўли. Ўртадаги “Майдон” – қувонч ва қайғу, меҳнат ва машаққат, рост ва ёлғон, зафар ва мағлубият, бахт ва бахтсизлик майдони эрур. Хуллас, одамнинг тақдири ва ҳаёт йўли бир сафар, бир ҳижрат мазмунига эгадир. Ҳижрат деганда кўпчиликнинг хаёлида буюк жудолик, сўнгсиз ҳижрон, ғам-ғусса, кўзёши, бир сўз билан айтганда, бахтсизлик гавдаланади. Тасаввуф тилида эса ҳижрат – ёмон ва тубан феъл-атвор, чиркин сифатларни тарк айлаб, гўзал ахлоқ ва латиф фазилатлар юртига бориш демак. Шоирнинг ичдаги юрти – аслида ана шу юрт. Кўзга кўринмас ана шу ботиний ўлкада чин шоир нафсдан қалбга, қалбдан латифликка, ундан руҳга, руҳдан Ҳаққа ҳижрат қилади. Ва бундай шоир тилнинг эмас ¬– дилнинг, чекланиш ва торликнинг эмас – кенглик ва сўнгсизликнинг қули, шайдоси бўлиб яшайди. Мана шунда кўнгил – оламга, олам – кўнгилга эшик очади.
Жамол Камол ижодиётининг ҳам сармояси Ҳақиқат ва Ҳуррият дардидир. Мен унинг дил дардларига қарши боргани, энг улуғ армонларига хиёнат қилганини эслолмайман. Шунинг учун шоир шеъриятида кўпчилик қаламкашларга хос икки қиёфалилик офати кўзга ташланмайди.
У яна шундай ёзади: Шоирнинг “Файласуф билан суҳбат”, “Сувайдо”, “Қўғирчоқлар”, “Клубатра”, “Ҳамлет”, “Хурофот”, “Шоирга”, “Отам” сингари ўнлаб шеърларида эрк ва ҳақиқат ишқи ёниб-ёлқинланади. Чунки у ҳақиқатни ҳақиқат ўлароқ севган. Юракни тасаввурдаги ҳақиқатларга эмас, ҳақиқатнинг ўзига бағишлаган.
Ҳақиқат, мен сени севдим,
сени хор айласа миллат.
Қуюндек боши узра айланур
ҳар кун қабоҳатлар…
Ҳақиқат, мен сени севдим,
ўзинг Роббимсан, Оллоҳим,
сени дерман, сени, гар келса
бошимга қиёматлар…
Биласизки, ҳақиқат тоқдир, Ҳақдан яралган боис якка-ю ягонадир. Ҳақиқат кўкда ҳам, ерда ҳам ҳоким. Фақат заминдаги ҳукмронлиги кўкдагидан фарқланади. Негаки, заминда ёлғон ҳам ҳукм юритади. Самода ёлғоннинг қўлидан ҳеч иш келмайди. У ўз тангриси Шайтон амри фармойишларининг ердаги ижрочиси. Ёлғон кўкдан гувиллаб тўкилмайди, заминда гуркираб ўсади. Зеро, ёлғон ва риёнинг “тупроғи” инсон – у биргина мана шу жойда томир ёзади, улғаяди ва ҳосил беради. Бошқа кўкарадиган боғу чорбоғи йўқ унинг. Жонзотлар орасида ёлғиз инсонгина ёлғонни – ҳақиқат, ҳақиқатни эса ёлғон дея баён айлай олади. Аслида ҳақиқат ва ёлғон ўйинлари деган ўйин ёхуд талашув йўқ. Ҳамма-ҳаммаси одам нафси ва манфаатидан туғилган зиддият, олишув ва қаҳру ғазабдир. Инсон Ҳаққа итоат этгандагина ҳаётни ҳақиқат кўзгусида кўриб, қаноат топади ёки ўзи экиб вояга етказган ёлғон зулм қурбони бўлади.
Жамол Камол: “…мактабдан келардиму, қўлимга китоб, қўлтиғимга бир парча нонни солиб сигир боққани далага ошиқардим. Тўққиз-ўн ёшли бола эдим. Сигирни унутиб китобга шўнғирдим. Кейинчалик шеърлар ёза бошладим. Онам сезиб қолиб дугоналарига “Ўғлим шоир бўлади”, деб қувониб айтиб юрди. Бир кун мактабдан қайтсам, онам безовталаниб:
– Жамолжон, энди шеър ёзма, ёзмайман деб сўз бер, – деди. Ҳеч нимага тушунмасам-да, кўнглим қандайдир хавотирни, қўрқувни сезгандай бўлди. Онамнинг кўзидаги қувонч бирдан йўқолди, маъюс тортиб қолди. Кейин билсам, ҳисобчи амаки бригадирнинг сўзини онамга етказибди:
– Биттасидан ажраганингиз етмайдими, энди ўғлингизнинг бошини гаровга қўймоқчимисиз? Айтинг, Жамол шеър ёзмасин…
“Биттаси” отам Камол Ҳусанхўжа эди. Уни Файзулла Хўжаевнинг ҳимоячиси, яқини баҳонаси билан қамоққа олиб, тез кунда отишган. Отамнинг “айби” Файзулла Хўжаев душман эмас, халқимизнинг дўсти, деб айтган сўзи экан. Ўшанда мен бешикда уч ойлик чақалоқ, сиёсатнинг маккор ва ғирром ўйинларидан йироқда, ҳеч нимани билмай бир ҳафта тинимсиз йиғлаган эканман… Онамнинг хавотири қўрқувга айланди ва мени зимдан кузатиб юрди. Лекин бола кўнглим, туйғуларим қўрқувдан устунлик қилар, юрагим ҳеч кимга бўйсунмас, онамдан яшириб шеърлар ёзишда давом этдим…”
Ҳаётнинг, адабиётнинг барча машаққатларини тотган, етимликнинг нонига кўниккан, қаноатга, ҳалолликка, инсоф ва адолатга суянган, орзулари ошиб-тошган ўша бола шоир Жамол Камол бўлиб улғайди. Оллоҳ унинг пешонасига шоир бўлиб улғайишни битган экан, шоир бўлди. Агар ҳайратнинг суратини кўрмоқчи бўлсангиз, шоирнинг “Денгизга” шеърини ўқинг:
…Мафтун бўлиб қолдим сенга термулиб
Ва сенга абадий шайдолигим рост.
Кумуш тўлқинларни қирғоққа суриб,
На кеча, на кундуз тинмас гулдурос.
Энкайиб турибди ҳузурингда ер,
Энгашиб турибди бошингда осмон.
Ҳар битта тўлқининг – ўкирган бир шер,
Азалий қудратсан, буюк ғалаён…
Не сир бор бу сўнгсиз гулдуросларда?
Тўлқинлар тўлқинни қувиб мингашар.
Ердаги самовий эҳтиросларда
Не шиддат ниҳондир, не ҳикмат яшар?
Эй ярим дунёни тутган ҳайқириқ,
Сендан юксалади мунаввар бир руҳ.
Бир армон қалбимда қўзғалар ёниқ
Ва менинг қалбимни яралайди у…
Ҳамон балойи нафс ерда ҳукмрон,
Орзулар оч-офат, юраклар йўқсил.
Ҳамон ялло қилиб яшайди ёлғон,
Инсонлар то ҳануз инсонларга қул.
Ҳамон Ҳақ олдида башар шарманда,
Уруш, фалокатлар таъсир этмади.
Инсон озод эмас, кишанга банда,
Зулм давом этар, яро битмади…
Тириклик кўйида эллар оломон,
Қайрилиб боқишмас бахти қарога.
Динлар, тариқатлар, мазҳаблар ҳамон
Дунё талашади келмай арога…
Тоғ-тоғ тўлқинларинг баланддан-баланд,
Одамзод пойида ҳайқириқ солар.
Ва лекин сен унга камсан, океан,
Унга дунё керак, балки, дунёлар…
(шеър қисқартириб олинди)
Шу йил май ойида Жамол Камолнинг Бокуга қилган ташрифини қардош озарбайжон зиёлилари, ўқувчилар, талабалар миллатимизнинг ташриф қоғози сифатида кутиб олишди.
* * *
Жамол ака, биз сизга ҳавас қиламиз, мухлисларингиз сизни севади, шеър ва шеърият аҳли – халқимиз сизни ардоқлайди, улуғлар бировни дуо қилса, умринг хайрли бўлсин, деб тилак билдиради. Шунинг учун ҳам умрнинг хайрли кечиши аввало Худодан, сўнгра Дуодан дейишади. Хайрли кечаётган умрингиз янада зиёда бўлсин…
Давоми бор
Жамол КАМОЛ
АДАБИЁТ — НУРЛИ СЎЗ
Мен болаликдан Бобур рубоийларини ёд олганман, кейин Навоий ғазалларини… Кейинчалик барча замондош етук шоирларни севиб ўқидим. Ҳамид Олимжон, Ғафур Ғулом, Ойбек шеърияти мен учун ижод мактаби бўлди. Навоий менга устоз, пир ўлароқ Шарқ шеърияти эшигини очди. Румий, Аттор, Ҳофиз, Бедил асарларини аслиятда ўқиш бахтига муяссар бўлдим. Дастлабки машқларим мактаб деворий газетасида, талабалик йилларимда Бухоро педагогика институтининг кўптиражли газетасида босилган. Кейинчалик “Газопровод” сарлавҳали шеърим “Шарқ юлдузи”да, “Жамила” номли кичик достоним Зулфия опанинг тавсияси билан “Ёш ленинчи”да чоп этилди.
Илк шеърий тўпламим “Олам кирар юрагимга” 1968 йилда нашр қилинди. Бу китоб ҳақида таниқли шоир Ҳусниддин Шарипов мақтаб тақриз ёзгани, Шуҳрат ака ёзган тақриз эса Москвада, “Литературная газета”да босилгани ёдимда. Сўнгра йиллар оша бир неча шеърий китобларим дунё юзини кўрди: “Чўққиларга ёғилди ёғду” (1971), “Тош туғён” (1973 й.), “Ҳасан ва ой” (1974 й.), “Қуёш чашмаси” (1976 й.), “Достонлар” (1068 й.), “Тафаккур” (1979 й.), “Қадаҳ” (1980 й.), “Сувайдо” (1983 й.), “Умидли дунё” (1988 й.), “Варахша” (1989 й.), “Аср билан видолашув” (2007 й.), “Яна кўнглимда уч ой” (2010 й.).
Ўтган йиллар давомида бадиий таржима билан ҳам изчил шуғулландим. Форсийдан Мавлоно Жалолиддин Румийнинг олти китобдан иборат “Маснавийи маънавий”сини, Шайх Фаридуддин Атторнинг “Мантиқут тайр”, “Илоҳийнома”, “Асрорнома”, “Панднома”, “Булбулнома”, “Уштурнома” асарларини, буюк шарқ шоирлари бисотидан “333 рубоий” китобини, Абдураҳмон Жомийнинг икки юз ғазали (“Гулшанингда сўлмасин гул”)ни, Алишер Навоий “Девони Фоний”сидан икки юз ғазал, ўн қасида (“Фоний гулшани”)ни, Сотим Улуғзоданинг “Фирдавсий” романини, турк тилидан Ҳазрати Али ибни Абутолибнинг шеърий девонини, инглиз тилидан Вильям Шекспирнинг энг етук ўн иккита асари: “Ҳамлет”, “Макбет”, “Отелло”, “Қирол Лир”, “Ромео ва Жулъетта”, “Юлий Сезар”, “Кориолан”, “Венеция савдогари”, “Қиш эртаги”, “Қирол Генрих IV”, “Антоний ва Клеопатра”си ҳамда сонетларини, болалар учун турли муаллифларнинг “Муҳаммад алайҳиссалом қиссаси”, “Мусо алайҳиссалом қиссаси”, “Исо алайҳиссалом қиссаси”, “Будда қиссаси”, “Акбар ва Бирбал” ва “Шекспир ҳикоятлари”ни, рус тилидан Александр Пушкиннинг “Моцарт ва Сальери” фожеаси, буюк француз адиби Никола Буалонинг “Шеърий санъат” асарини, Ян Райниснинг “Олтин тулпор”, Бартольд Брехтнинг “Сичуандан чиққан меҳрибон” драмаларини, Фридон Халвашининг “Кумуш елкан” шеърий тўпламини, Радий Фишнинг “Жалолиддин Румий” романини ўзбек тилига ўгирдим. Озарбайжон шоири Бахтиёр Ваҳобзоданинг “Фарёд” драмаси ва Фузулийга бағишланган “Шаби ҳижрон” достонини ўзбекчалаштирдим. Минг шукрки, санайверсам яна топилади…
Ижодий фаолиятим давомида бир неча йил Бухоро институтида чет эллар адабиётидан дарс бердим. Ўзбекистон Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтида ишладим. Академик Иззат Султон раҳбарлигида икки жилдлик “Адабиёт назарияси”, икки жилдлик “Ўзбек адабий танқиди тарихи” китобларини ёзишда қатнашдим. “Лирик шеърият”, “Тарихий драма” деган илмий рисолаларим нашр этилди.
Хуллас, ўзим ёзганларим ва таржималарни қўшиб ҳисобласа, китобларим сони қирқдан ошса керак. Уларнинг адади масаласи ўзингизга маълум. Масалан, “Сувайдо” ва “Умидли дунё” китобларим ҳар бири йигирма минг нусхада босилган. “Жалолиддин румий” романи қирқ беш минг нусхада нашр этилиб, ўн кунда сотилиб битган. Бу гаплар бугун афсонага ўхшайди. Ўрни келганда айтай, ҳозир китоб нашри ва китоб савдосини кўнгилдагидек деб бўлмайди. Тошкентда тўрт минг сўмга сотилаётган китобни вилоятларда ўн минг сўмга сотишади…
Адабиётнинг жамият ҳаётида тутган ўрни бағоят буюк. Бу гапни ўзим адабиётчи бўлганим учун айтаётганим йўқ. Елкамда етмиш йиллик тажриба бор. Ана шунга суяниб айтаяпман. Дунёдаги барча фанлар бир тараф, адабиёт бир тараф. Барча фанлар танингга хизмат қилади, адабиёт жонингга, руҳингга. Хўш, руҳ нима? Руҳ – сенинг инсонлигинг. Ҳамма нарса парваришга муҳтож бўлганидек, руҳинг, инсонлигинг ҳам парваришга муҳтож. Уни ювиб, тараб туриш керак. Йўқса, тубанлашиб кетади. Костюм кийиб, галстук таққан олифта ҳайвонга айланиб қолишинг ҳеч гапмас. Бу ювиб-тарашни ким қилади? Адабиёт, албатта. Адабиёт инсонни киройи инсон бўлишига ўргатади. Ҳой, сен зоти шарифсан, Аллоҳнинг ердаги вакилисан, инсонлигингни унутма, назарингни баланд тут, фақат нафсинг учун яшама, ҳайвон даражасига тушиб қолма, деб огоҳлантириб туради. Шу маънода, адабиёт – маънавият фани, боболаримиз ибораси билан айтганда, илми адаб… Адаб – бу ўринда кенг қамровли тушунча, инсон қиёфасини белгиловчи омил. Қариялар дуода фарзандларига соғлик ва умр баробарида Яратгандан адаб сўрашади. Хуллас, киши ким бўлишидан қатъий назар, масалан, буюк олим, етак мутахассис, йирик давлат арбоби, моҳир санъаткор, уста деҳқон, машҳур спортчи бўлишидан ҳам олдин соҳибадаб, яъни, яхши инсон бўлиши лозим. Адабиёт ана шу вазифага хизмат қилади.
Бугун техника тараққиёти туфайли дунё уйимизга кириб келди. Телевизор тугмасини босасиз вассалом: Париж, Лондон, Нью Йорк, Рим, Қохира, Истанбул, Теҳрон, Москва, Деҳли, Пекин қаршингизда тизилиб ўтаверади. Дунёнинг вазиятини ўз кўзингиз билан кузатасиз. Дунёда ҳамма нарса бор, фақат нур йўқ, эртанги кундан умид йўқ. Инсон зоти тирикчилик кўйида зир югуради. Камбағаллар нон топсам дейди, бой-бадавлатлар бир кун бўлса ҳам айшимни суриб қолсам дейди. Дунёга нега келди, нега кетади, бу нарса хаёлига ҳам келмайди. Еб-ичиб, мол-бисот тўпласа, бас… Инсонни бир лаҳза бўлса ҳам тўхтатиб, ҳай, ҳолингга назар сол, бу аҳволда қаёққа борасан, деб огоҳликка, яъни, инсонликка ундовчи куч – адабиёт…
Эй Навоий, олам аҳлида тамаҳсиз йўқ киши,
Ҳар кишида бу сифат йўқдир, анга бўлсин шараф.
Сен агар тарки тамаҳ этсанг, улуғ ишдир буким,
Олам аҳли барча бўлгай бир тараф, сен бир тараф…
Мавлоно дейдики,
Зиндаги омад баройи бандаги,
Зиндаги бебандаги шармандаги…
Яъни, ҳаёт, тириклик сенга Аллоҳга банда бўлиш, чинакам инсон бўлишинг учун берилди. Бас, шундоқ экан, бандаликдан, инсонликдан маҳрум бўлиб яшаш – шармандаликдир.
Хуллас, адабиёт – инсоншунослик дегани. Биз ерни, осмонни, ундаги бор жисмларни билсагу ўзимизни, нечук инсон эканлигимизни, Яратгандан тайин этилган инсоний бурчимизни билмасак, ҳолимизга вой… Ҳамиша ва ҳамма соҳада ақл ва инсофни байроқ қилиш инсоний бурчимиздир. Адабиёт инсонни ақл ва инсофга ундайди.
Овруполик файласуфнинг бир гапини ўқиб қолдим. “Билим деб ҳикматдан, ахборот деб билимдан айрилдик” дейди у. Дарвоқе, дунёни ахборот босиб кетди. Матбуотда ҳам, радиода ҳам, телевизорда ҳам ҳар куни такрор: ўт олиб кетди, сув босиб кетди, тўфон, вулқон, зилзила, ҳалокату фалокат… Кўчаларда ур-сур, тўполон, халқ бир тараф, миршаблар бир тараф… Фақат хабар, ахборот, информация. Таҳлил йўқ, нега шундоқ бўлаяпти, деган савол йўқ, воқеа-ҳодисанинг туб моҳиятига қизиқиш йўқ. Хуллас, файласуфнинг куйинганича бор.
Мен адабиётимизда Шарқ адабиёти анъаналари давом этишини истардим. Шарқ адабиётининг мағзини ташкил этадиган нарса – ҳикмат. Хўш, ҳикмат нима? Ҳикмат – моҳият, аниқроғи моҳиятга етакловчи фикр.
“Маснавийи маънавий”да юзлаб ҳикояту ривоятлар бор. Биттасини айтиб берай. Бир дарвеш узоқ бир шаҳарда машҳур авлиё яшашини эшитиб, унинг зиёратига отланибди. Йўл юриб, йўл юрса ҳам мўл юриб, дашту саҳролар оша авлиёнинг манзилига етиб, унинг эшигини қоқибди.
“Ҳай, ким?” овоз берибди болахона даричасидан аёл киши.
“Мен фалон юртдан ҳазратимнинг зиёратларига келган дарвешман” дебди мусофир.
“Овора бўлибсан, дарвеш, — дебди аёл. — Мен унинг хотиниман. Дунёда иккита аблаҳ бўлса, биттаси ўша. Дунёда иккита беномус, алдоқчи бўлса, биттаси ўша шайтони лаин. Зиёратингга арзимайди у”, дея бор ҳақорату маломатларни ёғдириб, эрининг бошига мағзава тўкибди. “Келган йўлингга қайт” деб гапини тугатибди.
Дарвеш ҳанг-манг бўлиб қолибди. Эътироз этмоқчи бўлиб оғиз жуфтлабдию яна ўзини тийибди. “Майли, нима бўлса ҳам кўрай, чақиринг” деб оёқ тирабди.
“У уйда йўқ, чиқиб кетган” дебди аёл.
Шунда дарвеш чор-ночор эшикдан йироқлашиб, тўрт-беш қадам нари кетибди. Бир одам учрабди. “Мабодо фалон авлиёни кўрмадингизми?” сўрабди дарвеш ундан. “Кўрдим, — дебди ҳалиги киши, — ўтин тергани ўрмонга кетди”.
Дарвеш ўрмонга қараб юрибди. Бир пайт ўрмондан авлиё чиқиб келибди. Арслонга ўтин ортиб, устига ўзи ўтириб олганмиш. Йўғон бир илонни қамчи қилиб, боши узра айлантириб келаётганмиш.
“Ҳай, дарвеш! — дебди йироқдан. — Кўнглингдан нима гаплар кечганини айтайми?”
“Айтинг” дебди дарвеш.
“Шундоқ авлиё одам шундай жоҳил хотин билан қандай тирикчилик қиларкин?” деб ўйладинг.
“Тўғри” дебди дарвеш.
“Ўйлаб қара, бир хотиннинг жаврига чидай олмасам, нечук авлиё бўлдим? Ўшанинг жаврига чидадимки, арслонни эшшак қилиб, устига ўтин ортиб, илонни қамчи қилиб юрибман” дебди авлиё.
Хўш, бу ривоят билан Мавлоно нима демоқчи? Ҳалиги аёл – шунчаки аёл эмас, дунё. Мавлоно айтмоқчики, бу дунёга келдингми, бас, у сени аяб ўтирмайди. Машаққатларга дучор қилади, бошингга таҳқиру ҳақоратлар ёғдиради. Ана шунга чидай олсанг, марра сеники, бир нимага эришасан. Чидамасанг, нарёғини ўзингдан кўр. Ҳа, дунёни чидаганга чиқарган. Мана, сизга ривоят замиридан келиб чиқадиган ҳикмат.
Адабиётимизни ҳикмат руҳи тарк этмасин дейман.
Аруз – минг йиллик шеъриятимизнинг етакчи, бош йўли. Унинг юрак-қон томири. Мен арузда битган шеърларим, яъни, ғазаллар, мухаммаслар, рубоийлар, достонларимни саралаб, бир китоб қилдим. Асрор Самад сўз бошиси ила нашр этилди. “Шоирнинг аруз китоби” рукни остида… Истагим, ҳар бир ўзбек шоирнинг аруз китоби бўлсин. Аруз бизнинг қонимизда, жонимизда. Мумтоз наволаримизга қанот бағишлаган аруз эмасми? Бас, уни севайлик, ўрганайлик. Арузда қалам тебратиб, гўзал манзумалар яратайлик.
Тўғри, ҳар бир жабҳада янгиланиш – ҳаёт қонуни. Қолаверса, “Кимки яшаб, янгиланади, ўша мангу яшаб қолади”, дейдилар аҳли билгичлар. Тўлқин ортидан тўлқин келмаса, дарё сассиқ кўлга айланади. Авлод ортидан авлод келмаса, жамият таназзулга юз тутади. Адабиёт ҳам шундай. Изланиш, янгиланиш – доимий жараён. Аммо янгиланиш бошқалардан тўғридан-тўғри нусха кўчириш эвазига бўлмаслиги, адабиёт ўзининг табиий илдизларидан узилиб қолмаслиги керак.
Кейинги йилларда япон учликлари – хаккуларни таржима қилиш урф бўлди. Ўқидим, ёмон эмас. Аммо нимадир етишмайдигандай. Топдим, қофия, оҳанг етишмаяпти. Бир таржимонга шу ҳақда айтсам, япон шеъриятида қофия йўқ деб қолди. Фикримни тушунтиришга ҳаракат қилдим. Ўзбек тили – қофияли тил, бу унинг табиати. Бошқа тиллардан ўгирилган шеър ана шу табиатга бўйсуниши керак, дедим. Барибир фикримга қўшилмади. Айтмоқчиманки, қофияли қилиб ўгирганда, у оҳанг касб этар, жаранглар эди. Шу қофиясиз ҳолида эса у, устоз Миртемир айтмоқчи, шеър эмас, қора сўз… Ёки шоир Николо Буало ёзади:
Гўзал оҳангларсиз шеърият ўлик,
Сўзлар сўлғин боқар, сатрлар сўник.
Яна бир айтмоқчи бўлганим: китоб нашри ва китоб савдосини мукаммал тарзда йўлга қўйиш керак. Янги миллий кутубхона қуриляпти, бундан бениҳоя хурсандмиз. Энди шунга мувофиқ равишда давлат китобни ўз қаноти остига олмоғи даркор. Китоб – маънавиятимиз гавҳари, уни маиший-истеъмол моллари билан бир қаторга қўйиб, битта тарозида тортиб бўлмайди. Шундоқ қилайликки, бизда китоб култи бўлсин. Шундоқ қилайликки, яхши китоб ёзган ёзувчи яхши ҳақ ола билсин, тирикчилик деб бошқа ишларга чалғимасин.
Суҳбатимизга хотима ўрнида яна Мавлонога мурожаат қилмоқчиман.
“Бу дунёнинг туни ва зулмати ўтади. Ундан қолажак нарса – сўзнинг нури, – дейди Мавлоно. – Чунончи, пайғамбарлар умри кечди, бироқ сўзларининг зиёси барҳаёт ва мангу тирикдир”.
“Инсоннинг вужуди бир уюм гўнгга ўхшайди. Аммо ана шу гўнг азиздир. Чунки унинг бағрида подшонинг узуги бор” – дейди яна Мавлоно.
Подшонинг узуги бу – инсон кўнгли демак. Шу ўринда, икки оламни мен битта кўнгил учун яратдим, икки олам битта кўнгилга сиғади, аммо битта кўнгил икки оламга сиғмайди, деган ҳадисни ҳам эсланг…
Адабиёт – инсон кўнгли деб аталмиш илоҳий мўъжизани мадҳ этувчи нурли сўздир. Мен мана шу нурли сўз ичида эканим учун Яратганга шукрлар қиламан. Ва яна бир шукронам: уч қизим, бир ўғлим, беш набирам бор. Касблари тарли-туман: шифокор, рассом, муҳандис, иқтисодчи. Аммо уларнинг ҳаммаси адабиётни севишади, ардоқлашади.
Манбаъ: Vatandosh gazetasi
ЖАМОЛ КАМОЛ
ШЕЪРЛАР
Жамол Камол 1938 йил 9 ноябрда Бухоро вилояти Шофиркон туманидаги Читкарон қишлоғида туғилган. Ўзбекистон халқ шоири (1992). Бухоро педагогика институтининг филология факультетини тамомлаган (1959). Дастлабки шеърий тўплами — «Олам кирар юрагимга» (1968). «Чўққиларга ёғилди ёғду» (1971), «Тош туғён» (1973), «Ҳасан ва ой» (1974), «Қуёш чашмаси» (1975), «Достонлар» (1978), «Тафаккур» (1979), «Қадаҳ» (1980), «Сувайдо» (1983), «Умидли дунё» (1988) каби шеърий асарлар муаллифи. Жалолиддин Румийнинг «Маснавий»си, Ибн Сино, В. Шекспир, Буало, А. С. Пушкин каби жахрн адабиёти сиймоларининг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
ШЕЪРИЯТ
Кўл ётарди тоғларга туташ,
Мавжларига шамоллар шайдо.
Бир болакай нигоҳи оташ,
Бўлди бир кун соҳилда пайдо.
Уфқларга талпинган зилол
Кўзларига бўларкан пайваст,
Бир зум қолди ҳайрат ичра лол,
Ҳаяжонда лол қолди бирпас.
Дам бир ҳадик, дам ҳавас билан
Мовий кўлга бокди болажон.
Бир хўрсиниш учди лабидан,
Юрагига тушди бир армон.
Эгилди-ю, садаф қайроқни
Мовий кўлга ташлади аста.
Сув бетида яшнаб бир оний,
Пайдо бўлди зилол гулдаста.
Яна отди, яна.. пайдар-пай,
Юлдуз бўлиб сочилди тўзон.
Кўл чайқалди, тошди болакай,
Унут бўлди жумлаи жаҳон.
Шовуллаган тўлқинли дунё
Хаёлини қамради қучиб.
Бир пайт боқса, турар шалаббо,
Кўл ичида белдан сув кечиб.
Энтикди-ю, ўзни сергулув
Тўлқинларга отди болажон.
Сузар бўлса, иқболга ёр у,
Чўкар бўлса, фидойи бир жон…
ҚОЛДИ УМРИМ КЎКЛАМИ…
Қолди умрим кўклами
Кечмиш йўлим сўқмоғида,
Қатра нуру қатра кўз ёшим
Ёнар япроғида…
Қатра-қатра шабнамида
Шодлигимдир ёширин,
Ёшириндир ҳасратим ҳам
Қатра-қатра доғида.
Қатра-қатра нур тўкиб,
Бошимда ёнди юлдузи,
Ўпдим илҳом қатрасини
Ғунчайи титроғида.
Маст этиб кўнглимни бир дам,
Яшнади армонларим,
Акс этиб жонон фаслнинг
Чақнаган чақмоғида.
Ҳисларим селларга қўшдим,
Окди анҳори азим.
О, ўзим саргашта қолдим
Термулиб қирғоғида.
Эй Жамол, ёзинг етишди,
Битди умринг кўклами,
Бир парининг бир нафаслик
Бўсайи қайноғида…
УМИД
Олам ичра кимга еру
Кимга осмондир умид,
Кимга оламдек муқаррар,
Кимга армондир умид.
Кимки саҳрони чаман истар,
Умид дарёси бор,
Ким ёниб кўзлар фалакни,
Юлдузистондир умид.
Мен умид ўғлониман,
Ошдим хатарлар тоғини,
Отамен, энди довон
Ошгувчи ўғлондир умид.
Бу ҳаёт уммони кенгдир,
Кенг умидлар баҳри ҳам,
Кимга имкон, кимга даврон,
Кимга туғёндир умид.
Ўйла, жон берди Улуғбек,
Қон тутар душманни лек,
Занглаган эгри қиличга
Сачраган қондир умид.
Шамси анвардир тилим, деб
Элга келтирди имон —
Ул Навоийким, башарга
Нури иймондир умид.
Тонг-ла кел, деб ул паривашга
Саломлар йўлладим,
Тунда боргум, деб жавоб айтди,
Шабистондир умид.
Сен умидга банда бўлма,
Сен умидлар шоҳи бўл,
Кексалар дер: гоҳи раҳмон,
Гоҳи шайтондир умид.
Кимга қатра, кимга денгиз,
Кимга бир дунё қадар,
Ким учун оғриқли тандин
Чиқмаган жондан умид.
Ўз эли-ла ифтихор этса,
Жамолга айб эмас,
Ўтса гар минг йил жаҳондин,
Ўзбекистондир умид…
МЕНИНГ УВОҚ ШЕЪРИМ – МЕНИНГ ДИЛПОРАМ
(Туркумдан)
Қаршимда турибди умрим бир куни,
Менинг увоқ шеърим – менинг дилпорам
Тонг сийлаган, оқшом опичган уни,
Бир сатрида севинч, бир сатрида ғам.
Агар ғамгин бўлсанг, севинчим – нажот,
Шод бўлсанг, ол мана, ғамимни бердим.
Қанотинг бўлайин, сен ҳам бўл қанот,
Ҳамдардинг бўлайин, бўлган ҳамдардим.
* * *
Кўкка боқиб сукут сақлайди замин,
Ерга боқиб осмон сақлайди сукут.
Кўкнинг сукутида қанчалар мазмун,
Ернинг сукутида қанчалар ўгит…
Кўкдай бўлса ҳамки юксак, баркамол,
Ердай сукут сақлаб туради оқил.
Бирпас сукут сакдаб, ҳолингга кўз сол,
Бирпас сукут сақлаб, оламга боқгил…
* * *
Кўзда ёши билан кулади бола,
Илҳом асир этган шоирга монанд.
Шоир ҳам боқармиш ёруғ оламга
Боланинг мусаффо кўзлари билан.
Ажаб сеҳрлидир бу икки дунё:
Бирпасда севинчу бирпасда қайғу
Бири эрмак излаб, топади маъно,
Бири эртак сўйлаб, айтади орзу…
— Такдир, мени нега инсон яратдинг,
Кўксимда шодлигу ғамдан юз нишон.
— Мен сенга қалб ила шуур бахш этдим,
Билгин деб ҳирс нима, нимадир ҳайвон.
— Тақдир, нега мени меҳмон яратдинг,
Ярқ этган чақиндек кетгум бегумон.
— Мен сенга ўлчовли умр бахш этдим,
Билгин деб ишқ нима, нимадир инсон…
O‘ZBEKISTON XALQ SHOIRI JAMOL KAMOL TAVALLUDINING 80 YILLIGI OLDIDAN
Ma’lumki, ijodkorning ulug‘ligi yosh bilan emas, adabiyot ummonida chekkan zahmati, mehnat-mashaqqati bilan baholanadi va bu bahoni unga xalq – muxlislar beradi. O‘zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol iste’dodi, qat’iyati, she’riyatga bo‘lgan sadoqati va pok shaxsiyati tufayli o‘quvchilarning baland e’tirofiga sazovor bo‘ldi…
MILLATNING TASHRIF QOG‘OZI YOKI
QALBINI HAQIQATGA TOPSHIRGAN SHOIR
Rajabboy RAUPOV
Birinchi maqola
Ma’lumki, ijodkorning ulug‘ligi yosh bilan emas, adabiyot ummonida chekkan zahmati, mehnat-mashaqqati bilan baholanadi va bu bahoni unga xalq – muxlislar beradi. O‘zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol iste’dodi, qat’iyati, she’riyatga bo‘lgan sadoqati va pok shaxsiyati tufayli o‘quvchilarning baland e’tirofiga sazovor bo‘ldi…
Jamol Kamol: bu nom men va men tengi avlodga o‘quvchilik, talabalik yillaridan tanish, hatto shoirning tug‘ilgan yili, manzil-makonini talashib-tortishib, bir-birimizdan qizg‘anganimizni ajib xotira sifatida eslayman. ToshDU (hozirgi O‘zMU) jurnalistika fakultetining 2-bosqich talabasi edik. Gazetada shoira opamiz yozgan oq yo‘l bilan kursdoshimizning ikkita she’ri bosildi. Hamma tabrikladi, gazeta qo‘ldan-qo‘lga o‘tdi. Men esa qovog‘imdan qor yog‘ib, go‘yo hech nima eshitmagandek chetda jim turaverdim.
– ¬ O‘rtoq Raupov, – deya she’ri chiqqan kursdoshim menga kinoya bilan yaqinlashdi. Bir-birimizni boyadan beri zimdan kuzatib turardik, – sizga nima bo‘ldi, xafamisiz?
O‘ylab-netib o‘tirmay:
– Xafaman, – dedim, ¬– endi siz shoir bo‘lolmaysiz.
– Nega? – dedi kursdoshim ajablanib, rangi oqarib.
– Chunki, chunki siz ayol kishidan oq yo‘l oldingiz, endi shoir bo‘lishingiz gumon, menga aytganingizda sizni Jamol Kamolning yoniga boshlab borardim…
U nima deyishini bilmay sekin mendan uzoqlashdi.
Kechqurun yotoqxonada yashaydigan besh-o‘nta bolalar yig‘ilib, she’rni “yuvish”, kursdosh shoirni qutlash marosimini o‘tkazish munosabati bilan palovga tayyorgarlik boshlandi. Oshxona yaqinida yashaganimiz uchun barcha harakatni ko‘rib, kuzatib turdik. Men bilan bir xonada turadigan to‘pdan ham qaytmaydigan surxondaryolik kursdoshim Qurbon:
– Seni-ku aytmasligi tayin, lekin yaqinligimiz uchun meni ham oshdan ayirding, ozroq chida edi, – deya norozilik e’lon qildi. – Sen avliyomidingki bashorating to‘g‘ri chiqsa, erkakmi, ayolmi oq yo‘l tilabdi, bo‘ldi-da! Shoir bo‘ladimi, yo‘qmi ¬– buni bizga, qornimizga nima daxli bor, bundan ko‘ra qorinning g‘amini yesang-chi…
– Qurbon! ¬– deb to‘xtatdim uni, – buncha vaysamasang, qorinning chorasini topganman, ozroq sabr qil, osh damlansin, ular zavq-shavq bilan shoirni maqtashga tushsin, ana unda oshning oldi bizniki bo‘ladi. Sen suzasanmi yo o‘zim suzaymi? Ammo hidini chiqarmaymiz… She’r va shoir bois boshlangan hazilnamo bahsning oxiri nima bilan tugadi, buni aytmasam-da anglash qiyin emas…
* * *
Biz tug‘ilib o‘sgan Shofirkonda g‘alati udum bor edi. Kimdir nomzodlik, doktorlik dissertatsiyasini himoya qilsa yoki nasriymi, nazmiymi kitobi chiqsa, tuman gazetasida muallifning surati bilan biografiyasi e’lon qilinar, buni eshitgan, ko‘rgan shofirkonlik otalar o‘rtaga:
– Kimning o‘g‘li ekan? – degan qisqa va aniq savol tashlab, javobini olgach, hm-m deb atrofiga olazarak qarar, mabodo ko‘zi o‘g‘li yo nevarasiga tushsa, darrov uni chaqirib, “Ko‘rdingmi buni, kandidat bo‘libdi, olim bo‘libdi”¬, deya o‘ktam ovozda takrorlar, bolasining tirsagidan tutib “Sen kimdan kamsan, men kimdan kamman? Hushingni yig‘, bola, ma, o‘qi bu gazetni, sen ham kandidat bo‘lasan, olim bo‘lasan, so‘zimni uqdingmi?” deb topshiriq berardi…
1960-70-80 yillarda ushbu an’ana avj oldi. Shofirkonda fan nomzodlari, doktorlari yil sayin ko‘payib, go‘yo ota-onalar bir-biri bilan oilaviy musobaqa boshlashgandek, tumanimiz olimlari soni 400 dan oshdi…
* * *
Shoir, olim yoki yozuvchi bo‘lish birovning buyurtmasi bilan erishiladigan kasb-kor, mavqe emasligini bilsak-da, baribir, ko‘pchilikning taqdiri ota-onalarimiz orzusidan unib, so‘ngra qismatimizga qorishib ketgani aniq. O‘zR FA akademigi Ibrohim Mo‘minov bilan shaxsan tanish yoki biron marta suhbatda bo‘lmagan esa-da, har bir shofirkonlik Ibrohim Mo‘minovning nomini eshitsa, boshi osmon qadar yuksalar, domla xuddi akasi, tog‘asi ¬ yaqin qarindoshidek o‘zini unga yaqin tutardi. Anglashimcha, akademik Ibrohim Mo‘minovdan boshlangan faxrli nomlar yil sayin ko‘payib, bugungacha davom etdi. Ularning ortidan nom, kitoblar, she’r ¬– tafakkur bilan birga havas ham bahs boylab yugurmoqda, bir zum bo‘lsin havasdan uzoqlashmaymiz.
Men bugun ko‘plab shofirkonlik o‘g‘il-qizlarning yuragiga cho‘g‘ solgan she’r va she’riyat dunyosiga oshno etgan qadrdon akam (bobo deyish o‘ng‘aysiz), ustozlarim qatorida ustozim, xalqimizning ulkan shoiri Jamol Kamol haqida qutlov so‘zi aytishga iymanibroq jur’at etganda, o‘zimni yolg‘iz sezmadim: yonimda yana bir shofirkonlik olim, filologiya fanlari doktori, professor Ibrohim Haqqul borligi menga madad bag‘ishladi.
Ibrohim HAQQUL: …o‘ylab ko‘rsam, bolalik, yoshlik, ilk muhabbat – bularni Toshkentga olib kelolmagan ekanman – bari Buxoroda qolib ketgan ekan. Bizning adabiyotga, kitob va ijodkorga mehr-muhabbatimiz, hozirgi navqiron avlodniki bilan taqqoslansa, to‘g‘risi, ertakka o‘xshaydi. Buxorolik taniqli adib, olim va shoir borki, boshga ko‘targuday edik. Jamol Kamol va Ne’mat Aminning ilk kitoblarini o‘qib, talabalar orasida nechog‘lik faxr bilan muhokama qilganlarimiz sira esdan chiqmaydi. Qizig‘i shundaki, Jamol Kamolning ayrim she’rlari xuddi men uchun – mening mavhum holat va iztiroblarimni aks ettirish uchun yozilganga o‘xshardi.
Nega men ba’zida ma’yus, bezabon,
Sizga bayon etsam, do‘st-hamdamlarim,
Mazmundorligini pesh aylab mudom,
Ortimdan yuradi dardu g‘amlarim…
Dardu g‘am doim ham ortda yurmas, ilgariga o‘tib, mohiyatga yo‘l ochar ekan. Shoirning mana bu sakkizligini o‘qiganda qanday xayollar ko‘ngildan kechganini hozir ham to‘liq sharhlab berolmayman.
Men uni izladim, izladim dilxun,
Tubiga yetmoqqa ayladim niyat.
Qanchalar bo‘g‘ildim, oqibat bir kun
Qarshimda ochildi o‘sha mohiyat.
Unga qaraymanu, aylanar boshim,
Yana chorasizlik yo‘limni bog‘lar.
Qay tarafdan boqmay, oqizar yoshim,
Qay tarafdan boqmay, ko‘nglimni dog‘lar…
Umuman, mohiyat og‘ir va beshafqat ekanini, unga qay tarafdan boqma, chorasizlik yo‘lni bog‘lab, ko‘zdan yoshlar oqizishini men kechikib tushundim. Inson umri ruhoniy olamdan borliq olamiga, undan yana oxirat dunyosiga muborak bir safardir. Bu moddiy olamda u boqiy qolmoq uchun emas, balki haqiqiy vatani bo‘lmish malakut olamiga qaytmoq uchun tug‘iladi. Oraliqdagi yo‘l – sinov yo‘li. O‘rtadagi “Maydon” – quvonch va qayg‘u, mehnat va mashaqqat, rost va yolg‘on, zafar va mag‘lubiyat, baxt va baxtsizlik maydoni erur. Xullas, odamning taqdiri va hayot yo‘li bir safar, bir hijrat mazmuniga egadir. Hijrat deganda ko‘pchilikning xayolida buyuk judolik, so‘ngsiz hijron, g‘am-g‘ussa, ko‘zyoshi, bir so‘z bilan aytganda, baxtsizlik gavdalanadi. Tasavvuf tilida esa hijrat – yomon va tuban fe’l-atvor, chirkin sifatlarni tark aylab, go‘zal axloq va latif fazilatlar yurtiga borish demak. Shoirning ichdagi yurti – aslida ana shu yurt. Ko‘zga ko‘rinmas ana shu botiniy o‘lkada chin shoir nafsdan qalbga, qalbdan latiflikka, undan ruhga, ruhdan Haqqa hijrat qiladi. Va bunday shoir tilning emas ¬– dilning, cheklanish va torlikning emas – kenglik va so‘ngsizlikning quli, shaydosi bo‘lib yashaydi. Mana shunda ko‘ngil – olamga, olam – ko‘ngilga eshik ochadi.
Jamol Kamol ijodiyotining ham sarmoyasi Haqiqat va Hurriyat dardidir. Men uning dil dardlariga qarshi borgani, eng ulug‘ armonlariga xiyonat qilganini eslolmayman. Shuning uchun shoir she’riyatida ko‘pchilik qalamkashlarga xos ikki qiyofalilik ofati ko‘zga tashlanmaydi.
U yana shunday yozadi: Shoirning “Faylasuf bilan suhbat”, “Suvaydo”, “Qo‘g‘irchoqlar”, “Klubatra”, “Hamlet”, “Xurofot”, “Shoirga”, “Otam” singari o‘nlab she’rlarida erk va haqiqat ishqi yonib-yolqinlanadi. Chunki u haqiqatni haqiqat o‘laroq sevgan. Yurakni tasavvurdagi haqiqatlarga emas, haqiqatning o‘ziga bag‘ishlagan.
Haqiqat, men seni sevdim,
seni xor aylasa millat.
Quyundek boshi uzra aylanur
har kun qabohatlar…
Haqiqat, men seni sevdim,
o‘zing Robbimsan, Ollohim,
seni derman, seni, gar kelsa
boshimga qiyomatlar…
Bilasizki, haqiqat toqdir, Haqdan yaralgan bois yakka-yu yagonadir. Haqiqat ko‘kda ham, yerda ham hokim. Faqat zamindagi hukmronligi ko‘kdagidan farqlanadi. Negaki, zaminda yolg‘on ham hukm yuritadi. Samoda yolg‘onning qo‘lidan hech ish kelmaydi. U o‘z tangrisi Shayton amri farmoyishlarining yerdagi ijrochisi. Yolg‘on ko‘kdan guvillab to‘kilmaydi, zaminda gurkirab o‘sadi. Zero, yolg‘on va riyoning “tuprog‘i” inson – u birgina mana shu joyda tomir yozadi, ulg‘ayadi va hosil beradi. Boshqa ko‘karadigan bog‘u chorbog‘i yo‘q uning. Jonzotlar orasida yolg‘iz insongina yolg‘onni – haqiqat, haqiqatni esa yolg‘on deya bayon aylay oladi. Aslida haqiqat va yolg‘on o‘yinlari degan o‘yin yoxud talashuv yo‘q. Hamma-hammasi odam nafsi va manfaatidan tug‘ilgan ziddiyat, olishuv va qahru g‘azabdir. Inson Haqqa itoat etgandagina hayotni haqiqat ko‘zgusida ko‘rib, qanoat topadi yoki o‘zi ekib voyaga yetkazgan yolg‘on zulm qurboni bo‘ladi.
Jamol Kamol: “…maktabdan kelardimu, qo‘limga kitob, qo‘ltig‘imga bir parcha nonni solib sigir boqqani dalaga oshiqardim. To‘qqiz-o‘n yoshli bola edim. Sigirni unutib kitobga sho‘ng‘irdim. Keyinchalik she’rlar yoza boshladim. Onam sezib qolib dugonalariga “O‘g‘lim shoir bo‘ladi”, deb quvonib aytib yurdi. Bir kun maktabdan qaytsam, onam bezovtalanib:
– Jamoljon, endi she’r yozma, yozmayman deb so‘z ber, – dedi. Hech nimaga tushunmasam-da, ko‘nglim qandaydir xavotirni, qo‘rquvni sezganday bo‘ldi. Onamning ko‘zidagi quvonch birdan yo‘qoldi, ma’yus tortib qoldi. Keyin bilsam, hisobchi amaki brigadirning so‘zini onamga yetkazibdi:
– Bittasidan ajraganingiz yetmaydimi, endi o‘g‘lingizning boshini garovga qo‘ymoqchimisiz? Ayting, Jamol she’r yozmasin…
“Bittasi” otam Kamol Husanxo‘ja edi. Uni Fayzulla Xo‘jayevning himoyachisi, yaqini bahonasi bilan qamoqqa olib, tez kunda otishgan. Otamning “aybi” Fayzulla Xo‘jayev dushman emas, xalqimizning do‘sti, deb aytgan so‘zi ekan. O‘shanda men beshikda uch oylik chaqaloq, siyosatning makkor va g‘irrom o‘yinlaridan yiroqda, hech nimani bilmay bir hafta tinimsiz yig‘lagan ekanman… Onamning xavotiri qo‘rquvga aylandi va meni zimdan kuzatib yurdi. Lekin bola ko‘nglim, tuyg‘ularim qo‘rquvdan ustunlik qilar, yuragim hech kimga bo‘ysunmas, onamdan yashirib she’rlar yozishda davom etdim…”
Hayotning, adabiyotning barcha mashaqqatlarini totgan, yetimlikning noniga ko‘nikkan, qanoatga, halollikka, insof va adolatga suyangan, orzulari oshib-toshgan o‘sha bola shoir Jamol Kamol bo‘lib ulg‘aydi. Olloh uning peshonasiga shoir bo‘lib ulg‘ayishni bitgan ekan, shoir bo‘ldi. Agar hayratning suratini ko‘rmoqchi bo‘lsangiz, shoirning “Dengizga” she’rini o‘qing:
…Maftun bo‘lib qoldim senga termulib
Va senga abadiy shaydoligim rost.
Kumush to‘lqinlarni qirg‘oqqa surib,
Na kecha, na kunduz tinmas gulduros.
Enkayib turibdi huzuringda yer,
Engashib turibdi boshingda osmon.
Har bitta to‘lqining – o‘kirgan bir sher,
Azaliy qudratsan, buyuk g‘alayon…
Ne sir bor bu so‘ngsiz gulduroslarda?
To‘lqinlar to‘lqinni quvib mingashar.
Yerdagi samoviy ehtiroslarda
Ne shiddat nihondir, ne hikmat yashar?
Ey yarim dunyoni tutgan hayqiriq,
Sendan yuksaladi munavvar bir ruh.
Bir armon qalbimda qo‘zg‘alar yoniq
Va mening qalbimni yaralaydi u…
Hamon baloyi nafs yerda hukmron,
Orzular och-ofat, yuraklar yo‘qsil.
Hamon yallo qilib yashaydi yolg‘on,
Insonlar to hanuz insonlarga qul.
Hamon Haq oldida bashar sharmanda,
Urush, falokatlar ta’sir etmadi.
Inson ozod emas, kishanga banda,
Zulm davom etar, yaro bitmadi…
Tiriklik ko‘yida ellar olomon,
Qayrilib boqishmas baxti qaroga.
Dinlar, tariqatlar, mazhablar hamon
Dunyo talashadi kelmay aroga…
Tog‘-tog‘ to‘lqinlaring balanddan-baland,
Odamzod poyida hayqiriq solar.
Va lekin sen unga kamsan, okean,
Unga dunyo kerak, balki, dunyolar…
(she’r qisqartirib olindi)
Shu yil may oyida Jamol Kamolning Bokuga qilgan tashrifini qardosh ozarbayjon ziyolilari, o‘quvchilar, talabalar millatimizning tashrif qog‘ozi sifatida kutib olishdi.
* * *
Jamol aka, biz sizga havas qilamiz, muxlislaringiz sizni sevadi, she’r va she’riyat ahli – xalqimiz sizni ardoqlaydi, ulug‘lar birovni duo qilsa, umring xayrli bo‘lsin, deb tilak bildiradi. Shuning uchun ham umrning xayrli kechishi avvalo Xudodan, so‘ngra Duodan deyishadi. Xayrli kechayotgan umringiz yanada ziyoda bo‘lsin…
Davomi bor
Jamol KAMOL
ADABIYOT — NURLI SO‘Z
Men bolalikdan Bobur ruboiylarini yod olganman, keyin Navoiy g‘azallarini… Keyinchalik barcha zamondosh yetuk shoirlarni sevib o‘qidim. Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom, Oybek she’riyati men uchun ijod maktabi bo‘ldi. Navoiy menga ustoz, pir o‘laroq Sharq she’riyati eshigini ochdi. Rumiy, Attor, Hofiz, Bedil asarlarini asliyatda o‘qish baxtiga muyassar bo‘ldim. Dastlabki mashqlarim maktab devoriy gazetasida, talabalik yillarimda Buxoro pedagogika institutining ko‘ptirajli gazetasida bosilgan. Keyinchalik “Gazoprovod” sarlavhali she’rim “Sharq yulduzi”da, “Jamila” nomli kichik dostonim Zulfiya opaning tavsiyasi bilan “Yosh leninchi”da chop etildi.
Ilk she’riy to‘plamim “Olam kirar yuragimga” 1968 yilda nashr qilindi. Bu kitob haqida taniqli shoir Husniddin Sharipov maqtab taqriz yozgani, Shuhrat aka yozgan taqriz esa Moskvada, “Literaturnaya gazeta”da bosilgani yodimda. So‘ngra yillar osha bir necha she’riy kitoblarim dunyo yuzini ko‘rdi: “Cho‘qqilarga yog‘ildi yog‘du” (1971), “Tosh tug‘yon” (1973 y.), “Hasan va oy” (1974 y.), “Quyosh chashmasi” (1976 y.), “Dostonlar” (1068 y.), “Tafakkur” (1979 y.), “Qadah” (1980 y.), “Suvaydo” (1983 y.), “Umidli dunyo” (1988 y.), “Varaxsha” (1989 y.), “Asr bilan vidolashuv” (2007 y.), “Yana ko‘nglimda uch oy” (2010 y.).
O‘tgan yillar davomida badiiy tarjima bilan ham izchil shug‘ullandim. Forsiydan Mavlono Jaloliddin Rumiyning olti kitobdan iborat “Masnaviyi ma’naviy”sini, Shayx Fariduddin Attorning “Mantiqut tayr”, “Ilohiynoma”, “Asrornoma”, “Pandnoma”, “Bulbulnoma”, “Ushturnoma” asarlarini, buyuk sharq shoirlari bisotidan “333 ruboiy” kitobini, Abdurahmon Jomiyning ikki yuz g‘azali (“Gulshaningda so‘lmasin gul”)ni, Alisher Navoiy “Devoni Foniy”sidan ikki yuz g‘azal, o‘n qasida (“Foniy gulshani”)ni, Sotim Ulug‘zodaning “Firdavsiy” romanini, turk tilidan Hazrati Ali ibni Abutolibning she’riy devonini, ingliz tilidan Vilyam Shekspirning eng yetuk o‘n ikkita asari: “Hamlet”, “Makbet”, “Otello”, “Qirol Lir”, “Romeo va Julyetta”, “Yuliy Sezar”, “Koriolan”, “Venetsiya savdogari”, “Qish ertagi”, “Qirol Genrix IV”, “Antoniy va Kleopatra”si hamda sonetlarini, bolalar uchun turli mualliflarning “Muhammad alayhissalom qissasi”, “Muso alayhissalom qissasi”, “Iso alayhissalom qissasi”, “Budda qissasi”, “Akbar va Birbal” va “Shekspir hikoyatlari”ni, rus tilidan Aleksandr Pushkinning “Motsart va Salyeri” fojeasi, buyuk fransuz adibi Nikola Bualoning “She’riy san’at” asarini, Yan Raynisning “Oltin tulpor”, Bartold Brextning “Sichuandan chiqqan mehribon” dramalarini, Fridon Xalvashining “Kumush yelkan” she’riy to‘plamini, Radiy Fishning “Jaloliddin Rumiy” romanini o‘zbek tiliga o‘girdim. Ozarbayjon shoiri Baxtiyor Vahobzodaning “Faryod” dramasi va Fuzuliyga bag‘ishlangan “Shabi hijron” dostonini o‘zbekchalashtirdim. Ming shukrki, sanayversam yana topiladi…
Ijodiy faoliyatim davomida bir necha yil Buxoro institutida chet ellar adabiyotidan dars berdim. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida ishladim. Akademik Izzat Sulton rahbarligida ikki jildlik “Adabiyot nazariyasi”, ikki jildlik “O‘zbek adabiy tanqidi tarixi” kitoblarini yozishda qatnashdim. “Lirik she’riyat”, “Tarixiy drama” degan ilmiy risolalarim nashr etildi.
Xullas, o‘zim yozganlarim va tarjimalarni qo‘shib hisoblasa, kitoblarim soni qirqdan oshsa kerak. Ularning adadi masalasi o‘zingizga ma’lum. Masalan, “Suvaydo” va “Umidli dunyo” kitoblarim har biri yigirma ming nusxada bosilgan. “Jaloliddin rumiy” romani qirq besh ming nusxada nashr etilib, o‘n kunda sotilib bitgan. Bu gaplar bugun afsonaga o‘xshaydi. O‘rni kelganda aytay, hozir kitob nashri va kitob savdosini ko‘ngildagidek deb bo‘lmaydi. Toshkentda to‘rt ming so‘mga sotilayotgan kitobni viloyatlarda o‘n ming so‘mga sotishadi…
Adabiyotning jamiyat hayotida tutgan o‘rni bag‘oyat buyuk. Bu gapni o‘zim adabiyotchi bo‘lganim uchun aytayotganim yo‘q. Yelkamda yetmish yillik tajriba bor. Ana shunga suyanib aytayapman. Dunyodagi barcha fanlar bir taraf, adabiyot bir taraf. Barcha fanlar taningga xizmat qiladi, adabiyot joningga, ruhingga. Xo‘sh, ruh nima? Ruh – sening insonliging. Hamma narsa parvarishga muhtoj bo‘lganidek, ruhing, insonliging ham parvarishga muhtoj. Uni yuvib, tarab turish kerak. Yo‘qsa, tubanlashib ketadi. Kostyum kiyib, galstuk taqqan olifta hayvonga aylanib qolishing hech gapmas. Bu yuvib-tarashni kim qiladi? Adabiyot, albatta. Adabiyot insonni kiroyi inson bo‘lishiga o‘rgatadi. Hoy, sen zoti sharifsan, Allohning yerdagi vakilisan, insonligingni unutma, nazaringni baland tut, faqat nafsing uchun yashama, hayvon darajasiga tushib qolma, deb ogohlantirib turadi. Shu ma’noda, adabiyot – ma’naviyat fani, bobolarimiz iborasi bilan aytganda, ilmi adab… Adab – bu o‘rinda keng qamrovli tushuncha, inson qiyofasini belgilovchi omil. Qariyalar duoda farzandlariga sog‘lik va umr barobarida Yaratgandan adab so‘rashadi. Xullas, kishi kim bo‘lishidan qat’iy nazar, masalan, buyuk olim, yetak mutaxassis, yirik davlat arbobi, mohir san’atkor, usta dehqon, mashhur sportchi bo‘lishidan ham oldin sohibadab, ya’ni, yaxshi inson bo‘lishi lozim. Adabiyot ana shu vazifaga xizmat qiladi.
Bugun texnika taraqqiyoti tufayli dunyo uyimizga kirib keldi. Televizor tugmasini bosasiz vassalom: Parij, London, Nyu York, Rim, Qoxira, Istanbul, Tehron, Moskva, Dehli, Pekin qarshingizda tizilib o‘taveradi. Dunyoning vaziyatini o‘z ko‘zingiz bilan kuzatasiz. Dunyoda hamma narsa bor, faqat nur yo‘q, ertangi kundan umid yo‘q. Inson zoti tirikchilik ko‘yida zir yuguradi. Kambag‘allar non topsam deydi, boy-badavlatlar bir kun bo‘lsa ham ayshimni surib qolsam deydi. Dunyoga nega keldi, nega ketadi, bu narsa xayoliga ham kelmaydi. Yeb-ichib, mol-bisot to‘plasa, bas… Insonni bir lahza bo‘lsa ham to‘xtatib, hay, holingga nazar sol, bu ahvolda qayoqqa borasan, deb ogohlikka, ya’ni, insonlikka undovchi kuch – adabiyot…
Ey Navoiy, olam ahlida tamahsiz yo‘q kishi,
Har kishida bu sifat yo‘qdir, anga bo‘lsin sharaf.
Sen agar tarki tamah etsang, ulug‘ ishdir bukim,
Olam ahli barcha bo‘lgay bir taraf, sen bir taraf…
Mavlono deydiki,
Zindagi omad baroyi bandagi,
Zindagi bebandagi sharmandagi…
Ya’ni, hayot, tiriklik senga Allohga banda bo‘lish, chinakam inson bo‘lishing uchun berildi. Bas, shundoq ekan, bandalikdan, insonlikdan mahrum bo‘lib yashash – sharmandalikdir.
Xullas, adabiyot – insonshunoslik degani. Biz yerni, osmonni, undagi bor jismlarni bilsagu o‘zimizni, nechuk inson ekanligimizni, Yaratgandan tayin etilgan insoniy burchimizni bilmasak, holimizga voy… Hamisha va hamma sohada aql va insofni bayroq qilish insoniy burchimizdir. Adabiyot insonni aql va insofga undaydi.
Ovrupolik faylasufning bir gapini o‘qib qoldim. “Bilim deb hikmatdan, axborot deb bilimdan ayrildik” deydi u. Darvoqe, dunyoni axborot bosib ketdi. Matbuotda ham, radioda ham, televizorda ham har kuni takror: o‘t olib ketdi, suv bosib ketdi, to‘fon, vulqon, zilzila, halokatu falokat… Ko‘chalarda ur-sur, to‘polon, xalq bir taraf, mirshablar bir taraf… Faqat xabar, axborot, informatsiya. Tahlil yo‘q, nega shundoq bo‘layapti, degan savol yo‘q, voqea-hodisaning tub mohiyatiga qiziqish yo‘q. Xullas, faylasufning kuyinganicha bor.
Men adabiyotimizda Sharq adabiyoti an’analari davom etishini istardim. Sharq adabiyotining mag‘zini tashkil etadigan narsa – hikmat. Xo‘sh, hikmat nima? Hikmat – mohiyat, aniqrog‘i mohiyatga yetaklovchi fikr.
“Masnaviyi ma’naviy”da yuzlab hikoyatu rivoyatlar bor. Bittasini aytib beray. Bir darvesh uzoq bir shaharda mashhur avliyo yashashini eshitib, uning ziyoratiga otlanibdi. Yo‘l yurib, yo‘l yursa ham mo‘l yurib, dashtu sahrolar osha avliyoning manziliga yetib, uning eshigini qoqibdi.
“Hay, kim?” ovoz beribdi bolaxona darichasidan ayol kishi.
“Men falon yurtdan hazratimning ziyoratlariga kelgan darveshman” debdi musofir.
“Ovora bo‘libsan, darvesh, — debdi ayol. — Men uning xotiniman. Dunyoda ikkita ablah bo‘lsa, bittasi o‘sha. Dunyoda ikkita benomus, aldoqchi bo‘lsa, bittasi o‘sha shaytoni lain. Ziyoratingga arzimaydi u”, deya bor haqoratu malomatlarni yog‘dirib, erining boshiga mag‘zava to‘kibdi. “Kelgan yo‘lingga qayt” deb gapini tugatibdi.
Darvesh hang-mang bo‘lib qolibdi. E’tiroz etmoqchi bo‘lib og‘iz juftlabdiyu yana o‘zini tiyibdi. “Mayli, nima bo‘lsa ham ko‘ray, chaqiring” deb oyoq tirabdi.
“U uyda yo‘q, chiqib ketgan” debdi ayol.
Shunda darvesh chor-nochor eshikdan yiroqlashib, to‘rt-besh qadam nari ketibdi. Bir odam uchrabdi. “Mabodo falon avliyoni ko‘rmadingizmi?” so‘rabdi darvesh undan. “Ko‘rdim, — debdi haligi kishi, — o‘tin tergani o‘rmonga ketdi”.
Darvesh o‘rmonga qarab yuribdi. Bir payt o‘rmondan avliyo chiqib kelibdi. Arslonga o‘tin ortib, ustiga o‘zi o‘tirib olganmish. Yo‘g‘on bir ilonni qamchi qilib, boshi uzra aylantirib kelayotganmish.
“Hay, darvesh! — debdi yiroqdan. — Ko‘nglingdan nima gaplar kechganini aytaymi?”
“Ayting” debdi darvesh.
“Shundoq avliyo odam shunday johil xotin bilan qanday tirikchilik qilarkin?” deb o‘ylading.
“To‘g‘ri” debdi darvesh.
“O‘ylab qara, bir xotinning javriga chiday olmasam, nechuk avliyo bo‘ldim? O‘shaning javriga chidadimki, arslonni eshshak qilib, ustiga o‘tin ortib, ilonni qamchi qilib yuribman” debdi avliyo.
Xo‘sh, bu rivoyat bilan Mavlono nima demoqchi? Haligi ayol – shunchaki ayol emas, dunyo. Mavlono aytmoqchiki, bu dunyoga keldingmi, bas, u seni ayab o‘tirmaydi. Mashaqqatlarga duchor qiladi, boshingga tahqiru haqoratlar yog‘diradi. Ana shunga chiday olsang, marra seniki, bir nimaga erishasan. Chidamasang, naryog‘ini o‘zingdan ko‘r. Ha, dunyoni chidaganga chiqargan. Mana, sizga rivoyat zamiridan kelib chiqadigan hikmat.
Adabiyotimizni hikmat ruhi tark etmasin deyman.
Aruz – ming yillik she’riyatimizning yetakchi, bosh yo‘li. Uning yurak-qon tomiri. Men aruzda bitgan she’rlarim, ya’ni, g‘azallar, muxammaslar, ruboiylar, dostonlarimni saralab, bir kitob qildim. Asror Samad so‘z boshisi ila nashr etildi. “Shoirning aruz kitobi” rukni ostida… Istagim, har bir o‘zbek shoirning aruz kitobi bo‘lsin. Aruz bizning qonimizda, jonimizda. Mumtoz navolarimizga qanot bag‘ishlagan aruz emasmi? Bas, uni sevaylik, o‘rganaylik. Aruzda qalam tebratib, go‘zal manzumalar yarataylik.
To‘g‘ri, har bir jabhada yangilanish – hayot qonuni. Qolaversa, “Kimki yashab, yangilanadi, o‘sha mangu yashab qoladi”, deydilar ahli bilgichlar. To‘lqin ortidan to‘lqin kelmasa, daryo sassiq ko‘lga aylanadi. Avlod ortidan avlod kelmasa, jamiyat tanazzulga yuz tutadi. Adabiyot ham shunday. Izlanish, yangilanish – doimiy jarayon. Ammo yangilanish boshqalardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nusxa ko‘chirish evaziga bo‘lmasligi, adabiyot o‘zining tabiiy ildizlaridan uzilib qolmasligi kerak.
Keyingi yillarda yapon uchliklari – xakkularni tarjima qilish urf bo‘ldi. O‘qidim, yomon emas. Ammo nimadir yetishmaydiganday. Topdim, qofiya, ohang yetishmayapti. Bir tarjimonga shu haqda aytsam, yapon she’riyatida qofiya yo‘q deb qoldi. Fikrimni tushuntirishga harakat qildim. O‘zbek tili – qofiyali til, bu uning tabiati. Boshqa tillardan o‘girilgan she’r ana shu tabiatga bo‘ysunishi kerak, dedim. Baribir fikrimga qo‘shilmadi. Aytmoqchimanki, qofiyali qilib o‘girganda, u ohang kasb etar, jaranglar edi. Shu qofiyasiz holida esa u, ustoz Mirtemir aytmoqchi, she’r emas, qora so‘z… Yoki shoir Nikolo Bualo yozadi:
Go‘zal ohanglarsiz she’riyat o‘lik,
So‘zlar so‘lg‘in boqar, satrlar so‘nik.
Yana bir aytmoqchi bo‘lganim: kitob nashri va kitob savdosini mukammal tarzda yo‘lga qo‘yish kerak. Yangi milliy kutubxona qurilyapti, bundan benihoya xursandmiz. Endi shunga muvofiq ravishda davlat kitobni o‘z qanoti ostiga olmog‘i darkor. Kitob – ma’naviyatimiz gavhari, uni maishiy-iste’mol mollari bilan bir qatorga qo‘yib, bitta tarozida tortib bo‘lmaydi. Shundoq qilaylikki, bizda kitob kulti bo‘lsin. Shundoq qilaylikki, yaxshi kitob yozgan yozuvchi yaxshi haq ola bilsin, tirikchilik deb boshqa ishlarga chalg‘imasin.
Suhbatimizga xotima o‘rnida yana Mavlonoga murojaat qilmoqchiman.
“Bu dunyoning tuni va zulmati o‘tadi. Undan qolajak narsa – so‘zning nuri, – deydi Mavlono. – Chunonchi, payg‘ambarlar umri kechdi, biroq so‘zlarining ziyosi barhayot va mangu tirikdir”.
“Insonning vujudi bir uyum go‘ngga o‘xshaydi. Ammo ana shu go‘ng azizdir. Chunki uning bag‘rida podshoning uzugi bor” – deydi yana Mavlono.
Podshoning uzugi bu – inson ko‘ngli demak. Shu o‘rinda, ikki olamni men bitta ko‘ngil uchun yaratdim, ikki olam bitta ko‘ngilga sig‘adi, ammo bitta ko‘ngil ikki olamga sig‘maydi, degan hadisni ham eslang…
Adabiyot – inson ko‘ngli deb atalmish ilohiy mo‘jizani madh etuvchi nurli so‘zdir. Men mana shu nurli so‘z ichida ekanim uchun Yaratganga shukrlar qilaman. Va yana bir shukronam: uch qizim, bir o‘g‘lim, besh nabiram bor. Kasblari tarli-tuman: shifokor, rassom, muhandis, iqtisodchi. Ammo ularning hammasi adabiyotni sevishadi, ardoqlashadi.
Manba’: Vatandosh gazetasi
JAMOL KAMOL
SHE’RLAR
Jamol Kamol 1938 yil 9 noyabrda Buxoro viloyati Shofirkon tumanidagi Chitkaron qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekiston xalq shoiri (1992). Buxoro pedagogika institutining filologiya fakultetini tamomlagan (1959). Dastlabki she’riy to‘plami — «Olam kirar yuragimga» (1968). «Cho‘qqilarga yog‘ildi yog‘du» (1971), «Tosh tug‘yon» (1973), «Hasan va oy» (1974), «Quyosh chashmasi» (1975), «Dostonlar» (1978), «Tafakkur» (1979), «Qadah» (1980), «Suvaydo» (1983), «Umidli dunyo» (1988) kabi she’riy asarlar muallifi. Jaloliddin Rumiyning «Masnaviy»si, Ibn Sino, V. Shekspir, Bualo, A. S. Pushkin kabi jaxrn adabiyoti siymolarining asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
SHE’RIYAT
Ko‘l yotardi tog‘larga tutash,
Mavjlariga shamollar shaydo.
Bir bolakay nigohi otash,
Bo‘ldi bir kun sohilda paydo.
Ufqlarga talpingan zilol
Ko‘zlariga bo‘larkan payvast,
Bir zum qoldi hayrat ichra lol,
Hayajonda lol qoldi birpas.
Dam bir hadik, dam havas bilan
Moviy ko‘lga bokdi bolajon.
Bir xo‘rsinish uchdi labidan,
Yuragiga tushdi bir armon.
Egildi-yu, sadaf qayroqni
Moviy ko‘lga tashladi asta.
Suv betida yashnab bir oniy,
Paydo bo‘ldi zilol guldasta.
Yana otdi, yana.. paydar-pay,
Yulduz bo‘lib sochildi to‘zon.
Ko‘l chayqaldi, toshdi bolakay,
Unut bo‘ldi jumlai jahon.
Shovullagan to‘lqinli dunyo
Xayolini qamradi quchib.
Bir payt boqsa, turar shalabbo,
Ko‘l ichida beldan suv kechib.
Entikdi-yu, o‘zni serguluv
To‘lqinlarga otdi bolajon.
Suzar bo‘lsa, iqbolga yor u,
Cho‘kar bo‘lsa, fidoyi bir jon…
QOLDI UMRIM KO‘KLAMI…
Qoldi umrim ko‘klami
Kechmish yo‘lim so‘qmog‘ida,
Qatra nuru qatra ko‘z yoshim
Yonar yaprog‘ida…
Qatra-qatra shabnamida
Shodligimdir yoshirin,
Yoshirindir hasratim ham
Qatra-qatra dog‘ida.
Qatra-qatra nur to‘kib,
Boshimda yondi yulduzi,
O‘pdim ilhom qatrasini
G‘unchayi titrog‘ida.
Mast etib ko‘nglimni bir dam,
Yashnadi armonlarim,
Aks etib jonon faslning
Chaqnagan chaqmog‘ida.
Hislarim sellarga qo‘shdim,
Okdi anhori azim.
O, o‘zim sargashta qoldim
Termulib qirg‘og‘ida.
Ey Jamol, yozing yetishdi,
Bitdi umring ko‘klami,
Bir parining bir nafaslik
Bo‘sayi qaynog‘ida…
UMID
Olam ichra kimga yeru
Kimga osmondir umid,
Kimga olamdek muqarrar,
Kimga armondir umid.
Kimki sahroni chaman istar,
Umid daryosi bor,
Kim yonib ko‘zlar falakni,
Yulduzistondir umid.
Men umid o‘g‘loniman,
Oshdim xatarlar tog‘ini,
Otamen, endi dovon
Oshguvchi o‘g‘londir umid.
Bu hayot ummoni kengdir,
Keng umidlar bahri ham,
Kimga imkon, kimga davron,
Kimga tug‘yondir umid.
O‘yla, jon berdi Ulug‘bek,
Qon tutar dushmanni lek,
Zanglagan egri qilichga
Sachragan qondir umid.
Shamsi anvardir tilim, deb
Elga keltirdi imon —
Ul Navoiykim, basharga
Nuri iymondir umid.
Tong-la kel, deb ul parivashga
Salomlar yo‘lladim,
Tunda borgum, deb javob aytdi,
Shabistondir umid.
Sen umidga banda bo‘lma,
Sen umidlar shohi bo‘l,
Keksalar der: gohi rahmon,
Gohi shaytondir umid.
Kimga qatra, kimga dengiz,
Kimga bir dunyo qadar,
Kim uchun og‘riqli tandin
Chiqmagan jondan umid.
O‘z eli-la iftixor etsa,
Jamolga ayb emas,
O‘tsa gar ming yil jahondin,
O‘zbekistondir umid…
MЕNING UVOQ SHE’RIM – MЕNING DILPORAM
(Turkumdan)
Qarshimda turibdi umrim bir kuni,
Mening uvoq she’rim – mening dilporam
Tong siylagan, oqshom opichgan uni,
Bir satrida sevinch, bir satrida g‘am.
Agar g‘amgin bo‘lsang, sevinchim – najot,
Shod bo‘lsang, ol mana, g‘amimni berdim.
Qanoting bo‘layin, sen ham bo‘l qanot,
Hamdarding bo‘layin, bo‘lgan hamdardim.
* * *
Ko‘kka boqib sukut saqlaydi zamin,
Yerga boqib osmon saqlaydi sukut.
Ko‘kning sukutida qanchalar mazmun,
Yerning sukutida qanchalar o‘git…
Ko‘kday bo‘lsa hamki yuksak, barkamol,
Yerday sukut saqlab turadi oqil.
Birpas sukut sakdab, holingga ko‘z sol,
Birpas sukut saqlab, olamga boqgil…
* * *
Ko‘zda yoshi bilan kuladi bola,
Ilhom asir etgan shoirga monand.
Shoir ham boqarmish yorug‘ olamga
Bolaning musaffo ko‘zlari bilan.
Ajab sehrlidir bu ikki dunyo:
Birpasda sevinchu birpasda qayg‘u
Biri ermak izlab, topadi ma’no,
Biri ertak so‘ylab, aytadi orzu…
— Takdir, meni nega inson yaratding,
Ko‘ksimda shodligu g‘amdan yuz nishon.
— Men senga qalb ila shuur baxsh etdim,
Bilgin deb hirs nima, nimadir hayvon.
— Taqdir, nega meni mehmon yaratding,
Yarq etgan chaqindek ketgum begumon.
— Men senga o‘lchovli umr baxsh etdim,
Bilgin deb ishq nima, nimadir inson…
