Адиб сўзнинг жонини, юрагини ҳис қилиш, тафтида исинишга қандай ноил бўлдийкин? Бизнингча, бунинг туб илдизлари ҳаммаси бориб оилавий муҳити, унинг шаклланиши, наслий имконияти ва ато қилинган истеъдодига бориб тақалади. Унинг “Эртак билан хайрлашув” китобида “Гапни ўзимдан бошласам” деб ёзилган кичик ҳасби ҳолда ёзувчи бибиси ва “ҳар бир гапига мақол-матал қўшиб гапирадиган ва буларнинг барчасини ўзлари тўқийдиган” онаси ҳақида бир оғиз гапириб ўтади.

Санобар Тўлаганова
“ҚУРОҚ”НИНГ КЎЗИ

Санобар Тўлаганова 1970 йилда Қашқадарё вилоятининг Қамаши туманида туғилган. Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика университетини тамомлаган. Ўзекистон Республикаси Фанлар Академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти илмий ходими.

XX аср аввалида янги ўзбек адабиёти дунёга келди, тараққий этди, ривож топди, юксалди, Тасодифни қарангки, аср сўнгида у яна қайтадан янгиланиш томон юз бураётир. Ҳолбуки, бу жараёнда ижод этаётган Эркин Аъзам анъанавий реализм оқимини маъқул билди ва унга содиқ қолди. Содиқликда ҳам гап кўп…

Бугунги кунда ўз услубига эга бўлиш масаласи анчайин камёб, нодир ҳодисага айланмокда. Эркин Аъзам ўзбек адабиётида ўз услубига ва усулига эга ижодкор. Адабиётшуносликда шу вақтгача ёзувчи шахсига, ижодига баҳо беришда, фақатгина яратган асарларига боғланиб, ёзувчи шахси, у кечирган ҳаёт, уни ўраб турган муҳит эътибордан четда қолди. Биз кўпинча, ёзувчи кимдан таъсирланган, қайси китобларни ўқиган, қайси даргоҳда сабоқ олган, устози ким ёки ҳеч бўлмаганда, у кимга тақлид қилиши билан қизиқиб кўрамиз. Мана шу қизиқишлар орасида ўралашиб, ёзувчи шахсини бутунлай тадқиқ доирасидан четлаштириб қўямиз. Балки, худди шу жиҳат бугунги адабий жараён ва танқидчиликдаги айрим нуқталарга аниқлик киритиб, асар замирида яширинган моҳиятга етишимизда кўприк вазифасини бажариши мумкин бўларди. Биргина Эркин Аъзам қаҳрамонлари тилининг бурролиги, кескирлиги, ҳозиржавоблиги, кесатиқ ва пичингга мойиллиги ёзувчининг зуваласи оила муҳитида ийланиб шаклланган тафаккур тарзи, она тилининг билимдони эканлиги билан изоҳланиши мумкин.

Биз билган (ўзи тўлиқ биламизми?) Эркин Аъзам қайси китобни ўқиб ёки қайси даргоҳда таълим олиб бундай сўзбилгич бўлдийкин… Агар шундай бўлса, бу даргоҳда у билан бирга ўқиганлар қанча-ю, ёзувчи бўлгани қанча. Адиб сўзнинг жонини, юрагини ҳис қилиш, тафтида исинишга қандай ноил бўлдийкин? Бизнингча, бунинг туб илдизлари ҳаммаси бориб оилавий муҳити, унинг шаклланиши, наслий имконияти ва ато қилинган истеъдодига бориб тақалади. Унинг “Эртак билан хайрлашув” китобида “Гапни ўзимдан бошласам” деб ёзилган кичик ҳасби ҳолда ёзувчи бибиси ва “ҳар бир гапига мақол-матал қўшиб гапирадиган ва буларнинг барчасини ўзлари тўқийдиган” онаси ҳақида бир оғиз гапириб ўтади. Йўл-йўлакай айтилган кичик изоҳда катта истеъдод ундирилган замин ҳақидаги самимий эътироф бор. Маталсиз, мақолсиз гапирмайдиган она ва бибиси ёзувчини болалигиданоқ сўзга ошно қилган. Ёзувчи сўзни худди моҳир чевар қуроқ қурагандай қурайди. Қуроқ қурашнинг ҳам ўз қонун-қоидаси бор. Қуроқнинг асос “кўзи»ни, “юрак”ини янаям ёрқинроқ очиш, жилвасини бўрттириш учун бўлакларни танлай-саралай билмоқ керак. Ранглар ўзаро уйғунлашиб, бири иккинчисининг жилосини янаям ошишига хизмат қилмоғи даркор. Бу қуроқда ҳар бир “мато”нинг ўз ранги, ўз жилваси бўлади. Бўлаклар бутуннинг мукаммал, яхлит ҳолга келишига сафарбар этилади. Ёзувчи мана шу қоидани мукаммал ўзлаштирган, парчаларни танлаб, саралаб жой-жойига қўя олади. Ўз ишининг моҳир устасига айлана билади!

Аслида халқ орасида бирор бир воқеа, ҳодисага баҳо бериш, бирор нарса ҳақида маълумот беришда чинакам чечан кишилар сўзни чевар “қуроқ” қурагандай маҳорат билан қўллайди. Чечанинг қисқа гапининг ўзидаёқ бир неча қаватли оқим мавжуд бўлади. Бунда биргина маълумотнинг ўзида хабар, баҳо, муносабат, савия бўлиши табиий. Тингловчига эса бу шунчаки кундалик гапдай туюлади. Халқона усулни услуб да- ражасида адабиётга пайванд этиш, бу ҳолни санъат мақомига олиб чиқиш ўта мушкул иш. Бизнинг назаримизда Э.Аъзам услубидаги қон томир ана шу халқона усулни услубга, табиий бадиият ҳодисасига айлантира олганлигида кўринди.

“Бўйимдай бўй топдим-у, кўнглимдай кўнгил топмадим…”

Эркин Аъзамнинг “Забаржад”, “Сув ёқалаб”, “Шовқин” асарларини тадқиқ объекти сифатида танлаб олдик. Унинг қаҳрамонлари ҳеч кимга ўхшамайди, “ностандарт”, қолипларга “сиғмайди”: беғараз, самимий, аммо қув ва шумлиги ўзига етар даражада, жамиятга мослаша олмайдиган, “ҳаммабоп” бўла олмайдиган ўжар, ўр, қайсар…Улар мақсад учун ошкора инқилобчи бўлиб жонланмаса-да, лекин зимдан, ич-ичидан қалб амри йўлида ўзи билан ўзи курашади, исён қилади. Истаб-истамай улар ҳақида ўйлаб қоласиз… Иккиланасиз… Баъзида кўнглингиз ёришади… Нима бўлганда ҳам улар тирик жон. Ўзи учун ўзи гапиради. Қаҳрамон ҳаётдан олинган бир тип бўлса, хато қилиш унга ҳам хос. Ўзининг орқасидан ўзгаларни эргаштирувчи “идеал”лик хусусияти Эркин Аъзам қаҳрамонларига бироз бегона. Қаҳрамонлар ўрнига беихтиёр ўзингизни қўйиб кўрасиз ҳам… Қаҳрамон ҳис-туйғулари, изтиро- блари сизга ҳам таниш, гуё бегона эмас. Бу ҳис битган ярани, ўчган олов кулини қайта титкилайди. Ёзувчи қаҳрамонларининг ўзи билиб-билмай, истаб-истамай мақсад йўлида телбанамо тентираши, ғайритабиий, ақлдан ташқари қилаётган “ҳунар”лари, қилиқлари ажабланарли бўлса-да, нима учундир уларнинг хатти- ҳаракатларидан гумон қилмаймиз, барибир хайрихоҳ бўлаверамиз. Нима бўлганда ҳам биз бу қаҳрамонларга ишонаверамиз, улар билан бирга куйиб пишамиз, яхши кўраверамиз… Худди шу ишончда Эркин Аъзамнинг истеъдоди, бадиий қуввати, маҳорати жам.

Ёзувчи қаҳрамонлари ўзи билан ўзи муросадан чарчаган, безган, шу кўйда тентираган, тирикликка ўзгача нигоҳ билан қарашни афзал билган инсонлар гуруҳидан ташкил топган. Бу қаҳрамонлар жамият билан курашда байроқ кўтариб шиорлар орқасида яшамайди, балки инқилобни ўз кўнглидан ўтказади. Ёзувчи бу образларга гоҳ Забаржад, гоҳ Болта Мардон, гоҳ Фарҳод деб ном қўяди. Теранроқ назар солсак, буларнинг бари шартли номлар. Шартли номлар остида фаолият кўрсатувчи образлар тимсолида фақатгина ўзи билан курашда ўз маслагига содиқ қолган, ҳаётда ўз фикрига собит инсонлар гуруҳи жамланади. Булар воситасида ёзувчи жамиятнинг дардларига малҳам қидиради, маънавий таназзулнинг сабабларига чора истайди. Унинг асарлари туб мағзи — жавҳарини ту- тиб турувчи ғоя бу инсон кўнгли ягоналиги, улуғлиги, азизлиги, унинг измига амал қилиш, юраги тубида- ги хоҳиш-истакларига қулоқ тутиш, фақат унинг учун яшаш зарурлигини яна бир марта эслатишдир. Ёзув- чи асарларида қаҳрамон кўнгил рози ўз-ўзи билан курашади, муросаю мадора йўлига ўтади, алал-оқибат исён қилади. Ҳолбуки, улар юритган муроса бир муддатлик, омонат бўлса-да, айнан шу муваққат сулҳ инсон ҳаётини туб бурилишлар томон бошқариб юборадиган кучга эга! Аслида, ўз-ўзи билан муроса нима? Муроса: инсон қалбидаги ақл ва кўнгилнинг сулҳ тузишимикин… Сулҳнинг шартлари, талаблари борми?

Адиб қаҳрамонлари ҳеч кимга ўхшамаган ноодатий қарашлари ва ўзини тутиши билан сизни ҳам ўйга, мулоҳазага чорлайди… Сиз уларни ёмон кўрмайсиз ва нима учундир яхши кўриб ҳам қолмайсиз… Бу образлар қай йўсинда бўлса-да, сизнинг қалбингизга секингина кира олиши ёки ҳис-туйғуларингиз тирқишидан мўралаши мумкин. Бу асло тасодиф эмас. Аслида, одамзод шу ҳиснинг исканжасида ўзи билиб-билмай умргузаронлик қилмайдими… Шундай мушоҳада уйғотишининг ўзи адиб асарларининг бадиий қувватидан дарак бермайдими?!

Толстойнинг “Асар гоҳида бир сатр учун ёзилади”, деган сўзлари бадииятнинг туб моҳиятини белгилаш баробарида, асар бош ғоясига ишора қилади. Ижодкорнинг бор нияти, мақсади мана шу сатрларга жойланган бўлади. Шеъриятда ҳар бир шеърнинг ўз калит сўзи, «юраги» бўлиб, қолгани эса мана шу сатрларни асослаш учун хизмат қилади. Зеҳн солиб қаралса, гоҳида айрим асарларда мана шу калит сўзни топиш мумкин экан. Биз бу сўзга шартли равишда “шоҳсатр” деб ном бердик. Эркин Аъзам асарларига шу нуқтаи назар билан ёндошиб, яъни ўша “бир сатр” яъни шоҳ сатрни излаб, ёзувчининг “Забаржад”, “Сув ёқалаб”, “Шовқин” асарларидаги баъзи ўринларга диққат қа- ратдик. “Забаржад” қиссаси “индамас” (ўз оти ўзи билан-С.Т.) ва Забаржаднинг хуфёна учрашуви билан бошланади. Йўқ, бу суҳбат ҳам эмасдай… Чунки бунда сўзловчи, жавровчи биргина, у ҳам бўлса Забаржад. Бизнингча, қисса айнан мана шу суҳбат учун ёзилгандек… Бор гап шу ерда, қолгани ёзувчи мақсадини ойдинлаштириш, кучайтириш, бўрттириш, асослаш, далиллаш учун хизмат қилади. Бундан кейин бадиий кодга очқич “шифр” матн остига созлаб жойлаштирилади. Бевосита кузатишлар очқични топишимизга ёрдам беради. “Забаржад деган бир… қиз деймизми энди, жувонми…» Энди унга чуқурроқ разм солиш учун унинг “ичкариси томон мўраласак”, “шугина керакмиди сизларга? Мана, тамом!” Кўнглингиз жойига тушдими, жоним? Баттар бўлинг!” (97-бет). Шу ўринда Забаржадда иккиланиш, бўлиниш юз беради: ақл ва кўнгил тилга киради. Бири иккинчисига иддао қилади. Аммо афсус-надомат борми, бу “таъна-маломатда”… Бизнингча, қайтага “яхши бўлди”, ўзимдан ўзим “қутулдим” дейди. Ўз-ўзидан қутулиш… тутилишми? “Ўзимдан ўзим” ким? Кўнгил ақлга изоҳ бераяптими ёки ақл кўнгилга юпанч бўлмоқчими… “Ўғил бола… Мана кўрасиз, ўғил бўлади. Аниқ, а-аниқ! Ўзингизга ўхшаган: қоравой, индамас. Агар… мабодо қиз бўлиб қолса, дуч келган бирортасига шартта тегиб оламан, Забаржад сўзим!” Теранроқ назар солинса, қизгина фақат фарзанд кўриш истагида шу ишларни қилдими… Бу юпанчми, баҳонами, таънанинг олдини олишми? Яна айнан шу “индамас”дан. Нима учун? Ўйлаб қоласан: ўзига шу йўлни танлаган Забар (биз ҳам уни эркалаб чақирамиз-С.Т.) “индамас”га кўнгил истаги орқасида ўзини топширдими ёки ақл билан чора изладими? Ақлга итоат этувчи, унга бўйсунувчи севги борми… Йўқ бўлса, нега у ақл билан муроса қилади… Юрак ақл билан муроса қила оладими…

Қизгинанинг нияти нима? Кўнгил давосими ёки фарзанд илинжи. Ҳаётда беиз кетгандан кўра бир фарзанд орттиришми? Забаржад баҳонанинг ортига бекиниш илинжида туғилажак боласини “индамас”га алиштирмоқчими? Фарзанд кўриш истаги бўлса, отасининг кимлиги муҳимми, бу ким учун зарур? “Индамас” билан Забарни боғлаб турган ришта вақтинча бўлса-да, шу фарзанд истагими? Бу бир шартномага ўхшаб кетмайдими? Дадасига индамаснинг ўхшатилиши ҳам қизиқ. Ўхшатиладими… ёки дадасини қўмсаганда унга суянадими, даданинг белгилари ундан қидириладими? Ота сингари у ҳам идеал инсонми? Отасига ўхшаганлиги учун ҳам уни ўз кўнгил “осонаси”га киритдими? Аслида бу “остона” жуда тор, унда бир инсонга жой бор. Бунда фақатгина юрак орқали ўтиладиган йўлак бор. Алдов, зўрлик, сохталикка жой йўқ бу “макон”да.

Тирик жон, исёнкор кўнгил, одамлар тугул, ўзи билан ҳам муроса қила билмайдиган ўр қизни енгилтак деб ўйлашингизга изн бермайди-да, аммо “индамас” билан ношаръий учрашувга боришдан ўзини қайтара билмайди. “Бу ишда бой берган мен-ку, сизга нима? Лекин ўзим ҳечам афсус қилмаяпман. Энди сиздан бошқа бирон эркак бу остонани кўрмайди. Забаржад сўзим!” Бу қасам билан тенг. Мабодо, Забаржад ҳам бошқалар сингари “мен қасам ичаман” деса, улардан фарқи қолмайди, сўзинингўзи қасам. Бу ўзига ишончми ё шунчаки ўжарликми. У ҳам бошқалар қатори яратилгандан олиб яралган иссиқ жон! Аслида, ўзини ўзидан озод қила олган, руҳи озод одамгина сева олиши мумкин. Забаржад ўзини мажбурлаб, Абдулазиз аканикига боришини ҳам тақдирга таваккалми, деб ўйлаб қоласан. Аммо бу ақли расо, шаддод қиз яна билганини қилади, бахтни шу “омонат, индамас”дан топади.

Эркин Аъзам доимо “индамас”ни (“Забаржад”) парда ортида тасвирлайди. Бирор марта юзини, овозини эшиттирмаган, сигарет тутуни орасида ўзи ҳам ҳавога сингиб кетган одам ўзи бормиди ёки кўланка, шарпами… Фарҳодда (“Шовқин”)да эса аксинча. Вика нима учун Фарҳодга боғланганини ўзи англаб етмайди, фикрсиз, образ мантиғи етарли далилланмаган. Ёзувчи фақат Фарҳоднинг муҳаббатини муҳим деб билади, Вика фақат севилади. Виканинг севиши айтилмайди, кўрсатилмайди. Бу ҳам ёзувчининг нияти ва мақсади билан боғликдир, эҳтимол. Ёки “Шовқин” романининг баҳсталаб ўринларидан биридир…

Яна бир гап. “Забаржад” асари сўнгида шу вақтгача асардан ташқарида бўлган муаллиф бевосита ҳикоячидан иштирокчига айланади. Бу ҳолнинг маъноси бормикин… Муаллиф асар моҳиятини очишга бир оз шошгандай… Ҳадик ўринлими? Бизнингча, бу шарт эмасдай…

Эркин Аъзамнинг кейинги асарларидан бири “Сув ёқалаб”да Болта Мардон ўзини кўндириб яшашдан зада бўлган инсон умри ниҳоясида дилидагини тилига кўчиришга мажбур. Бундан бу ёғига бу армонни кўтариш кўнгил учун оғирлик қилади. Юраги тубидаги дардни кимгадир айтиб, енгиллашгиси келди. Болта Мардоннинг юраги тубида ўзидан ўзи бекитган сири бор. Уни зўрласангиз ҳам, ялинсангиз ҳам, айта олмайдиган гидири бор. Йиллар давомида бу дард эскириб борган сари кучайиб армон аламга айланди. Болта Мардон юрагидаги бу юкдан қутулиш учун зиммасидаги юкни елкалайдиган одам қидиради. Дардни бировга айтиб, ундан қутулиб бўлармикин?

Айтса кимга айтади? Бу аввалгисидан ҳам оғирроқ юк. Бунинг учун кўнгил маҳрами, сирдош, “жураги бор” мард бўлмоғи лозим. Оқил ота ўйлай-ўйлай бу мардни топади. У сирга фақат ҳали уйланмаган, ўқимишли кенжа ўғил муносиб маҳрам бўла олади деб ўйлайди. Фарзандлар орасидан ҳали уйланмаган кенжанинг лойиқ кўрилишида ҳам гап кўп…Мана биз қидирган сатрлар: “Тағин бир гап, ўғлим. Эртага бир кун орқамда қолмасин-да. Сен энди ёш бола эмассан, билиб қўйганинг маъқул. Нолиган — ношукр дейдилар. Энангни айтаман-да, яхши хотин. Ювош. Ўзим ҳам ундан бирон ёмонлик кўрмадим. Лекин кўнгил қурғур ҳе-еч… Билмадим — нимага…” (88- бет). Умрининг интиҳосида у барча довонлардан эсон-омон, имон бут ҳолда ўта билган. Мундоқ қараганда, ҳаётда ками қолмаган, Аммо нимадир унинг кўнглини ўкситади, дилини қайтадан яралайди. Унинг кўнгли ярим. Умуман адиб асарларида очиқ мазмунда айтилганидан айтилмаганлари кўп… Жамиятнинг йиринг босган дардлари бу кемтикликни янаям бўрттириш учун сабаб, восита бўлиб хизмат қилади. Ўз аёлидан ҳеч бир ёмонлик кўрмаган, болаларининг онаси, “ювош”, муштипар аёл унга содиқ бўлган бўлса-да, ўжар кўнгилни кўндириш қийин. Бўйидай бўй топди-ю, кўнгилдай кўнгил топмади… Бу сирли соғинишни, кўнгли нимадир тусашини Болта Мардоннинг ўзи англай билмай ҳалак. Ўзи бу туйғунинг таркибини, вақти-соатини, давосини ким билади? Инсон зотини бир умр қийнаган бу дардга ким ечим топа билган? Ҳеч бўлмаганда ҳали уйланмаган ўғилнинг бу каби армонларга ошно тутинмаслик чораси эмасмикин?

“Шовқин” романидаги Фарҳод кўнгил илинжида “қулоқ” баҳона юрт кезади. Ҳаёт мазмунида ўзини қидириш, тафтиш этиш Фарҳбд учун таскин, ўзига юпанч. У Викани кўргандан кейин кўнгил исён қилиб, аста-секин юрак эҳтиёжига айланади. Фарҳод бир оз вақт бу исённи ақл билан бостиришга муваффақ бўлади. Исён қўзғолонга йўл беради. Мажбурият остида зўрлаб бостириб турилган исён алангаси тобора шиддат олиб, ловиллаб, гуриллаб кетади Бу асардаги шоҳсатрни шу лавҳада деб билдик. “Қаранг, ҳаёт ўзи ғала-ғовур шовқинга тўла-ку, тўғрими? Кўнгилни ўйланг, кўнгилни авайланг, иним. Кўнгил-ўзингизники, қолган шовқин-сурон эса дунёга тан.Одамзотнинг миллати сон-саноқсиз бўлиши мумкин, лекин унинг ўзи ягона, бир нусхалик холос! Кўнгил ҳам шундай- биттагина, якка-ягона.” Забаржад, Болта Мардон, Фарҳод қарашларини ифодалаган бу ўй-фикрлар ёзувчининг ҳаёт ҳақидаги фалсафаси, иқроридир. Ҳар бир яратилган асар ҳам ёзувчининг ўзи англаган ва шуни маъқул билган ҳаёт фалсафасидир.

Эркин Аъзам. Шовқин (роман)

Sanobar To’laganova
“QUROQ”NING KO’ZI

Sanobar To’laganova 1970 yilda Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanida tug’ilgan. Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universitetini tamomlagan. O’zekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti ilmiy xodimi.

XX asr avvalida yangi o’zbek adabiyoti dunyoga keldi, taraqqiy etdi, rivoj topdi, yuksaldi, Tasodifni qarangki, asr so’ngida u yana qaytadan yangilanish tomon yuz burayotir. Holbuki, bu jarayonda ijod etayotgan Erkin A’zam an’anaviy realizm oqimini ma’qul bildi va unga sodiq qoldi. Sodiqlikda ham gap ko’p…

Bugungi kunda o’z uslubiga ega bo’lish masalasi anchayin kamyob, nodir hodisaga aylanmokda. Erkin A’zam o’zbek adabiyotida o’z uslubiga va usuliga ega ijodkor. Adabiyotshunoslikda shu vaqtgacha yozuvchi shaxsiga, ijodiga baho berishda, faqatgina yaratgan asarlariga bog’lanib, yozuvchi shaxsi, u kechirgan hayot, uni o’rab turgan muhit e’tibordan chetda qoldi. Biz ko’pincha, yozuvchi kimdan ta’sirlangan, qaysi kitoblarni o’qigan, qaysi dargohda saboq olgan, ustozi kim yoki hech bo’lmaganda, u kimga taqlid qilishi bilan qiziqib ko’ramiz. Mana shu qiziqishlar orasida o’ralashib, yozuvchi shaxsini butunlay tadqiq doirasidan chetlashtirib qo’yamiz. Balki, xuddi shu jihat bugungi adabiy jarayon va tanqidchilikdagi ayrim nuqtalarga aniqlik kiritib, asar zamirida yashiringan mohiyatga yetishimizda ko’prik vazifasini bajarishi mumkin bo’lardi. Birgina Erkin A’zam qahramonlari tilining burroligi, keskirligi, hozirjavobligi, kesatiq va pichingga moyilligi yozuvchining zuvalasi oila muhitida iylanib shakllangan tafakkur tarzi, ona tilining bilimdoni ekanligi bilan izohlanishi mumkin.

Biz bilgan (o’zi to’liq bilamizmi?) Erkin A’zam qaysi kitobni o’qib yoki qaysi dargohda ta’lim olib bunday so’zbilgich bo’ldiykin… Agar shunday bo’lsa, bu dargohda u bilan birga o’qiganlar qancha-yu, yozuvchi bo’lgani qancha. Adib so’zning jonini, yuragini his qilish, taftida isinishga qanday noil bo’ldiykin? Bizningcha, buning tub ildizlari hammasi borib oilaviy muhiti, uning shakllanishi, nasliy imkoniyati va ato qilingan iste’dodiga borib taqaladi. Uning “Ertak bilan xayrlashuv” kitobida “Gapni o’zimdan boshlasam” deb yozilgan kichik hasbi holda yozuvchi bibisi va “har bir gapiga maqol-matal qo’shib gapiradigan va bularning barchasini o’zlari to’qiydigan” onasi haqida bir og’iz gapirib o’tadi. Yo’l-yo’lakay aytilgan kichik izohda katta iste’dod undirilgan zamin haqidagi samimiy e’tirof bor. Matalsiz, maqolsiz gapirmaydigan ona va bibisi yozuvchini bolaligidanoq so’zga oshno qilgan. Yozuvchi so’zni xuddi mohir chevar quroq quraganday quraydi. Quroq qurashning ham o’z qonun-qoidasi bor. Quroqning asos “ko’zi»ni, “yurak”ini yanayam yorqinroq ochish, jilvasini bo’rttirish uchun bo’laklarni tanlay-saralay bilmoq kerak. Ranglar o’zaro uyg’unlashib, biri ikkinchisining jilosini yanayam oshishiga xizmat qilmog’i darkor. Bu quroqda har bir “mato”ning o’z rangi, o’z jilvasi bo’ladi. Bo’laklar butunning mukammal, yaxlit holga kelishiga safarbar etiladi. Yozuvchi mana shu qoidani mukammal o’zlashtirgan, parchalarni tanlab, saralab joy-joyiga qo’ya oladi. O’z ishining mohir ustasiga aylana biladi!

Aslida xalq orasida biror bir voqea, hodisaga baho berish, biror narsa haqida ma’lumot berishda chinakam chechan kishilar so’zni chevar “quroq” quraganday mahorat bilan qo’llaydi. Chechaning qisqa gapining o’zidayoq bir necha qavatli oqim mavjud bo’ladi. Bunda birgina ma’lumotning o’zida xabar, baho, munosabat, saviya bo’lishi tabiiy. Tinglovchiga esa bu shunchaki kundalik gapday tuyuladi. Xalqona usulni uslub da- rajasida adabiyotga payvand etish, bu holni san’at maqomiga olib chiqish o’ta mushkul ish. Bizning nazarimizda E.A’zam uslubidagi qon tomir ana shu xalqona usulni uslubga, tabiiy badiiyat hodisasiga aylantira olganligida ko’rindi.

“Bo’yimday bo’y topdim-u, ko’nglimday ko’ngil topmadim…”

Erkin A’zamning “Zabarjad”, “Suv yoqalab”, “Shovqin” asarlarini tadqiq ob’ekti sifatida tanlab oldik. Uning qahramonlari hech kimga o’xshamaydi, “nostandart”, qoliplarga “sig’maydi”: beg’araz, samimiy, ammo quv va shumligi o’ziga yetar darajada, jamiyatga moslasha olmaydigan, “hammabop” bo’la olmaydigan o’jar, o’r, qaysar…Ular maqsad uchun oshkora inqilobchi bo’lib jonlanmasa-da, lekin zimdan, ich-ichidan qalb amri yo’lida o’zi bilan o’zi kurashadi, isyon qiladi. Istab-istamay ular haqida o’ylab qolasiz… Ikkilanasiz… Ba’zida ko’nglingiz yorishadi… Nima bo’lganda ham ular tirik jon. O’zi uchun o’zi gapiradi. Qahramon hayotdan olingan bir tip bo’lsa, xato qilish unga ham xos. O’zining orqasidan o’zgalarni ergashtiruvchi “ideal”lik xususiyati Erkin A’zam qahramonlariga biroz begona. Qahramonlar o’rniga beixtiyor o’zingizni qo’yib ko’rasiz ham… Qahramon his-tuyg’ulari, iztiro- blari sizga ham tanish, guyo begona emas. Bu his bitgan yarani, o’chgan olov kulini qayta titkilaydi. Yozuvchi qahramonlarining o’zi bilib-bilmay, istab-istamay maqsad yo’lida telbanamo tentirashi, g’ayritabiiy, aqldan tashqari qilayotgan “hunar”lari, qiliqlari ajablanarli bo’lsa-da, nima uchundir ularning xatti- harakatlaridan gumon qilmaymiz, baribir xayrixoh bo’laveramiz. Nima bo’lganda ham biz bu qahramonlarga ishonaveramiz, ular bilan birga kuyib pishamiz, yaxshi ko’raveramiz… Xuddi shu ishonchda Erkin A’zamning iste’dodi, badiiy quvvati, mahorati jam.

Yozuvchi qahramonlari o’zi bilan o’zi murosadan charchagan, bezgan, shu ko’yda tentiragan, tiriklikka o’zgacha nigoh bilan qarashni afzal bilgan insonlar guruhidan tashkil topgan. Bu qahramonlar jamiyat bilan kurashda bayroq ko’tarib shiorlar orqasida yashamaydi, balki inqilobni o’z ko’nglidan o’tkazadi. Yozuvchi bu obrazlarga goh Zabarjad, goh Bolta Mardon, goh Farhod deb nom qo’yadi. Teranroq nazar solsak, bularning bari shartli nomlar. Shartli nomlar ostida faoliyat ko’rsatuvchi obrazlar timsolida faqatgina o’zi bilan kurashda o’z maslagiga sodiq qolgan, hayotda o’z fikriga sobit insonlar guruhi jamlanadi. Bular vositasida yozuvchi jamiyatning dardlariga malham qidiradi, ma’naviy tanazzulning sabablariga chora istaydi. Uning asarlari tub mag’zi — javharini tu- tib turuvchi g’oya bu inson ko’ngli yagonaligi, ulug’ligi, azizligi, uning izmiga amal qilish, yuragi tubida- gi xohish-istaklariga quloq tutish, faqat uning uchun yashash zarurligini yana bir marta eslatishdir. Yozuv- chi asarlarida qahramon ko’ngil rozi o’z-o’zi bilan kurashadi, murosayu madora yo’liga o’tadi, alal-oqibat isyon qiladi. Holbuki, ular yuritgan murosa bir muddatlik, omonat bo’lsa-da, aynan shu muvaqqat sulh inson hayotini tub burilishlar tomon boshqarib yuboradigan kuchga ega! Aslida, o’z-o’zi bilan murosa nima? Murosa: inson qalbidagi aql va ko’ngilning sulh tuzishimikin… Sulhning shartlari, talablari bormi?

Adib qahramonlari hech kimga o’xshamagan noodatiy qarashlari va o’zini tutishi bilan sizni ham o’yga, mulohazaga chorlaydi… Siz ularni yomon ko’rmaysiz va nima uchundir yaxshi ko’rib ham qolmaysiz… Bu obrazlar qay yo’sinda bo’lsa-da, sizning qalbingizga sekingina kira olishi yoki his-tuyg’ularingiz tirqishidan mo’ralashi mumkin. Bu aslo tasodif emas. Aslida, odamzod shu hisning iskanjasida o’zi bilib-bilmay umrguzaronlik qilmaydimi…Shunday mushohada uyg’otishining o’zi adib asarlarining badiiy quvvatidan darak bermaydimi?!

Tolstoyning “Asar gohida bir satr uchun yoziladi”, degan so’zlari badiiyatning tub mohiyatini belgilash barobarida, asar bosh g’oyasiga ishora qiladi. Ijodkorning bor niyati, maqsadi mana shu satrlarga joylangan bo’ladi. She’riyatda har bir she’rning o’z kalit so’zi, «yuragi» bo’lib, qolgani esa mana shu satrlarni asoslash uchun xizmat qiladi. Zehn solib qaralsa, gohida ayrim asarlarda mana shu kalit so’zni topish mumkin ekan. Biz bu so’zga shartli ravishda “shohsatr” deb nom berdik. Erkin A’zam asarlariga shu nuqtai nazar bilan yondoshib, ya’ni o’sha “bir satr” ya’ni shoh satrni izlab, yozuvchining “Zabarjad”, “Suv yoqalab”, “Shovqin” asarlaridagi ba’zi o’rinlarga diqqat qa- ratdik. “Zabarjad” qissasi “indamas” (o’z oti o’zi bilan-S.T.) va Zabarjadning xufyona uchrashuvi bilan boshlanadi. Yo’q, bu suhbat ham emasday… Chunki bunda so’zlovchi, javrovchi birgina, u ham bo’lsa Zabarjad. Bizningcha, qissa aynan mana shu suhbat uchun yozilgandek… Bor gap shu yerda, qolgani yozuvchi maqsadini oydinlashtirish, kuchaytirish, bo’rttirish, asoslash, dalillash uchun xizmat qiladi. Bundan keyin badiiy kodga ochqich “shifr” matn ostiga sozlab joylashtiriladi. Bevosita kuzatishlar ochqichni topishimizga yordam beradi. “Zabarjad degan bir… qiz deymizmi endi, juvonmi…» Endi unga chuqurroq razm solish uchun uning “ichkarisi tomon mo’ralasak”, “shugina kerakmidi sizlarga? Mana, tamom!” Ko’nglingiz joyiga tushdimi, jonim? Battar bo’ling!” (97-bet). Shu o’rinda Zabarjadda ikkilanish, bo’linish yuz beradi: aql va ko’ngil tilga kiradi. Biri ikkinchisiga iddao qiladi. Ammo afsus-nadomat bormi, bu “ta’na-malomatda”… Bizningcha, qaytaga “yaxshi bo’ldi”, o’zimdan o’zim “qutuldim” deydi. O’z-o’zidan qutulish… tutilishmi? “O’zimdan o’zim” kim? Ko’ngil aqlga izoh berayaptimi yoki aql ko’ngilga yupanch bo’lmoqchimi… “O’g’il bola… Mana ko’rasiz, o’g’il bo’ladi. Aniq, a-aniq! O’zingizga o’xshagan: qoravoy, indamas. Agar… mabodo qiz bo’lib qolsa, duch kelgan birortasiga shartta tegib olaman, Zabarjad so’zim!” Teranroq nazar solinsa, qizgina faqat farzand ko’rish istagida shu ishlarni qildimi… Bu yupanchmi, bahonami, ta’naning oldini olishmi? Yana aynan shu “indamas”dan. Nima uchun? O’ylab qolasan: o’ziga shu yo’lni tanlagan Zabar (biz ham uni erkalab chaqiramiz-S.T.) “indamas”ga ko’ngil istagi orqasida o’zini topshirdimi yoki aql bilan chora izladimi? Aqlga itoat etuvchi, unga bo’ysunuvchi sevgi bormi… Yo’q bo’lsa, nega u aql bilan murosa qiladi… Yurak aql bilan murosa qilaoladimi…

Qizginaning niyati nima? Ko’ngil davosimi yoki farzand ilinji. Hayotda beiz ketgandan ko’ra bir farzand orttirishmi? Zabarjad bahonaning ortiga bekinish ilinjida tug’ilajak bolasini “indamas”ga alishtirmoqchimi? Farzand ko’rish istagi bo’lsa, otasining kimligi muhimmi, bu kim uchun zarur? “Indamas” bilan Zabarni bog’lab turgan rishta vaqtincha bo’lsa-da, shu farzand istagimi? Bu bir shartnomaga o’xshab ketmaydimi? Dadasiga indamasning o’xshatilishi ham qiziq. O’xshatiladimi… yoki dadasini qo’msaganda unga suyanadimi, dadaning belgilari undan qidiriladimi? Ota singari u ham ideal insonmi? Otasiga o’xshaganligi uchun ham uni o’z ko’ngil “osonasi”ga kiritdimi? Aslida bu “ostona” juda tor, unda bir insonga joy bor. Bunda faqatgina yurak orqali o’tiladigan yo’lak bor. Aldov, zo’rlik, soxtalikka joy yo’q bu “makon”da.

Tirik jon, isyonkor ko’ngil, odamlar tugul, o’zi bilan ham murosa qila bilmaydigan o’r qizni yengiltak deb o’ylashingizga izn bermaydi-da, ammo “indamas” bilan noshar’iy uchrashuvga borishdan o’zini qaytara bilmaydi. “Bu ishda boy bergan men-ku, sizga nima? Lekin o’zim hecham afsus qilmayapman. Endi sizdan boshqa biron erkak bu ostonani ko’rmaydi. Zabarjad so’zim!” Bu qasam bilan teng. Mabodo, Zabarjad ham boshqalar singari “men qasam ichaman” desa, ulardan farqi qolmaydi, so’ziningo’zi qasam. Bu o’ziga ishonchmi yo shunchaki o’jarlikmi. U ham boshqalar qatori yaratilgandan olib yaralgan issiq jon! Aslida, o’zini o’zidan ozod qila olgan, ruhi ozod odamgina seva olishi mumkin. Zabarjad o’zini majburlab, Abdulaziz akanikiga borishini ham taqdirga tavakkalmi, deb o’ylab qolasan. Ammo bu aqli raso, shaddod qiz yana bilganini qiladi, baxtni shu “omonat, indamas”dan topadi.

Erkin A’zam doimo “indamas”ni (“Zabarjad”) parda ortida tasvirlaydi. Biror marta yuzini, ovozini eshittirmagan, sigaret tutuni orasida o’zi ham havoga singib ketgan odam o’zi bormidi yoki ko’lanka, sharpami… Farhodda (“Shovqin”)da esa aksincha. Vika nima uchun Farhodga bog’langanini o’zi anglab yetmaydi, fikrsiz, obraz mantig’i yetarli dalillanmagan. Yozuvchi faqat Farhodning muhabbatini muhim deb biladi, Vika faqat seviladi. Vikaning sevishi aytilmaydi, ko’rsatilmaydi. Bu ham yozuvchining niyati va maqsadi bilan bog’likdir, ehtimol. Yoki “Shovqin” romanining bahstalab o’rinlaridan biridir…

Yana bir gap. “Zabarjad” asari so’ngida shu vaqtgacha asardan tashqarida bo’lgan muallif bevosita hikoyachidan ishtirokchiga aylanadi. Bu holning ma’nosi bormikin… Muallif asar mohiyatini ochishga bir oz shoshganday… Hadik o’rinlimi? Bizningcha, bu shart emasday…

Erkin A’zamning keyingi asarlaridan biri “Suv yoqalab”da Bolta Mardon o’zini ko’ndirib yashashdan zada bo’lgan inson umri nihoyasida dilidagini tiliga ko’chirishga majbur. Bundan bu yog’iga bu armonni ko’tarish ko’ngil uchun og’irlik qiladi. Yuragi tubidagi dardni kimgadir aytib, yengillashgisi keldi. Bolta Mardonning yuragi tubida o’zidan o’zi bekitgan siri bor. Uni zo’rlasangiz ham, yalinsangiz ham, ayta olmaydigan gidiri bor. Yillar davomida bu dard eskirib borgan sari kuchayib armon alamga aylandi. Bolta Mardon yuragidagi bu yukdan qutulish uchun zimmasidagi yukni yelkalaydigan odam qidiradi. Dardni birovga aytib, undan qutulib bo’larmikin?

Aytsa kimga aytadi? Bu avvalgisidan ham og’irroq yuk. Buning uchun ko’ngil mahrami, sirdosh, “juragi bor” mard bo’lmog’i lozim. Oqil ota o’ylay-o’ylay bu mardni topadi. U sirga faqat hali uylanmagan, o’qimishli kenja o’g’il munosib mahram bo’la oladi deb o’ylaydi. Farzandlar orasidan hali uylanmagan kenjaning loyiq ko’rilishida ham gap ko’p…Mana biz qidirgan satrlar: “Tag’in bir gap, o’g’lim. Ertaga bir kun orqamda qolmasin-da. Sen endi yosh bola emassan, bilib qo’yganing ma’qul. Noligan — noshukr deydilar. Enangni aytaman-da, yaxshi xotin. Yuvosh. O’zim ham undan biron yomonlik ko’rmadim. Lekin ko’ngil qurg’ur he-yech… Bilmadim — nimaga…” (88- bet). Umrining intihosida u barcha dovonlardan eson-omon, imon but holda o’ta bilgan. Mundoq qaraganda, hayotda kami qolmagan, Ammo nimadir uning ko’nglini o’ksitadi, dilini qaytadan yaralaydi. Uning ko’ngli yarim. Umuman adib asarlarida ochiq mazmunda aytilganidan aytilmaganlari ko’p… Jamiyatning yiring bosgan dardlari bu kemtiklikni yanayam bo’rttirish uchun sabab, vosita bo’lib xizmat qiladi. O’z ayolidan hech bir yomonlik ko’rmagan, bolalarining onasi, “yuvosh”, mushtipar ayol unga sodiq bo’lgan bo’lsa-da, o’jar ko’ngilni ko’ndirish qiyin. Bo’yiday bo’y topdi-yu, ko’ngilday ko’ngil topmadi… Bu sirli sog’inishni, ko’ngli nimadir tusashini Bolta Mardonning o’zi anglay bilmay halak. O’zi bu tuyg’uning tarkibini, vaqti-soatini, davosini kim biladi? Inson zotini bir umr qiynagan bu dardga kim yechim topa bilgan? Hech bo’lmaganda hali uylanmagan o’g’ilning bu kabi armonlarga oshno tutinmaslik chorasi emasmikin?

“Shovqin” romanidagi Farhod ko’ngil ilinjida “quloq” bahona yurt kezadi. Hayot mazmunida o’zini qidirish, taftish etish Farhbd uchun taskin, o’ziga yupanch. U Vikani ko’rgandan keyin ko’ngil isyon qilib, asta-sekin yurak ehtiyojiga aylanadi. Farhod bir oz vaqt bu isyonni aql bilan bostirishga muvaffaq bo’ladi. Isyon qo’zg’olonga yo’l beradi. Majburiyat ostida zo’rlab bostirib turilgan isyon alangasi tobora shiddat olib, lovillab, gurillab ketadi Bu asardagi shohsatrni shu lavhada deb bildik. “Qarang, hayot o’zi g’ala-g’ovur shovqinga to’la-ku, to’g’rimi? Ko’ngilni o’ylang, ko’ngilni avaylang, inim. Ko’ngil-o’zingizniki, qolgan shovqin-suron esa dunyoga tan.Odamzotning millati son-sanoqsiz bo’lishi mumkin, lekin uning o’zi yagona, bir nusxalik xolos! Ko’ngil ham shunday- bittagina, yakka-yagona.” Zabarjad, Bolta Mardon, Farhod qarashlarini ifodalagan bu o’y-fikrlar yozuvchining hayot haqidagi falsafasi, iqroridir. Har bir yaratilgan asar ham yozuvchining o’zi anglagan va shuni ma’qul bilgan hayot falsafasidir.