Усмон Носир ҳавосиз камераларда ҳам барча азоб ва уқубатни, сотқинлик ва разолат, ҳақорат ва очликни унутиб, ўзини шеърият водийсида олтин ёлли тулпор устида ҳис этди. Зеро, у илоҳий кучнинг хоҳиши ва муруввати билан дунёга келган шоир эди.

Мирпўлат Мирзо
АРМОН
Эссе

Кўклам эндигина кенгликларга муаттар бўйларини таратаётган дамлар ёдингиздами? Тонг пайти илк гиёҳлар ниш урган қирлар, адирлар, уйғонаётган далалар шабнамларга чўмилади ва бу шабнамлар ҳовурга айланиб, қуёшнинг соғинтирган шуълаларини оқликка чулғайди. Тутаб ётган исириқ тутунлари янглиғ бу ҳовур тоғ этакларига тўшалган оқ туманларга қўшилиб, қор босган тоғларга, ложувард уфқларга янада ажиб бокиралик ато этади. Кўнгил кўклам тонгининг оқ нурлари оғушидаги масту мустағриқ тоғлар остонасига талпинади. Шунда қалбингиздаги туйғуларга сафо берувчи ҳамроз нигоҳларга термулиб:

Юр, тоғларга чиқайлик,
Майли, юр!
Эҳ, қандай чиройли
Оппоқ нур!..
дейсиз шивирлаб.

Эсимда, мен ҳам умримнинг ёшлик дамлари дунёни бирам масъум идрок қилар, борлиққа баҳор ато этаётган ранглар қаршисида лол туриб қолар, уларни қандай номлашни билмай гангир эдим. Айниқса, мен ўрикнинг сурх новдасида яққол кўзга ташланган ғуж-ғуж ғунчалардаги пушти рангга ютоқиб боқардим. Бу ранг тетик новдалардан сизиб чиққан кўкиш, яшил ва тўқ қизил ранглар қоришмасидан иборат алламбало ранг эдики, менинг шууримда соғлом қон, соғлом аланга рамзидек туюлар ва бу аланга совуқликни, ҳар қандай мушкулоту ҳар қандай иллатни ёндира олишга қодир ёлқин тимсолига айланарди. Шундай бўлгач, дунё кўзингга ҳали юз очмаган саодатлар остонаси бўлиб кўринса, не ажаб! Бир томонда – чаппор уриб очилишига саноқли сониялар қолган ғунчалар, бир томонда – зумуррад шабнамлар ҳовурига чўмилган оқ нурлар!..

Мен Усмон Носирнинг мазкур шеърини ҳар гал ютоқиб ўқийман. Ва юрагимдан ҳар гал алланечук армон, алланечук ғусса аригандек, нари кетгандек бўлади.

Олмос каби оппоқ қор
Ялтирар.
Нега бунча дил оқар,
Қалтирар.

Шоир нигоҳи олмосдайин оппоқ қорга нега тикилиб қолди? Нечун унинг дили оқмоқда? Нимадан қалтирамоқда?

Биласанми, ёшлик бу
Тўймаган,
Тиним билмас, гўё сув
Ўйнаган.

Олис чўққилардаги олмос қор шоирга ҳар сафар тўйиб ўйнамаган, яйраб-яшнамаган дамларини эслатади ва у энди қўл етмас, қайтмас олис ёшлик бўлиб кўринади.

Шунга ўта чиройлик
Кўринур…
Юр, тоғларга чиқайлик,
Майли, юр!

Бироқ шоир унга насиб этмаган, уни четлаб ўтган ёшлик қошига боришни истайди, унинг дийдорига тўйишни хоҳлайди.Унинг қошига севимли ёр билан қўл ушлашиб бориш ҳаммасидан гўзал!.. Чунки бу сурур, нашида юракдаги турфа ситаму аламларни ўз гирдобига олиб, кўмиб юборадигандай…

Ўзбек шеъриятидаги бетакрор сиймо, ҳамиша навқирон шоир Усмон Носир қаламига мансуб кўплаб шеърларни худди юқоридагидек тўлиб-тошиб тавсифлаш мумкин.

Усмон Носир таваллудига ўтган йили 100 йил тўлди. Лекин у жуда кам яшади. Мустабид тузум уни 25 ёшида қамоққа ташлади. Шоир 10 йилгина ижод қилди. .

Яқинда бир даврада қандайдир муносабат би­лан Усмон Носир номи тилга олинганда, шоир дўстларимиздан бири, Усмон Носир зўр шоир эмасди, деди. Менга унинг бу беписандлик билан айтган гапи оғир ботди. Чунки мен Усмон Носир ижоди ва ҳаёти билан яқиндагина қайта танишиб чиққан эдим. Бироқ мен “ботир оғиз” шоирнинг бу шаккок фикри билан баҳслашиб ўтиришни ўзимга эп кўрмадим.

Бугунги кун тафаккури қирғоғидан – Истиқлол соҳилидан туриб ХХ аср ўзбек адабиётига, хусусан, шеъриятига назар ташлайдиган бўлсак, шак-шубҳасиз, ажиб манзарани кўрамиз.Зеро, шўролар замонидаги кўпгина адибларнинг номлари – уларнинг соясига салом берган ҳатто бизларнинг-да ёдимиздан ўчиб кетди. Вақт – олий ҳакам, деганлари шу бўлса керак-да!

Усмон Носир номи эса долғали аср синовларида заха топмади, ундан марос бўлиб қолган шеърлар тарих “қилкўприги”дан омон ўтиб бормоқда. Яна шу нарса ҳам муҳимки, агар биз бугунги кун ўзбек шеъриятидаги етакчи йўналиш замирига назар солсак, унинг ибтидоси Усмон Носир шеърлари билан ниҳоятда ҳамоҳанг эканлигига амин бўламиз. Шу боисдан шоир ижодини ўрганиш, уни таҳлил ва тадқиқ қилиш шеъриятимиз равнақига хизмат қиладиган омиллардан бири бўлиб қолаверади. Унинг ҳаётини ва мураккаб қисматини идрок этиш, уни ўқувчи кўз ўнгида тўлақонли гавдалантириб бериш эса ёшларда озод Ватан туйғусини, улар руҳиятига Истиқлол сурурини сингдиришда, шубҳасиз, жуда қўл келади. Зеро, шоирнинг ўзи бу борада эзгу умид билан:

Баргдек узилиб кетсам
Унутмас мени боғим.
Ишимни ҳурмат қилур,
Гуллардан ҳайкал қурур…
деб айтмаганмиди!

Ушбу ўринда камина шуни таъкидламоқни истардимки, Усмон Носир ҳаёти ва ижодига доир фикр ва мулоҳазалар қоғозга туширилар экан, улар “янги гап” айтиш замзамасидан йироқдир. Бу битиклар бу оташин шоир барҳаёт руҳига шогирдлик эҳтиромининг бир ифодаси, холос…

Усмон Носир 1912 йил 13 ноябрда Наманган шаҳрида Маматхўжа ва Холамбиби оиласида туғилди. Маматхўжа тўкилиб-сочилиб яшамаган бўлса ҳам хуш ахлоқи билан, хоксорлигию камтарлиги билан эл-юртга танилган кимса эди. У фарзанди тўрт ёшлигида касаллиги туфайли ёруғ дунёни тарк этади.

Оила бошчисидан жудо бўлган Холамбиби бир муддат укасиникига бориб кун кечиради. Бу хонадонга қўшни бўлган қариндошиникига келган қўқонлик Мамасодиқбойнинг ўғли Носирҳожи (у ўн тўрт йиллик ҳаж сафаридан қайтган эди) Холамбибини девор ёриғидан кўриб қолади ва унга оғиз солади. Носирҳожи гўдак Усмонни тиззасига олиб, унга оталик қилиш борасида онт ичади. .

Усмон Носирнинг болалиги борасида икки хил қараш мавжуд. Биринчисида – ўгай ота Носирҳожининг бўлажак шоирга ниҳоятда меҳрли бўлганлиги ва унинг ёш Усмонни шоир бўлишига қўшган ҳиссаси кўп ўринларда таъкидланади. Бундай таъкид шоирнинг жияни, шоира ва таржимон Нодира Рашидова тадқиқотларида кўрамиз. Иккинчи хил қарашда ўгай отанинг шўх, тийиқсиз болага ўтказган жабру зулми баён этилади. Ва бундай қараш эгаси профессор Наим Каримов ўзининг “Усмон Носир”* номли рисоласида фикрининг тасдиғи маъносида шоирнинг интернатдош дўсти Темур Фаттоҳнинг дўсти оғзидан эшитган ушбу сўзларни келтиради: “Отам мени қийнаб жуда кўп урган. Бир куни онам уйда йўқ вақтида ҳолдан кетганимча уриб, сўнг қўлимни орқамга боғлаб, оёғимдан қудуққа осиб кетган. Хайриятки, шу куни ўртоғим Тоҳиржон Собиров ҳовлимизга келиб қолиб, қудуқда инграб ётганимни эшитиб, мени тортиб олди…” Шоирнинг “Кечмиш кунларим” шеъридаги ушбу сатрлар ўша юракдан ўчмас ситамларнинг ифода сидир: Уч-тўрт йил бурун

“Ўгай”да юрдим.
Минут-минутда
Калтаклар едим…
Узоқ ўксиниб,
Чидолмай сира
Бир куни сўкдим.
Шунинг-чун дарров
Ҳайдалиб кетдим.

Таниқли адабиётшиунос олим Иброҳим Ғафуров “Юрак ва меҳр шоири” мақоласида эса: “Тадқиқотчилар шоирнинг болалик чоғлари оғир кечганлигини таъкидлар эканлар, бунда кўпроқ унинг шеърларига асосланадилар. Давр шундай эди. Усмон Носирнинг болалик давридан шикоятларини Носир отадан кўрмаслик ва унга боғламаслик керак”, дейилади.

Усмон Носир ҳаётида кечган ушбу лавҳаларни келтиришдан муддао ё у, ё бу томоннинг фикрини тасдиқлаш эмас, балки бўлажак шоир болалиги ниҳоятда мураккаб кечганлигига эътиборни қа­рат­моқ­ликдир. Балки булар биринчи томон даъво қил­ганидек уйдирмадир. Бугунги кунда бу жиҳатлар шоир ижодий мероси қимматини на оширади, на камайтиради. Аммо унинг умр сўқмоқларини муфассал билмоқни истаганлар учун тафсилотларнинг барчаси муҳимдир. Қолаверса, бу шоирнинг тирик руҳи олдидаги масъулият ҳамдир.

Машҳур шахсларнинг таржимаи ҳолига – уларнинг ҳаёт йўлига назар солсангиз, кўп тасодифлар силсиласини кўрасиз. Балки мана шу эзгу тасодифларнинг рўй бериши ўзи ҳам бир қонуниятдир. Ёш Усмонни илк тўғри йўлга бошлаган инсон қўқонлик Пўлатжон Қаюмов эди. Пўлатжон домла ниҳоятда маърифатли, адабиётни севган киши бўлиб, завод қошида “Янги ҳаёт” номли мактаб очган ва унда ўзи дарс берарди. Маҳалласидаги Мўйдинжон исмли бола билан бирга юрган ёш Усмонни кўрган домла уни ҳам ўз мактабига таклиф қилади. Пўлатжон домланинг яна бир фазилати унинг “бўладиган болани”ни кўра билиши бўлган. Кейин икки етим – Мўйдинжон ва Усмонжон Пўлатжон домла ёрдами билан ётоғи бор мактаб “Дор ул-муаллим”да таҳсил кўра бошлайдилар. Бу илм даргоҳи Абдулла Қаҳҳор, Собир Абдулла, Жавдат Абдулла, Ҳасан Пўлат сингари шоир ва адибларни ва бир қанча илм-фан ҳамда санъат намояндаларини вояга етказганлиги билан тарихда ном қозонган.
Қўқондаги бу интарнатда асосан етим болалар таълим олар ва у ўзида энг илғор зиёлиларни жамлаган бўлиб, Қори Ниёзий, Пўлатжон Қаюмов, Субҳий афанди, Абдулла Раҳмат сингари обрўли ўқитувчилар дарс берардилар. Дарслар замонавий руҳда юксак талаблар асосида ўтказилар ва интернат бағрида турли тўгараклар, шунингдек, “санои нафиса” тўгараги ҳам фаолият кўрсатар эди. Бу тўгарак машғулотларига Қўқон шоирлари таклиф этилар, улар билан ижодий учрашувлар уюштирилар эди. Ана шундай учрашувларда Ҳамза Ҳакимзодаа Ниёзий ҳам бир неча марта иштирок этган. Шундай учрашувларнинг бирида Усмон Носир дастлабки шеърларидан айрим намуналарни Ҳамзага ўқиб берган ва у ёш Усмондан келажакда катта шоир чиқишини башорат қилган.
Қизғин ижодий муҳит шаклланган мазкур интернат бағрида ўша йилларда Амин Умарий, Темур Фаттоҳ, Мадамин Даврон, Муҳсин Ҳамидов сингари шоирлар етишиб чиқди. Улар орасида Усмон Носирнинг номи интернатдаги “санойи нафиса” тўгарагининг турли клуб, мактаб ва муассасаларидаги концертлари орқали Қўқонга ёйилиб борди.

1927 йили “Янги йўл” журналида шоирнинг “Ҳа­қиқат қалами” номли илк шеъри эълон қилинди.
Усмон Носир истеъдоди табиатига тинмай изланиш, ёниш, мутолаага чанқоқлик хислатлари хос эди. У гўдаклигидаёқ онаси оғзидан эшитган халқ қўшиқларини, унинг мунгли оҳангларини юрагига жойлаб олган эди. Онаси ўқиб берган мумтоз шиорларнинг ғазаллари унда шарқ адабиётига нисбатан кучли ихлос уйғотди. У шеъриятда йил сайин эмас, ой сайин, ҳафта сайин ўсган эртакдаги паҳлавондек бўй кўрсата борди.Зеро, унга ижод иштиёқи, шеър ишқи бир дақиқа ҳам тинчлик бермас, ҳар дам оромини ўғирлар, бир умр ловуллаб ёнишга ундарди. Шоирнинг: “Саҳарлар қон тупурсам майли, мен – Мажнунман, шеърим, сен – Лайли !” деб айтганлиги чандон ростдир.

Айтиш мумкинки, Усмон Носир шеърлари 30-йилларнинг пешқадам шоирлари саналган, даврни юксак пафос билан куйлаган Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон шеърларидан ўзгача эди. Зеро, у ҳаётни юраги орқали кўрар, юраги орқали ўзлаштирар эди.

Усмон Носир шеърларининг яна бир фазилати уларнинг самимиятга эшлигида кўринади. У ижоддаги дастлабки қадамларидан бошлаб, кўнглида нима туғён урган бўлса, шуни ёзишга, дилидан қандай фикр кечган бўлса, шуни қоғозга туширишга одатланди.

Кунларимни ёшлигимдан аямадим,
Менда ёшлик нокасликни ҳеч кўрмади.
Қиз севганда ҳўнгир-ҳўнгир қон йиғладим,
Гўё қалбим амр – измимни ҳеч сўрмади.

Бундай самимий сатрларни тўқиб чиқариш, ясаб-яратиш мумкинми? Улар юракнинг асл мевалари янглиғ ҳоври, атри, алангаси билан бирга туғилади. Усмон Носир юраги бамисли оташгоҳ эди, унинг ўтли сатрлари ўша оташгоҳдан тўкиларди.

Шоир “ўз юрагини тинмай таржима қилиш” (“Юрак”) даражасига фақатгина истеъдоди туфайлигина эришгани йўқ. Бундай чапдастликни, бундай бийронликни у муттасил изланишлар – беуйқу кечган тунлар, беором кечган дамлар эвазига қўлга киритди. Ёш шоир Қўқонда мактаб-интернатда, сўнг Москвада, кейин Самарқанд педакадемиясида таҳсил олган чоғларида жаҳон ва рус шеъриятини тинмай мутолаа қилди. Рус тилини мукаммал ўзлаштирди. Ҳомер, Петрарка, Пушкин, Лермонтов, Гейне, Есенин, Чаренц сингари шоирларнинг ижодини севиб ўрганди. Уларнинг ёрқин асарларини ёд олди ва худди ўз шеъридек давраларда ёниб ўқиди.
Усмо Носир давр нафаси уфуриб турган шеърларида ўз қалбининг овози мужассам бўлган янги лирик қаҳрамон сиймосини жонлантирди. Бу лирик қаҳрамон катта мақсадларни кўнглига туккан, дард билан яшашни, мардона шижоатни ўзига шиор қилиб олган фаол шахсдир. У ҳаёт машаққатларидан қўрқмайди Беғам яшашни – яшаш демайдиган танти қалб соҳибидир.

Бўронни севмаса дил нечун тепур?
Тириклик не керак бемеҳнат, беғам?

Чу, қора йўрғам!

Лирик қаҳрамоннинг яна бир ёрқин қирраси унинг бағрикенглигида, жўмардлигида кўзга ташланади. У қайғуларга кўмилиб юришликни ёқтирмайди. Шодликка интилади. Шодлик яратишни истайди.

Майли, кўнгил… майли, ўйнасин у,
Найларингни чалсин, таратсин.
Худди сендай қабул этмай қайғу,
Фақат шодлик… шодлик яратсин.

Шеър шундай бир кўзгуки, шоир қалбини туб-тубигача кўрсатиб туради. Шундан баъзи шоир шеърини ўқиганда унинг қалбида гина-маломат ва ид­дао тошларини кўргандек бўласиз. Бошқа бир шоирлар шеърида ҳаётдан норозилик, ранж-алам, зарда туйғулари уфуриб туради. Усмон Носир шеърларида эса ажиб бир ҳарорат, ажиб бир инсоний эркалик борки, ундан руҳингиз яйрайди, кўнглингиз баҳра олади ва бу эркалик шоирга нечоғли ярашиб турганлигини ич-ичингиздан эътироф ҳам этасиз. У лирик шеърларида ҳам, достонларида ҳам ўқувчини назардан қочирмайди, уни унутмайди, унга ажиб бир самимият ила бот-бот мурожаат қилади. Бу қалб изҳорлари кўпроқ унинг ўз ёзганларидан қониқмаслиги, юрак туйғуларини қалами муҳрлаб улгура олмаётганлиги ҳақида ва келгусида, албатта, гўзал асарлар битиб беришлигини ўз зиммасига олишлиги борасида бўлади. Жумладан, у “Нахшон” достонида қуйидагиларни битади.

Узурим бор сендан,
Ўқувчим, жиндак:
Орзуим бор битмак
Бир даста достон.
Ўлмасам мен уни
Ростлаб бераман!
Ҳали бу битиклар
Бир ҳавас холос.
Ҳали ҳавас билан
Гуллар тераман…

Лекин достондаги ўтли, юракнинг мусаффо маъволаридан отилиб чиққан қуйидаги сатрларни шунчаки ҳавасга битилган сатрлар деб бўладими?

Кўз тутдим,
Кўзларим нигорон бўлди,
А, дилбар
Симбарим, юзлари қирмиз,
Киприги кўксига соя солган қиз,
Кўз тутдим,
Юрагим тўла қон бўлди.
Шаббода боларидай
Гулзор узра шўх,
Ой фонарини ёқди қиз-оқшом.
Яша!
Сен келдинг севгилим, Нахшон,
Сув қизи – сувсарим,
Киприклари ўқ,
Сен келдинг,
Кўнглимга сув каби оқдинг,
Сен келдинг –
Руҳимда яшаш бошланди.
Севгидан кўзларим
Беҳол ёшланди,
Сен келдинг,
Шеъримга чечаклар тақдинг…

Бу достон шунчалар эрка овозга эгаки, дея ёзган эди Иброҳим Ғафуров, бамисоли булбул инсон тилига кириб ажиб қиссахонлик қилаётгандек.

1932 йили Усмон Носирнинг “Қуёш билан суҳбат”ва “Сафарбар сатрлар” номли шеърлар тўплами чоп этилди. Бу икки тўпламдан шоирнинг асосан даврни, янги замонни, меҳнат шукуҳини куйлаган шеърлари ўрин олганди. Ўша йиллар Чўлпон шеърлари қатағон этила бошлаган, ўзбек мумтоз шоирларининг кўпчилигига феодал давр куйчилари деган тамға босилган эди. Бу пайтда Уйғун шеърлари ўзининг майин лиризми билан ёшларни ўзига мафтун этганди. Усмон Носирга ҳам Уйғун лирикаси ижоднинг бирдан-бир қайнарбулоғи бўлиб туюлди ва ўз шеърларини у Уйғун шеърларидан чиққан оҳангларга мослашга уринди. Шунга кўра, Усмон Носир ўзининг “Сафарбар сатрлар” тўпламини Уйғунга бағишлаган эди.

Бу даврда пайдо бўлган ленинча-сталинча таълимотга кўра, ҳар бир шўро ёзувчисидан бадиий ижодга заводлар нафасини, қурилишлар суръатини олиб кириш талаб қилинарди. Ва шундай талаб жавоб берган ёзувчигина чинакам ёзувчи саналар, ана шундай ёзувчиларнинг асарларигина шўро адабиёти қиёфвсани белгилаши мумкин, деб ҳисобланарди.

30-йилларда шўро мавзуида асарлар ёзмаганлиги учун бошқа шоирлар сингари Чўлпонга ҳам, Фитратга ҳам кўп таъна тошлари отилган. Шунда кимдир, Фитратга мурожаат этиб, “Домла, шунча дакки эшитавермай, трактор ҳақида битта шеър ёзиб қўйсангиз асакангиз кетадими?” деганда Фитрат домла: “Эй доно йигит, мен ҳатто тракторнинг тариллаган овозидан қўрқаман-ку, қандоқ қилиб у ҳақда шеър ёзай?”, деб жавоб қилган экан.
Лекин Усмон Носир қалами ҳар қандай мавзуга жазм эта оладиган чапдаст, туғёнли қалам эди. Зотан унинг тракторга бағишланган шеърлари ҳам анчагина.У “Тракторобод” номли достон ёзишни ҳам ният қилган. Унинг “Кириш” қисмини ёзган. Унда шундай сатрлар бор.

Эркам –
Лирикам менинг –
Ювган,
Тараган,
Қараган юртнинг
Хизматин қилишлик
Вазифанг сенинг!

Усмон Носир қалами соҳир қалам эди. У ҳар қандай мавзуни куйламасин, унга жон кирита оларди. Жумладан, у оддий темир ҳақида ёзганда ҳам, албатта, диққат-эътиборини уни бунёд этган инсон қалбига қаратарди. Унинг юрагидаги туйғуларни қоғозга туширарди. Шу боисдан, у сиёсат талаб қиладиган мавзуларнигина куйлайдиган – коньюктр шоир бўлиб қол­мади. Ҳақиқий ижод моҳияти ҳамиша инсон юраги билан боғлиқ бўлиб қолишини англаш даражасига кўтарилди. У кейинги тўпламини ”Юрак” (1935) деб номлаганлиги балки шундан эди.

Шоирнинг ижодга бўлган чинакам фидойилиги, ёниб ёзиши, ҳаётга теран назар унинг қабидаги кечинмаларни миллат, юрт дардига айлантирди, уни миллат шоир даражасига қадар юксалтирди. Москвага, Ленинградга қилган сафарлари давомида бу туйғу унинг юрагида янада теран илдиз отди.

1929 – 30 йиллар Усмон Носир Москвадаги Кинематография давлат илмгоҳининг 1-курсида таҳсил кўради. Ўша пайтда у Москвада яшаётган Чўлпон билан яқиндан танишади ва бу учрашувдан кейин улар бир умрлик устоз ва шогирд бўлиб қоладилар.

Мазкур илмгоҳга Усмон Носир билан бирга синфдоши, ёш шоир Темур Фаттоҳ ҳам борган эди. Ёш Усмон бу ерда Москва адабий муҳитига яқинлашишга ҳаракат қилади, тез-тез Адибларнинг Марказий Уйи (ЦДЛ)га қатнайди ва у ерда таниқли шоир ва ёзувчилар билан танишади. Бироқ бир куни Владимир Маяковский билан бўлган учрашув унинг Москвадаги ҳаётига хотима ясайди. Қримтатар шоири Эмил Шерифнинг хотирлашича, ЦДЛ биносининг фойесида В. Маяковский плакатларининг кўргазмаси ташкил этилади. Эшреф Шамъизода, Усмон Носир ва татар шоири Муса Жалиллар кўргазмани ҳамда айни пайтда машҳур шоирни ҳам кўриш учун бу ерга келадилар.

Маяковский қўлида таёқча тутган ҳолатда пайдо бўлади. У мағрур кўринишда, баланд бўйли, улкан қоматли эди. Маяковский келганларга кўз қирини ташлаб, ичкарига одимлайди. Усмон, Муса Жалил ва Эшреф Шамъизода унга салом беришади. У уларга совуққина нигоҳ ташлайди-да, ҳеч сўз айтмай ўтиб кетади. Бу Усмоннинг иззат-нафсига тегади. “Мен билмас эканман пролетар шоирининг шунчалар димоғдорлиги ва олифталигини!” дея қичқиради у. Вл. Маяковский ортига бурилиб, йўқликка тикилгандек, “Ким бу гўдаквачча!” дейди. “Мен ёш ўзбек шоириман!” – Усмон кескин жавоб қилади. “Ҳа, шунақа дегин?”- дейди Маяковский кибрли киноя билан ва ичкари кириб кетади. Усмон ўзини таҳқирланган ҳис этади. У шартта ортига бурилиб, ташқарига чиқади. Унинг ортидан дўстлари ҳам эргашади. Усмон кўчага чиқа солиб, Муса Жаллга қатъий оҳангда: “Мен бугуноқ уйимга қайтаман! Ҳали кўрамиз – қайси биримиз ҳақиқий шоир бўларканмиз – менми ёки уми… Энди мен Москвага фақат машҳур шоир бўлиб қайтаман!” – дейди. Шу оқшом поезд Қозон вокзалидан Усмон Носирни юртига – Қўқонга олиб жўнайди. Темур Фаттоҳ Москвада қолиб таҳсилини охиригача етказади.

1935-36 йиллар шоирнинг “Юрак” ва “Меҳрим” тўпламлари чоп этилди. У энди элнинг энг машҳур ва энг севимли шоирига айланган, унинг шеърлари оғиздан-оғизга кўчиб, асарлари қаҳрамонлари исми янги туғилган фарзандларга қўйиларди.

Шоир кўпдан кўнглига тугиб юрган эзгу ниятини айни шу йилларда рўёбга чиқарди: А. С. Пушкиннинг “Боғчасарой фонтани” ва М. Ю. Лермонтовнинг “Демон” поэмалари таржимасини тугатди.

“Боғчасарой фонтани” билан қизиқ воқеа содир бўлган. Камина уни устоз Шуҳрат оғзидан эшитганман. Нашриётга топширилган қўлёзма тўсатдан йўқолиб қолади. Баъзиларнинг айтишича, шоир паришонхотирлиги туфайли уни трамвайда қолдириб кетган. Бошқалар уни нашриётнинг ўзида йўқолган ҳам дейишади. Қўлёзмани шоирдан сўраб олиш учун нашриёт ходимларининг қаттиқ боши қотади. Охири унга мурожаат қилишга мажбур бўлишади. Шоир матн кўчирувчи беришларини сўрайди. Сўнг бир-икки соат мобайнида хонанинг у бошидан-бу бошига папирос чеккан ҳолда юриб, матн кўчирувчига таржимани бошдан-охир ёддан айтиб туради.

1937 йили Москвада ўзбек адабиёти ва санъати декадаси бўлиб ўтди. Унда қатнашганлар орасида Усмон Носир ҳам бор эди. Декада якунлангач, бир гуруҳ адиблар А. С. Пушкин вафоти 100-йиллиги муносабати билан чақирилган Пленумда қатнашиш учун пойтахтда қоладилар. Пленум ЦДЛнинг мажлислар залида ўтади. Унда шоир А. И. Безименский кириш нутқини сўзлайди. У Пушкин ижоди борасида гапираркан, унинг таржимонлик фаолияти тўғрисида алоҳида тўхталади. Мисол тариқасида у Александр Сергеевичнинг Гётедан қилган таржимасини ўқиб беради. Залнинг охирида ўтирган Усмон Носир ўзининг бетакаллуфлигига узр сўраган ҳолда: “Сиз Гётенинг эмас, Шиллернинг сатрларини ўқидингиз”, дейди. Безименский Усмонни минбарга таклиф қилади. “Ўзингизни таништиринг”, — дейди Безименский. “Мен ўзбек шоири Усмон Носирман”, — дейди у баланд овозда, худди ҳисоб бераётгандек. “Сиз аминмисиз менинг хато қилганимга? Қолаверса, сиз Шиллернинг ушбу асарини ўқиганмисиз?” – сўрайди Безименский. “Ҳа, — жавоб қилади Усмон, – мен на фақат ўқиганман, уни ёддан ҳам биламан”. Ва Усмон худди актёрга ўхшаб, шеърни ўқий бошлайди. Зал қотиб қолади. Усмон шеърни ўқиб бўлганида борлиқни гулдурос қарсаклар босиб кетади. Безименский Усмонни қучиб, ҳаяжон билан дейди: “Мана, бизнинг бугунги замонавий Шарқ!” Эртаси куни “Литературная газета” Усмон ҳақида “Шарқда Пушкин пайдо бўлди”, деб ёзади. Унинг шеърлари рус тилига таржима қилиниб, эълон этила бошлайди. Энди Усмон на фақат Ўзбекистонда, балки бутун Шўролар Иттифоқида эътироф этилган шоирга айланганди.

Шоирнинг довруғи ортиб, у илҳом ва ижод наҳ­рининг туғёнли мавжларида масрур қулоч отарди. У турли минбарларда шеърлар ўқир ва бу шеърлар дарҳол кўнгилларнинг мулкига айланарди.

1937 йилнинг 27 январида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Усмон Носир тсваллудининг 25 йиллиги, ижодининг 10 йиллигини катта тантана билан нишонлади. Унда Ўзбекистон Компартияси биринчи котиби Акмал Икромов иштирок этиб, уни “ўзбек шеъриятининг ёрқин юлдузи”, “ўзбек Лермонтови” деб таърифлйди. Анжуманда шоир ижоди ҳақида Уйғун оташин нутқ қилди. Адабиётимиз тарихида ёш шоир ижодининг 10 йиллиги илк бор ва атиги бир марта нишонланган. Бу ҳассос шоир Усмон Носир эди.

Асл шеър шоир юрагида ўзининг оҳанги-ифодаси билан туғилади. Ана шу ифор-оҳангни ўқувчи қалбига тўла-тўкис етказиб бера олиш ҳам шоирдан алоҳида истеъдод ва санъат талаб қилади. Усмон Носир бу борада ҳам бетакрор эди. Зеро, унинг шеър ўқиш санъати ҳам алоҳида эътирофга моликдир. Адиб Туроб Тўла “Усмон Носир шеър ўқиганда атрофни мусиқа босиб кетарди, назаримда”, деса, шоир ҳамшаҳри, кинооператор Азиз Раҳмонов уни шундай эслайди: “Усмон Носирнинг кўзлари чарақлаган, овози ниҳоятда ўткир эди. У шеърни шундай қойилмақом ўқирдики, унга мафтун бўлмасликни, унинг сеҳрига асир бўлмасликнинг иложи йўқ эди. На у ҳаёт даврида, на ҳозирги пайтда ўз шеърини Усмон Носирчалик таъсирли ўқиган ё ўқий оладиган шоирни кўрганим йўқ”.

Мухлисларнинг олқиши, эл ичидаги машҳурлик ҳар қандай шоир қалбини сафога ва сурурга тўлдириши табиий. Айниқса, у ёш бўлса, бундай довруғ, шон-шуҳрат унинг бошини айлантириши, масту мустағриқ қилиши ҳам мумкин. Усмон Носир шон-шуҳратнинг авж нуқтасига кўтарилиб, унинг нашъу-намосини сурган вақтлар борасида шундай гап юради. Бу воқеани унинг дўсти, кейинчалик машҳур сўз устаси бўлиб танилган Муҳсин Ҳамидов қуйидагича хотирлайди: “Демон” учун қалам ҳақи чиққан куни Усмонжон дўст-ёрларини жамлаб, “Национал”га келди. Эшикбон шоирга иззат-икром билан эшик очиб, таниш дастёр – официант аёл унга залнинг энг ёруғ ва ойнаси кўчага қараган томонидан жой ҳозирлади. У бошқа шаҳарларда кўрган эканми, келиб ўтирди-ю, директорни сўратди. Шериклари “нима қилмоқчи экан?” деб ҳайрон бўлишди. Аммо у директор келиши билан “Мен шоир Усмон Носирман, Ресторан ёпилсин!” деб фармойиш берди. Директор тамадди қилаётган шинавандаларга қараб: “Бугун сизнинг овқатланишингизу кайф-сафонгиз бепул. Сизни шоир Усмон Носир меҳмон қилади!” – деб эълон қилди… Ҳамма ўтирганларнинг чеҳрасига нур ёйилиб кетди.

Дастурхонга газак ва ичимликлар келтирилгач, Усмон биллур қадаҳга май қуйиб, зал ўртасига борди-да, “Демон”дан ўқий кетди. У гоҳ рус, гоҳ ўзбек тилида ўқир экан, бир гўзал аёл ўтирган дастурхон ёнига келиб давом этди:

Энг биринчи тўккан ёшимни
Қабул айла, ол, гўзал, буни.
Ёрит умрим саодатини…

Шоир аёл қадаҳига қадаҳии яқинлаштирганда кимдир қарсак чалди. Одоб юзасидан аёлнинг эркак ҳамроҳи ҳам қўшилди. Усмонжон бир-икки қадам юриб, яна ўқиди:

Қулоқ солгил оҳу зоримга:
Биргина сўз билан мени сен
Яна кўкка қайтораласан,
Эй паризод, қизған ҳолимга;
Ишқнинг эзгу либосин кийиб,
Ёвузликдан ўзимни тийиб,
У даргоҳда порлоқ нур каби,
Янги малак, ёш бир ҳур каби
Қайта яшар эдим мен у чоғ,
Раҳминг келсин аҳволимга боқ…

Энди зал ҳақиқий шоир билан учрашганини сезган эди. Ҳамма бутун вужуди қулоқ бўлиб эшитди:

…Сенсиз нима бу абадият?
Сенсиз нима менга мулк, ният?
Қуруқ сўздир, тутмас асодир,
Худоси йўқ кенг калисодир.

Қарсак ва олқишлар билан қарши олинган бу сатрлардан кейин ҳар ким шоир билан қадаҳ чў­қиштиришни ўзига шараф билиб, унинг қошига ошиқди; шоирга бахт-саодат ва илҳом тилаб, унинг соғ­лиги учун қадаҳ кўтарди”.
Бироқ, кўп ўтмай машъум тақдир ўзининг қора саҳифаларини варақлай бошлади. Шоирнинг илҳом сурури, ижод нашъу-намоси поёнига етиб борарди. Усмон Носир эсланган даврада устозлардан бири бу борада гапириб, шоирнинг 25 ёшлик юбилейи ва унда айтилган мақтовлар туфайли унга “кўз теккан”, деганди. Балки бу гапда ҳам жон бордир. Лекин, аслида, бу ўша мудҳиш замон дучор қилиши муқаррар бўлган қора қисмат эди.
Элнинг кўплаб асл фарзандлари қамоқларга ташланганига, халқ ҳаётининг баттар оғирлашиб кетганига қарамай, Коииунистик партия марказқўми ташаббуси билан халқлар отаси – доҳий Сталинни улуғлаш , уни илоҳийлаштириш авж олиб борди. Бу ҳол, айниқса, 37-йилда ўзининг юқори чўққисига кўтарилди. Ҳали Москва таассуротларининг тафти сўнмай туриб, Файзулла Хўжаевнинг “аксилинқилобий” таъсири доирасида бўлган кишиларни аниқлаш ва фош этиш ишлари бошланиб кетди.

Кейинги авлодга мансуб, адабиёт тарихидан бе­хабар айримлар, Усмон Носирнинг қамалишига аосий сабаблардан бири унинг Сталинни мадҳ этмаганлигидир, дейдилар. Бу – нотўғри гап.Усмон Носир ҳам доҳийга ишонган, уни Ҳамид Олимжон сингари кўкларга кўтарган. Шунга қарамасдан, юқорида айтганимиздек, Ф. Хўжаевнинг “аксилинқилобий ҳаракати” таъсирида бўлган одамларга ташланган қармоққа биринчилардан бўлиб Усмон Носир ҳам илинди. Ва шошилинч суръатда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида Усмон Носир ижодини ўрганиш комиссияси тузилди. 12 июль куни Уюшма ҳайъати йиғилишида “Усмон Носир иши” кўрилди.

Бу йиғилиш ўтаётган анжуманхонада яқиндагина унинг 25 йиллик юбилейи нишонланганди. Ўша куни Усмон Носирдан зўр шоир йўқ эди. Уни таъриф ва тавсиф қилиш учун нотиқлар ўз сўзхоналаридан “теша тегмаган” сўзларни қидириб топишга, уни улкан шоир сифатида таърифлашга интилган эдилар. Энди эса…
Ушбу йиғилиш ҳақида “Қизил Ўзбекистон” рўзномасида ёзилган ҳисобот-хабарда шундай дейилади: “Музокарада сўзлаган Қурбон Берегин, Ҳамид Олимжон, Ойдин, Круковский ва бошқа ўртоқларУсмон Носирни Совет ҳукуматига, большевиклар партиясига ашаддий душман сифатида курашиб келган бир туркум халқ душманлари билан қўл ушлашиб, улар билан базм ва мажлислар қилиб, рус пролетариатига қарши иғвогарлик юргизганини айтиб бердилар…”

Ҳисобот-хабарда яна шуларни ўқиш мумкин: “…Шоирнинг “Меҳрим” номи билан чиқарилган кейинги шеър тўплами бошдан-охиригача пессизм руҳи билан тўлган.Усмон Носир ўзи ҳам бу шеърлар тўпламини совет ёшлари миясини заҳарлаб турганига ва уни мафкура жиҳатидан бузуқ шеърлар билан атайин тўлдирганига иқрор бўлди…”

Ўша давр одамларидан етиб келган гапларга кўра, ушбу йиғилишда шоирнинг кўп шеърлари устида алоҳида тўхталиб, ҳар бири ғоявий нуқтаи назардан “чуқур таҳлил” қилинган. Қанчалик тўғри – билмайман, мана шундай ёндашув шоирнинг “Яна шеъримга” шеъри устида ҳам бўлган дейишади. Жумладан, унда:

Яна, шеърим, ўзинг яхшисан,
Боққа кирсанг гуллар шарманда…

мисралари тилга олиниб, “шоир совет гулларини ҳақорат қилди”, дейишгача боришган.”Манзилим йироқдир – уфқдан нари…” сатрини муҳокама қилишиб, “шоир бу сатрида мақсади – океан орти эканлигини айтмоқда”, дейишган. Муҳокамадаги гаплар ҳар қанча алмойи-алжойи бўлмасин, уларнинг шу тақлид кечганлигига ишонмасликнинг иложи йўқ. Шўролар салтанати мафкуравий тарозусидан бундан ортиқ “кароматни” кутиб ҳам бўлмасди. Бу фаҳмсиз тамойил салтанатнинг охирги кунлари қадар давом этмадими, ахир!

Шу ўринда ўтган асрнинг 70-йилларида Фарғона вилояти партия қўмитаси йиғилишида бўлиб ўтган латифанамо воқеа ёдга тушади. Ўша даврда вилоят газетасида қашқадарёлик бир ёш шоирнинг “Она тилим” номли шеъри босилади. Бу шеър вилоят партия қўмитаси мажлисида қораланади. Дарғазаб раҳбарга, бу мавзуда Расул Ҳамзатов ҳам ёзган, дея луқма ташлайди кимдир. “Олиб келинглар, у шоирни ҳам келгуси бюро йиғилишида муҳокама қиламиз!”, дейди жаҳл отидан тушмаган котиб.

Дўппи олиб кел деса, бош олиб келадиган “дастёрлар” бугунги кунда топилмайди дейсизми! Яхшиям, энди уларга ишимиз тушмайди… Тушмасин ҳам ҳеч!
Усмон Носир муҳокамада бу қадар инсофсизлик бўлади, ўзининг кўзи олдида туҳмат тошлари ёғдирилади деб ўйламаган эди. Ҳаммадан ҳам унга ёлғизланиб қолгани, уни бирор кимса ҳимоя қилмагани алам қилди. Уни Ёзувчилар уюшмаси сафидан ўчи­ришди.

У йиғилишдан чиқаркан, қаерга боришни, ғовлаб кетган бошини қаерга уришни билмай, гандираклаган ҳолда йўлга тушди.
Эртаси куни – 1937 йил 13 июлда шоир ҳибсга олинди.

1937 йил бошларида шўро матбуоти ва радиосида троцкийчиларнинг катта бир гуруҳи фош этилиб, тарих ҳукмига ҳавола қилингани ҳақида бонг урилди. Троцкийчиларнинг разиллиги ҳақидаги “ҳақиқатлар” шўро халқига мунтазам равишда сингдириб борилди. 28 январда эса суд жараёни бошланди. Шўро мафкурасида қабул қилиган одатга кўра, на фақат марказий, балки маҳаллий нашрлар ҳам суд кунларида халқнинг аксилинқилобий унсурларга бўлган муносабатларини ифодаловчи “нафратнома”ларни эълон қилиб туриши лозим эди.

Ўша кунлари “Қизил Ўзбекистон” рўзномаси таҳририяти ҳам бу сиёсий компанияда қатнашиш истагида Усмон Носирга мурожаат қилиб, троцкийчиларни лаънатловчи шеър билан чиқишини таклиф этади. Шоир бу таклифни қабул қилиб, “Ғазаб” деб номланган шеър ёзиб беради. У шундай сатрлар билан тугаганди:

Ўлим сенга, душман! Ўлим сенга, ёв!
Сўрайман, ўртоқ Суд, кесинг беаёв!

Бироқ орадан бир-икки ой ўтмай, А. Қодирий, Фитрат, Чўлпон ва Усмон Носирнинг ўзи ва яна кўплаб зиёлилар ҳибсга олиниб, уларга “халқ душмани” тамғаси босилди. Совет халқи деб аталган оломон ишлаб чиқариш корхоналари, ижодий ташкилотлар ва ўқув юртларида бўлиб ўтган йиғилишларда уларга энг олий жазони талаб қилади. Не тонгки, ана шундай йиғилишларда Усмон Носирнинг “Ўлим сенга, душман! Ўлим сенга, ёв! Сўрайман, ўртоқ Суд, кесинг беаёв!” сатрларини халқ аталмиш оломон унинг ўзига қарши ишлатди.

Шўро салтанатининг қаҳри ўз “душман”ларига нисбатан ўта бешафқат ва беаёв эди. Кечагина юрт ардоғида бўлган шоир унинг қоронғи камераларида дўзах азобидан баттар қийноғу уқубатларга дуч келди.
Усмон Носир бутун ҳаёти ва ижодини, айниқса унинг ҳибсда кечган азобли умри тафсилотларини имкони борича тиклашга ҳаракат қилган профессор Наим Каримов, Усмон Носирнинг Кемерово Ички ишлар бошқармасида очилган “жиноий иши” аслида 12 минг 192 варақдан иборат бўлганлиги, бироқ, афсуски, ҳозир шундай катта ҳажмдаги ишнинг ўндан бир қисми ҳам сақланмаганлигини айтади.* (Н. Каримов. Усмон Носирнинг сўнгги кунлари “Шарқ” нашриёти. 1994.) “Иш”даги саҳифалар шўролар Ўзбекистонидаги манфаатдор идоралар ва шахслар томонидан обдон ўрганилиб, номатлуб туюлган ҳужжатларнинг ҳаммаси куйдириб ташланган.

Усмон Носир ўзиниг ҳақлигига ишонганлиги учун ваҳшийлашган терговчилар олдида асло довдирамади, асло тиззаси қалтирамади Аксинча, маҳбуслар орасида у энг ўжари, ўз айтганида- деганида турадигани, уронғичлар билан ҳам баб-баравар олишадигани эди. Шунинг учун шоирдан тегишли маълумотни ололмаган чекистлар унга кўпроқ азоб бердилар. Унинг қўлларини қайирдилар, тирноқлари орасига бигиз тиқдилар, уриб тишларини синдирдилар. У бундай ваҳшийликка жавобан жаллодларни ҳам, уларнинг худоси Сталинни ҳам тинмай сўкди. Ўз навбатида ундан сўкиш ва ҳақоратлар эшитган, бир-икки мушт ҳам еб қолган назоратчи ва уронғичлар баттар ўчакишиб, янгидан-янги қийноқ ва ҳақорат усулларини ўйлаб топдилар.

Усмон Носирнинг бераҳмларга нисбатан муштдан ташқари бошқа қуроли ҳам бор эди. Туғма шоир ҳатто ўша даҳшатли шароитда ҳам ўз руҳий кечинмаларини ифодаловчи бадиҳа шеърлар тўқирди. Бироқ, ИИХК маҳбусхонаси Ленинга том-том китоблар ёзиш имконини берган чоризмнинг авахтаси эмасди. Бунда шоирга на қалам, на қоғоз берганлар. Шунга қарамай, у баъзан қоғоз парчаларини топиш иложини қилган, қалам ҳам, қоғоз ҳам топилмаганда маҳбусхона деворларига қандайдир топиб олгани кўмир ёки кесак билан шеърлар ёзган.

Шоирнинг бу қадар шеърга чанқоқлигини, ёзишга ташналигини ҳамма ҳам тушунармикин? Ушбу лавҳани ўқиганлар орасида, шоир шу аҳволда шеър ҳақида ўйлаши, шеър ёзиши шартмиди, дейдиганлар ҳам топилади. Ундайларга бу борада балки иддао қилиб бўлмас. Улар олов моҳияти ёнмоқ эканлигини, Усион Носир эса олов бўлганлигини идрок этмасалар, не чора! Бир шоир дўстим бундан бир неча йиллар аввал “мен энди шеър ёзмайман”, деганди. “Нега?” сўрадим мен таажжубланиб. “Чунки шеърга қалам ҳақи тўланмай қўйди”, — деди у хотиржам. Менга унинг бу жавоби “шоир” деган номга ҳақоратдек эшитилди. У ҳақиқий шоир эмас-ку, деб юпатгандим мен ўзимни ўшанда. Юрагида олов ловуллаб турмаган одамни “Шоир” деб аташ мумкинми!

Наим Каримов “Усмон Носирнинг сўнгги кунлари” рисоласида Насрулла Даврондан эшитган шоирнинг қамоқда битилган “Тутқун булбулча” шеъри тарихини келтиради: “1943 йилнинг 23 мартида фронтга кетиш олдидан Тошкентда Самарқанд Давлат университети раҳбарларидан бири Шариф Иброҳимовни учратиб қолдим. У ҳам 1937 йилнинг июнь ойида Самарқанддан Тошкентга олиб келинган экан. Ш. Иброҳимов менга ноҳақ ҳукм билан 5 йил қамоқда ўтирганлиги, ўша даврда Абдулла Қолирий, Усмон Носирлар билан бирга бўлганлигини сўзлаб, гапининг охирида Усмон Носирнинг қамоқхона деворига “Тутқут булбулча” шеърини ёзиб қўйганлигини ҳикоя қилиб берди.

Мен унинг сўзларини тинглаб, ундан “бу шеър мазмунини ҳикоя қилиб бера оласизми?” десам, У: “Усмоннинг шеъри на фақат менга, биз билан бирга бўлганларга ҳам ёд бўлиб кетган эди” деб, уни ёддан айтиб берган. Мана, ўша шеър тўлалигича:

ТУТҚУН БУЛБУЛЧА

Ҳозир сенинг қанотинг боғлиқ,
Юрагинг доғлик.
Эшитилмас сайрашинг халққа,
Сен кезган боғлар ҳам бўм-бўш,
Йўқ унда хониш,
Эшиклари қулфлидир… ҳалқа.

Амин бўл, ечилур боғли қанотинг,
“Булбул”-ку отинг,
Хизматни эл учун айлаган зотинг.
Қўшиғинг мавж урсин тинмасин тилда!
Барибир тингланур давр келиб элда!

О, Ватан булбули, гуллар ошиғи,
Вафоли булбул,
Қўнасан такроран ғунча-тахтингга,
Соғ ва бардам бўл!”

О, Агар Усмон Носирнинг Тошкент маҳ­бус­хо­на­ларида ва Русия лагерларида ёзган шеърлари омон сақланиб қолганидами, шак-шубҳасиз, дўсти Муса Жалилнинг “Моабит дафтари”дан неча баравар катта ва инсониятни ларзага солувчи китобга айланарди!

Усмон Носир ҳавосиз камераларда ҳам барча азоб ва уқубатни, сотқинлик ва разолат, ҳақорат ва очликни унутиб, ўзини шеърият водийсида олтин ёлли тулпор устида ҳис этди. Зеро, у илоҳий кучнинг хоҳиши ва муруввати билан дунёга келган шоир эди.

Авахта хоналаридаги жоҳил назоратчиларнинг, бағритош терговчиларнинг нозик жуссали, нимжон бир шоирга қилган зуғумлари, унинг асабини ўйнатишлари ва уларнинг бунга яна ўчакишиб, бутун бадани моматалоқ бўлгунича уни калтаклашлари, ҳуда-беҳудага музхонага ташлашлари ҳар қандай иродани синдириши, ҳар қандай соғ танни хаста вужудга айлантириши ҳеч гап эмасди. Бундай адоқсиз руҳий ва жисмоний азоблар Усмон Носирда на фақат оғир асоратлар қолдирди, балки унда савдойилик аломатларини ҳам зоҳир эта бошлади.

Златоуст маҳбусхонасида Усмон Носир билан бир камерада бўлган Ўзбекистон комсомоли марказқўмида хизмат қилган В. Розенфельд шундай хотирлайди: “ Мен уни шу ерга келиб кўрдим. У телба бир ҳолатда бўлиб, ҳеч ким билан гаплашмасди. Уззу кун каравотда ўтиргани-ўтирган эди. Пулига маҳбусхона буфетидан конфет сотиб олиб, шахмат доналарини ясар ва ўзи билан ўзи қош қорайгунга қадар шахмат ўйнар эди. Ким уни чақирса ё у билан гаплашмоқчи бўлса, бу одам назоратчи ё маҳбус бўладими, у: “Йўқолларинг, фашистлар!” деб жеркиб ташларди.”

Шоирнинг мактабдош дўсти, у билан лагерларда бирга бўлган Иброҳим Назирийнинг айтишича, Усмон Носир Шимолнинг қаттиқ аёзларда соғлигини йўқотиб, қўл-оёқларини совуққа олдирган, тирсак суяклари тарашага айланган гўштни тешиб чиққан. Маҳбуслар ишдан қайтганларида уни стол устига ётқизиб қўйганлар ва у ётган ҳолида шеърлар ўқиган.

Ушбу сатрларни ёзар эканман, дафъатан мажруҳ шоир кўз ўнгимда хаста овоз билан шеър ўқиётган қиёфада намоён бўлди. Қаламим тўхтаб қолди. Яқинда кўнглимдан кечган кечинмалар учун ўзимга ўзим ниҳоятда бадбин туюлиб кетдим. Яқинда, кеч куз оқшомларидан бирида далаҳовлимда ўтириб ўзимни илкис ғариб, хоксор-афтода ҳис этган эдим. Бағрим алланечук ҳувилларди. Ҳайҳотдек ҳовлида бир ўзим қолиб, руҳимни ёлғизлик чулғаб олганди. Болаларимнинг ҳаммаси ўз-ўзидан ортмайди, шаҳардаги юмушларида банд. Ҳовлига чиқишга кўнгиллари чопавермайди ҳам. Мен ким учун қурдим шунча хонани! Белим букчайиб, пешона терим билан ким учун бунёд этдим бу ҳовлини! Бундан ҳам ортиқ кўргулик борми бир инсон учун!.. Ўша оқшом кўнглимда мана шундай туйғулар кечган эди! Кўз ўнгимда пайдо бўлиб, рўпарамда яйдоқ стол устида ётганча инграб шеър ўқиётган Усмон Носир олдида ер ёрилмади – ерга кириб кетмагандек бўлдим! “Шу ҳам ҳасрат, шу ҳам қайғуми?!” – дея бадбин кечинмаларимдан мулзам бўлиб, ер чиздим. Ва айни чоғда мана шу муқояса руҳимга муҳрланиб қолди. Зотан, менинг ишим юришмай ёки мураккаб, нажотсиз вазиятларда қолиб, кўнглим чўккан лаҳзалардагидан юз чандон, минг чандон оғир эмасми эди! Усмон Носир чеккан изтироблар?! Шу боис, ҳар қандай жафога, ҳар қандай синовга тик боқиб, сабр ва чидам жиз эмасми мендек бир озод банда учун?!
Шоир уч йил давомида неча-неча маҳ­бус­хо­наларни кўрмасин, қанча-қанча аризалар ёзмасин, унинг овози, дарди, ҳақиқатни баён қилиш истаги бу маҳбусхоналарнинг темир эшигини тешиб чиқолмади. Аммо шунга қарамай, йиллар ўтса ҳамки, ич-ичида шоирнинг Сталинга хат ёзиш илинжи, ўз бошига тушган кулфатлардан уни хабардор қилиш умиди сўнмади.

Агар гап фақат унинг ўз жонини сақлаш устида борганидайди, у бунчалар куйиб-ёнмаган, ҳалак бўлмаган бўларди.Жонидан кечиб қўя қоларди! Лекин ҳамма гап юрагидаги истеъдоднинг жувонмарг бўлиб кетаётганида эди! Шу боисдан ҳам у ҳар гал орзулар чечагини очувчи, муаттар бўйлари билан вужудини сарҳуш этувчи ана шу истеъдод олдида ўзини қарздор туюб, ҳар неки нарсага тайёр эди.

Ниҳоят шоирнинг азалий орзуси ушалиб, унга “улуғ доҳий”га хат ёзиши имкони берилди.
Бу хатда шундай сатрлар бор эди: “… Маҳбусликда кечирганим уч йил ичида ҳар қандай қийинчиликларга қарамай, мен битта шеърий роман, учта пьеса, қатор шеърлар ёздим.

Мен ижодий кучларга тўлган навқирон йигитман.
Мен халқ душманлирининг туҳматига қолдим.

Мен ҳаётга қайтишим, Улуғ Ватанимнинг тў­ла­қонли граждани бўлишим керак!
Мен Сиздан ёрдам сўрайман.
1940 й. 20 август.

Муддатни ўташ жойимнинг адреси:
Хабаровск ўлкаси, Магадан ш. “

Аммо Усмон Носирнинг ҳақиқат ва адолат йў­лидаги умидлари бу гал ҳал ҳам сароб бўлиб чиқди. Давом этган азоблар руҳиятини яна ерпарчин қилди. Ниҳоясиз зуғуму қийноқлар уни савдойи бўлиш даражасига олиб келди. Магаданда Усмон Носир билан бирга бўлган, ҳамиша уни укасидек кўриб, имкон бўлди деганда – йўқлаб турган Тожихон Шодиева хотирасида шундай мудҳиш лавҳа бор: “Усмоннинг аҳволи ёмонлашиб қолганини эшитиб, хабар олгани бордим. Борсам, Усмонни очиқ ерда, ёмғир остида устунга боғлаб қўйишган экан. У осмонга қараб турар ва нималарнидир гапирарди Унинг гапларини тушуна олмадим. У мени танимади ва гапларимга қулоқ ҳам солмади. У бутунлай савдойи бўлиб қолган эди. Мен лагерга йиғлаб қайтиб келдим…”

Қосимжон Ҳошимов исм-шарифли собиқ маҳбус эса бир сафар руҳий хасталиги қўзиган Усмон Носирни темир панжара ичига ташланганининг гувоҳи бўлган. Шу пайтда тепадан шовиллаб ёғиб турган ёмғир унинг боши, юзларини ювиб, пастга оқарди. Лагерь навбатчиси ана шундай йўл билан маҳбусни “ҳовури”дан туширган.

Шоирнинг бундай аҳволга тушганлиги, ундаги руҳий хасталикнинг жунбиши асосан унинг Сталинга ёзган хати нинг жавобсиз қолаётганидан эди. Хуруж қилувчи хасталик ўтиб кетиши билан у яна ўзига келар, ижодий қобилиятини тиклар, шеърлар ёзарди.

Усмон Носир 1941 йил охирларида Магадандан Мариинскка келтирилади. Кемерово ҳудудидаги Мариинск – “қизил салтанат”нинг тиконли симлар билан ўралган лагерь-шаҳри эди. Шаҳар тўрт томондан ботқоқлик ва тайга ўрмонлари билан иҳоталанганди. Шоирнинг аҳволи ниҳоятда оғирлашганди, У қолган умрини касалхонада ўтказди. Ва, ниҳоят, бу дунёга сиғмаган бахтсиз шоирнинг умр шами сўнди. 1944 йилнинг 9 марти куни унинг юраги уришдан тўхтади.У дунёга булбул бўлиб келган эди, бироқ қора зулм, қора туҳмат, қора ҳасаднинг чангалида бевақт ўлим топди.

Юрт пешонасида Эрк, Истиқлол нурлари порлашини орзу қилган Абдулла Қодирий, Чўлпон, Фитратлар сингари халқимизнинг беназир фарзандлари орасида Усмон Носир энг ёши эди. У йигирма беш ёшида қамоққа ташланиб, эркидан айрилди. Унинг истеъдодининг олтин гуллари ҳали очилиб улгурмаган эди! У ўзбек элининг тарихдаги армони бўлиб қолди.

Усмон Носир Ватанни, юртни севган, уни озод кўришни орзу қилган ва бу йўлда ўзини фидойи деб билган оташин шоир эди. Зеро, унинг “Юрак” номли шеъридаги :

Итоат эт,
Ватан сендан
Агар рози эмас бўлса!
Ёрил, чақмоққа айлан сен,
Ёрил, майли, тамом ўлсам!

сатрлари шу бугунги хуррам, мунаввар кунлар ҳаққи битилган эмасми?

Усмон Носир мустақиллик йилларида яна ўзининг шарафли тахтига кўтарилди. Яна уни эл олқишлади, яна у ёшларнинг меҳр-муҳабатига мушарраф бўлди. Мангулик сари отланган шоир йўлидаги илк довонни босиб ўтди!
Ҳа, Усмон Носир мураккаб даврда яшади. Унинг замонасозлик руҳидаги, ўша давр мафкураси таъсирида яратгган шеърлари йўқ эмасди. Лекин унинг ўзбек шеърияти саҳифаларига муҳрланган бетакрор лирикаси, самовий туйғуларга йўғрилган янгроқ овози ҳам борки, у ҳамиша тоғнинг мусаффо жилғаларидек жаранглаб туражак! Ҳаммасидан ҳам шоирда безавол, навқирон руҳ мужассам эди. Бу руҳ адабиётимиз осмонида ёрқин юлдуз бўлиб, замонлар оша нур сочаверади!

“Ёшлик” журнали, 2013 йил, 7-8-сон.

Кемерово вилоятидаги   Усмон Носир кўмилган мозор манзараси. Юқорида шоирнинг қамоқ (лагерь)да тушган  сурати

Mirpo’lat Mirzo
ARMON
Esse

Ko‘klam endigina kengliklarga muattar bo‘ylarini taratayotgan damlar yodingizdami? Tong payti ilk giyohlar nish urgan qirlar, adirlar, uyg‘onayotgan dalalar shabnamlarga cho‘miladi va bu shabnamlar hovurga aylanib, quyoshning sog‘intirgan shu’lalarini oqlikka chulg‘aydi. Tutab yotgan isiriq tutunlari yanglig‘ bu hovur tog‘ etaklariga to‘shalgan oq tumanlarga qo‘shilib, qor bosgan tog‘larga, lojuvard ufqlarga yanada ajib bokiralik ato etadi. Ko‘ngil ko‘klam tongining oq nurlari og‘ushidagi mastu mustag‘riq tog‘lar ostonasiga talpinadi. Shunda qalbingizdagi tuyg‘ularga safo beruvchi hamroz nigohlarga termulib:

Yur, tog‘larga chiqaylik,
Mayli, yur!
Eh, qanday chiroyli
Oppoq nur!..
deysiz shivirlab.

Esimda, men ham umrimning yoshlik damlari dunyoni biram mas’um idrok qilar, borliqqa bahor ato etayotgan ranglar qarshisida lol turib qolar, ularni qanday nomlashni bilmay gangir edim. Ayniqsa, men o‘rikning surx novdasida yaqqol ko‘zga tashlangan g‘uj-g‘uj g‘unchalardagi pushti rangga yutoqib boqardim. Bu rang tetik novdalardan sizib chiqqan ko‘kish, yashil va to‘q qizil ranglar qorishmasidan iborat allambalo rang ediki, mening shuurimda sog‘lom qon, sog‘lom alanga ramzidek tuyular va bu alanga sovuqlikni, har qanday mushkulotu har qanday illatni yondira olishga qodir yolqin timsoliga aylanardi. Shunday bo‘lgach, dunyo ko‘zingga hali yuz ochmagan saodatlar ostonasi bo‘lib ko‘rinsa, ne ajab! Bir tomonda – chappor urib ochilishiga sanoqli soniyalar qolgan g‘unchalar, bir tomonda – zumurrad shabnamlar hovuriga cho‘milgan oq nurlar!..
Men Usmon Nosirning mazkur she’rini har gal yutoqib o‘qiyman. Va yuragimdan har gal allanechuk armon, allanechuk g‘ussa arigandek, nari ketgandek bo‘ladi.

Olmos kabi oppoq qor
Yaltirar.
Nega buncha dil oqar,
Qaltirar.

Shoir nigohi olmosdayin oppoq qorga nega tikilib qoldi? Nechun uning dili oqmoqda? Nimadan qaltiramoqda?

Bilasanmi, yoshlik bu
To‘ymagan,
Tinim bilmas, go‘yo suv
O‘ynagan.

Olis cho‘qqilardagi olmos qor shoirga har safar to‘yib o‘ynamagan, yayrab-yashnamagan damlarini eslatadi va u endi qo‘l yetmas, qaytmas olis yoshlik bo‘lib ko‘rinadi.

Shunga o‘ta chiroylik
Ko‘rinur…
Yur, tog‘larga chiqaylik,
Mayli, yur!

Biroq shoir unga nasib etmagan, uni chetlab o‘tgan yoshlik qoshiga borishni istaydi, uning diydoriga to‘yishni xohlaydi.Uning qoshiga sevimli yor bilan qo‘l ushlashib borish hammasidan go‘zal!.. Chunki bu surur, nashida yurakdagi turfa sitamu alamlarni o‘z girdobiga olib, ko‘mib yuboradiganday…
O‘zbek she’riyatidagi betakror siymo, hamisha navqiron shoir Usmon Nosir qalamiga mansub ko‘plab she’rlarni xuddi yuqoridagidek to‘lib-toshib tavsiflash mumkin.
Usmon Nosir tavalludiga o‘tgan yili 100 yil to‘ldi. Lekin u juda kam yashadi. Mustabid tuzum uni 25 yoshida qamoqqa tashladi. Shoir 10 yilgina ijod qildi. .
Yaqinda bir davrada qandaydir munosabat bi­lan Usmon Nosir nomi tilga olinganda, shoir do‘stlarimizdan biri, Usmon Nosir zo‘r shoir emasdi, dedi. Menga uning bu bepisandlik bilan aytgan gapi og‘ir botdi. Chunki men Usmon Nosir ijodi va hayoti bilan yaqindagina qayta tanishib chiqqan edim. Biroq men “botir og‘iz” shoirning bu shakkok fikri bilan bahslashib o‘tirishni o‘zimga ep ko‘rmadim.
Bugungi kun tafakkuri qirg‘og‘idan – Istiqlol sohilidan turib XX asr o‘zbek adabiyotiga, xususan, she’riyatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, shak-shubhasiz, ajib manzarani ko‘ramiz.Zero, sho‘rolar zamonidagi ko‘pgina adiblarning nomlari – ularning soyasiga salom bergan hatto bizlarning-da yodimizdan o‘chib ketdi. Vaqt – oliy hakam, deganlari shu bo‘lsa kerak-da!
Usmon Nosir nomi esa dolg‘ali asr sinovlarida zaxa topmadi, undan maros bo‘lib qolgan she’rlar tarix “qilko‘prigi”dan omon o‘tib bormoqda. Yana shu narsa ham muhimki, agar biz bugungi kun o‘zbek she’riyatidagi yetakchi yo‘nalish zamiriga nazar solsak, uning ibtidosi Usmon Nosir she’rlari bilan nihoyatda hamohang ekanligiga amin bo‘lamiz. Shu boisdan shoir ijodini o‘rganish, uni tahlil va tadqiq qilish she’riyatimiz ravnaqiga xizmat qiladigan omillardan biri bo‘lib qolaveradi. Uning hayotini va murakkab qismatini idrok etish, uni o‘quvchi ko‘z o‘ngida to‘laqonli gavdalantirib berish esa yoshlarda ozod Vatan tuyg‘usini, ular ruhiyatiga Istiqlol sururini singdirishda, shubhasiz, juda qo‘l keladi. Zero, shoirning o‘zi bu borada ezgu umid bilan:

Bargdek uzilib ketsam
Unutmas meni bog‘im.
Ishimni hurmat qilur,
Gullardan haykal qurur…
deb aytmaganmidi!

Ushbu o‘rinda kamina shuni ta’kidlamoqni istardimki, Usmon Nosir hayoti va ijodiga doir fikr va mulohazalar qog‘ozga tushirilar ekan, ular “yangi gap” aytish zamzamasidan yiroqdir. Bu bitiklar bu otashin shoir barhayot ruhiga shogirdlik ehtiromining bir ifodasi, xolos…
Usmon Nosir 1912 yil 13 noyabrda Namangan shahrida Mamatxo‘ja va Xolambibi oilasida tug‘ildi. Mamatxo‘ja to‘kilib-sochilib yashamagan bo‘lsa ham xush axloqi bilan, xoksorligiyu kamtarligi bilan el-yurtga tanilgan kimsa edi. U farzandi to‘rt yoshligida kasalligi tufayli yorug‘ dunyoni tark etadi.
Oila boshchisidan judo bo‘lgan Xolambibi bir muddat ukasinikiga borib kun kechiradi. Bu xonadonga qo‘shni bo‘lgan qarindoshinikiga kelgan qo‘qonlik Mamasodiqboyning o‘g‘li Nosirhoji (u o‘n to‘rt yillik haj safaridan qaytgan edi) Xolambibini devor yorig‘idan ko‘rib qoladi va unga og‘iz soladi. Nosirhoji go‘dak Usmonni tizzasiga olib, unga otalik qilish borasida ont ichadi. .
Usmon Nosirning bolaligi borasida ikki xil qarash mavjud. Birinchisida – o‘gay ota Nosirhojining bo‘lajak shoirga nihoyatda mehrli bo‘lganligi va uning yosh Usmonni shoir bo‘lishiga qo‘shgan hissasi ko‘p o‘rinlarda ta’kidlanadi. Bunday ta’kid shoirning jiyani, shoira va tarjimon Nodira Rashidova tadqiqotlarida ko‘ramiz. Ikkinchi xil qarashda o‘gay otaning sho‘x, tiyiqsiz bolaga o‘tkazgan jabru zulmi bayon etiladi. Va bunday qarash egasi professor Naim Karimov o‘zining “Usmon Nosir”* nomli risolasida fikrining tasdig‘i ma’nosida shoirning internatdosh do‘sti Temur Fattohning do‘sti og‘zidan eshitgan ushbu so‘zlarni keltiradi: “Otam meni qiynab juda ko‘p urgan. Bir kuni onam uyda yo‘q vaqtida holdan ketganimcha urib, so‘ng qo‘limni orqamga bog‘lab, oyog‘imdan quduqqa osib ketgan. Xayriyatki, shu kuni o‘rtog‘im Tohirjon Sobirov hovlimizga kelib qolib, quduqda ingrab yotganimni eshitib, meni tortib oldi…” Shoirning “Kechmish kunlarim” she’ridagi ushbu satrlar o‘sha yurakdan o‘chmas sitamlarning ifoda sidir: Uch-to‘rt yil burun

“O‘gay”da yurdim.
Minut-minutda
Kaltaklar yedim…
Uzoq o‘ksinib,
Chidolmay sira
Bir kuni so‘kdim.
Shuning-chun darrov
Haydalib ketdim.

Taniqli adabiyotshiunos olim Ibrohim G‘afurov “Yurak va mehr shoiri” maqolasida esa: “Tadqiqotchilar shoirning bolalik chog‘lari og‘ir kechganligini ta’kidlar ekanlar, bunda ko‘proq uning she’rlariga asoslanadilar. Davr shunday edi. Usmon Nosirning bolalik davridan shikoyatlarini Nosir otadan ko‘rmaslik va unga bog‘lamaslik kerak”, deyiladi.
Usmon Nosir hayotida kechgan ushbu lavhalarni keltirishdan muddao yo u, yo bu tomonning fikrini tasdiqlash emas, balki bo‘lajak shoir bolaligi nihoyatda murakkab kechganligiga e’tiborni qa­rat­moq­likdir. Balki bular birinchi tomon da’vo qil­ganidek uydirmadir. Bugungi kunda bu jihatlar shoir ijodiy merosi qimmatini na oshiradi, na kamaytiradi. Ammo uning umr so‘qmoqlarini mufassal bilmoqni istaganlar uchun tafsilotlarning barchasi muhimdir. Qolaversa, bu shoirning tirik ruhi oldidagi mas’uliyat hamdir.
Mashhur shaxslarning tarjimai holiga – ularning hayot yo‘liga nazar solsangiz, ko‘p tasodiflar silsilasini ko‘rasiz. Balki mana shu ezgu tasodiflarning ro‘y berishi o‘zi ham bir qonuniyatdir. Yosh Usmonni ilk to‘g‘ri yo‘lga boshlagan inson qo‘qonlik Po‘latjon Qayumov edi. Po‘latjon domla nihoyatda ma’rifatli, adabiyotni sevgan kishi bo‘lib, zavod qoshida “Yangi hayot” nomli maktab ochgan va unda o‘zi dars berardi. Mahallasidagi Mo‘ydinjon ismli bola bilan birga yurgan yosh Usmonni ko‘rgan domla uni ham o‘z maktabiga taklif qiladi. Po‘latjon domlaning yana bir fazilati uning “bo‘ladigan bolani”ni ko‘ra bilishi bo‘lgan. Keyin ikki yetim – Mo‘ydinjon va Usmonjon Po‘latjon domla yordami bilan yotog‘i bor maktab “Dor ul-muallim”da tahsil ko‘ra boshlaydilar. Bu ilm dargohi Abdulla Qahhor, Sobir Abdulla, Javdat Abdulla, Hasan Po‘lat singari shoir va adiblarni va bir qancha ilm-fan hamda san’at namoyandalarini voyaga yetkazganligi bilan tarixda nom qozongan.
Qo‘qondagi bu intarnatda asosan yetim bolalar ta’lim olar va u o‘zida eng ilg‘or ziyolilarni jamlagan bo‘lib, Qori Niyoziy, Po‘latjon Qayumov, Subhiy afandi, Abdulla Rahmat singari obro‘li o‘qituvchilar dars berardilar. Darslar zamonaviy ruhda yuksak talablar asosida o‘tkazilar va internat bag‘rida turli to‘garaklar, shuningdek, “sanoi nafisa” to‘garagi ham faoliyat ko‘rsatar edi. Bu to‘garak mashg‘ulotlariga Qo‘qon shoirlari taklif etilar, ular bilan ijodiy uchrashuvlar uyushtirilar edi. Ana shunday uchrashuvlarda Hamza Hakimzodaa Niyoziy ham bir necha marta ishtirok etgan. Shunday uchrashuvlarning birida Usmon Nosir dastlabki she’rlaridan ayrim namunalarni Hamzaga o‘qib bergan va u yosh Usmondan kelajakda katta shoir chiqishini bashorat qilgan.
Qizg‘in ijodiy muhit shakllangan mazkur internat bag‘rida o‘sha yillarda Amin Umariy, Temur Fattoh, Madamin Davron, Muhsin Hamidov singari shoirlar yetishib chiqdi. Ular orasida Usmon Nosirning nomi internatdagi “sanoyi nafisa” to‘garagining turli klub, maktab va muassasalaridagi kontsertlari orqali Qo‘qonga yoyilib bordi.
1927 yili “Yangi yo‘l” jurnalida shoirning “Ha­qiqat qalami” nomli ilk she’ri e’lon qilindi.
Usmon Nosir iste’dodi tabiatiga tinmay izlanish, yonish, mutolaaga chanqoqlik xislatlari xos edi. U go‘dakligidayoq onasi og‘zidan eshitgan xalq qo‘shiqlarini, uning mungli ohanglarini yuragiga joylab olgan edi. Onasi o‘qib bergan mumtoz shiorlarning g‘azallari unda sharq adabiyotiga nisbatan kuchli ixlos uyg‘otdi. U she’riyatda yil sayin emas, oy sayin, hafta sayin o‘sgan ertakdagi pahlavondek bo‘y ko‘rsata bordi.Zero, unga ijod ishtiyoqi, she’r ishqi bir daqiqa ham tinchlik bermas, har dam oromini o‘g‘irlar, bir umr lovullab yonishga undardi. Shoirning: “Saharlar qon tupursam mayli, men – Majnunman, she’rim, sen – Layli !” deb aytganligi chandon rostdir.
Aytish mumkinki, Usmon Nosir she’rlari 30-yillarning peshqadam shoirlari sanalgan, davrni yuksak pafos bilan kuylagan G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon she’rlaridan o‘zgacha edi. Zero, u hayotni yuragi orqali ko‘rar, yuragi orqali o‘zlashtirar edi.
Usmon Nosir she’rlarining yana bir fazilati ularning samimiyatga eshligida ko‘rinadi. U ijoddagi dastlabki qadamlaridan boshlab, ko‘nglida nima tug‘yon urgan bo‘lsa, shuni yozishga, dilidan qanday fikr kechgan bo‘lsa, shuni qog‘ozga tushirishga odatlandi.

Kunlarimni yoshligimdan ayamadim,
Menda yoshlik nokaslikni hech ko‘rmadi.
Qiz sevganda ho‘ngir-ho‘ngir qon yig‘ladim,
Go‘yo qalbim amr – izmimni hech so‘rmadi.

Bunday samimiy satrlarni to‘qib chiqarish, yasab-yaratish mumkinmi? Ular yurakning asl mevalari yanglig‘ hovri, atri, alangasi bilan birga tug‘iladi. Usmon Nosir yuragi bamisli otashgoh edi, uning o‘tli satrlari o‘sha otashgohdan to‘kilardi.
Shoir “o‘z yuragini tinmay tarjima qilish” (“Yurak”) darajasiga faqatgina iste’dodi tufayligina erishgani yo‘q. Bunday chapdastlikni, bunday biyronlikni u muttasil izlanishlar – beuyqu kechgan tunlar, beorom kechgan damlar evaziga qo‘lga kiritdi. Yosh shoir Qo‘qonda maktab-internatda, so‘ng Moskvada, keyin Samarqand pedakademiyasida tahsil olgan chog‘larida jahon va rus she’riyatini tinmay mutolaa qildi. Rus tilini mukammal o‘zlashtirdi. Homer, Petrarka, Pushkin, Lermontov, Geyne, Yesenin, Charents singari shoirlarning ijodini sevib o‘rgandi. Ularning yorqin asarlarini yod oldi va xuddi o‘z she’ridek davralarda yonib o‘qidi.
Usmo Nosir davr nafasi ufurib turgan she’rlarida o‘z qalbining ovozi mujassam bo‘lgan yangi lirik qahramon siymosini jonlantirdi. Bu lirik qahramon katta maqsadlarni ko‘ngliga tukkan, dard bilan yashashni, mardona shijoatni o‘ziga shior qilib olgan faol shaxsdir. U hayot mashaqqatlaridan qo‘rqmaydi Beg‘am yashashni – yashash demaydigan tanti qalb sohibidir.

Bo‘ronni sevmasa dil nechun tepur?
Tiriklik ne kerak bemehnat, beg‘am?

Chu, qora yo‘rg‘am!

Lirik qahramonning yana bir yorqin qirrasi uning bag‘rikengligida, jo‘mardligida ko‘zga tashlanadi. U qayg‘ularga ko‘milib yurishlikni yoqtirmaydi. Shodlikka intiladi. Shodlik yaratishni istaydi.

Mayli, ko‘ngil… mayli, o‘ynasin u,
Naylaringni chalsin, taratsin.
Xuddi senday qabul etmay qayg‘u,
Faqat shodlik… shodlik yaratsin.

She’r shunday bir ko‘zguki, shoir qalbini tub-tubigacha ko‘rsatib turadi. Shundan ba’zi shoir she’rini o‘qiganda uning qalbida gina-malomat va id­dao toshlarini ko‘rgandek bo‘lasiz. Boshqa bir shoirlar she’rida hayotdan norozilik, ranj-alam, zarda tuyg‘ulari ufurib turadi. Usmon Nosir she’rlarida esa ajib bir harorat, ajib bir insoniy erkalik borki, undan ruhingiz yayraydi, ko‘nglingiz bahra oladi va bu erkalik shoirga nechog‘li yarashib turganligini ich-ichingizdan e’tirof ham etasiz. U lirik she’rlarida ham, dostonlarida ham o‘quvchini nazardan qochirmaydi, uni unutmaydi, unga ajib bir samimiyat ila bot-bot murojaat qiladi. Bu qalb izhorlari ko‘proq uning o‘z yozganlaridan qoniqmasligi, yurak tuyg‘ularini qalami muhrlab ulgura olmayotganligi haqida va kelgusida, albatta, go‘zal asarlar bitib berishligini o‘z zimmasiga olishligi borasida bo‘ladi. Jumladan, u “Naxshon” dostonida quyidagilarni bitadi.

Uzurim bor sendan,
O‘quvchim, jindak:
Orzuim bor bitmak
Bir dasta doston.
O‘lmasam men uni
Rostlab beraman!
Hali bu bitiklar
Bir havas xolos.
Hali havas bilan
Gullar teraman…

Lekin dostondagi o‘tli, yurakning musaffo ma’volaridan otilib chiqqan quyidagi satrlarni shunchaki havasga bitilgan satrlar deb bo‘ladimi?

Ko‘z tutdim,
Ko‘zlarim nigoron bo‘ldi,
A, dilbar
Simbarim, yuzlari qirmiz,
Kiprigi ko‘ksiga soya solgan qiz,
Ko‘z tutdim,
Yuragim to‘la qon bo‘ldi.
Shabboda bolariday
Gulzor uzra sho‘x,
Oy fonarini yoqdi qiz-oqshom.
Yasha!
Sen kelding sevgilim, Naxshon,
Suv qizi – suvsarim,
Kipriklari o‘q,
Sen kelding,
Ko‘nglimga suv kabi oqding,
Sen kelding –
Ruhimda yashash boshlandi.
Sevgidan ko‘zlarim
Behol yoshlandi,
Sen kelding,
She’rimga chechaklar taqding…

Bu doston shunchalar erka ovozga egaki, deya yozgan edi Ibrohim G‘afurov, bamisoli bulbul inson tiliga kirib ajib qissaxonlik qilayotgandek.
1932 yili Usmon Nosirning “Quyosh bilan suhbat”va “Safarbar satrlar” nomli she’rlar to‘plami chop etildi. Bu ikki to‘plamdan shoirning asosan davrni, yangi zamonni, mehnat shukuhini kuylagan she’rlari o‘rin olgandi. O‘sha yillar Cho‘lpon she’rlari qatag‘on etila boshlagan, o‘zbek mumtoz shoirlarining ko‘pchiligiga feodal davr kuychilari degan tamg‘a bosilgan edi. Bu paytda Uyg‘un she’rlari o‘zining mayin lirizmi bilan yoshlarni o‘ziga maftun etgandi. Usmon Nosirga ham Uyg‘un lirikasi ijodning birdan-bir qaynarbulog‘i bo‘lib tuyuldi va o‘z she’rlarini u Uyg‘un she’rlaridan chiqqan ohanglarga moslashga urindi. Shunga ko‘ra, Usmon Nosir o‘zining “Safarbar satrlar” to‘plamini Uyg‘unga bag‘ishlagan edi.
Bu davrda paydo bo‘lgan lenincha-stalincha ta’limotga ko‘ra, har bir sho‘ro yozuvchisidan badiiy ijodga zavodlar nafasini, qurilishlar sur’atini olib kirish talab qilinardi. Va shunday talab javob bergan yozuvchigina chinakam yozuvchi sanalar, ana shunday yozuvchilarning asarlarigina sho‘ro adabiyoti qiyofvsani belgilashi mumkin, deb hisoblanardi.
30-yillarda sho‘ro mavzuida asarlar yozmaganligi uchun boshqa shoirlar singari Cho‘lponga ham, Fitratga ham ko‘p ta’na toshlari otilgan. Shunda kimdir, Fitratga murojaat etib, “Domla, shuncha dakki eshitavermay, traktor haqida bitta she’r yozib qo‘ysangiz asakangiz ketadimi?” deganda Fitrat domla: “Ey dono yigit, men hatto traktorning tarillagan ovozidan qo‘rqaman-ku, qandoq qilib u haqda she’r yozay?”, deb javob qilgan ekan.
Lekin Usmon Nosir qalami har qanday mavzuga jazm eta oladigan chapdast, tug‘yonli qalam edi. Zotan uning traktorga bag‘ishlangan she’rlari ham anchagina.U “Traktorobod” nomli doston yozishni ham niyat qilgan. Uning “Kirish” qismini yozgan. Unda shunday satrlar bor.

Erkam –
Lirikam mening –
Yuvgan,
Taragan,
Qaragan yurtning
Xizmatin qilishlik
Vazifang sening!

Usmon Nosir qalami sohir qalam edi. U har qanday mavzuni kuylamasin, unga jon kirita olardi. Jumladan, u oddiy temir haqida yozganda ham, albatta, diqqat-e’tiborini uni bunyod etgan inson qalbiga qaratardi. Uning yuragidagi tuyg‘ularni qog‘ozga tushirardi. Shu boisdan, u siyosat talab qiladigan mavzularnigina kuylaydigan – konyuktr shoir bo‘lib qol­madi. Haqiqiy ijod mohiyati hamisha inson yuragi bilan bog‘liq bo‘lib qolishini anglash darajasiga ko‘tarildi. U keyingi to‘plamini ”Yurak” (1935) deb nomlaganligi balki shundan edi.
Shoirning ijodga bo‘lgan chinakam fidoyiligi, yonib yozishi, hayotga teran nazar uning qabidagi kechinmalarni millat, yurt dardiga aylantirdi, uni millat shoir darajasiga qadar yuksaltirdi. Moskvaga, Leningradga qilgan safarlari davomida bu tuyg‘u uning yuragida yanada teran ildiz otdi.
1929 – 30 yillar Usmon Nosir Moskvadagi Kinematografiya davlat ilmgohining 1-kursida tahsil ko‘radi. O‘sha paytda u Moskvada yashayotgan Cho‘lpon bilan yaqindan tanishadi va bu uchrashuvdan keyin ular bir umrlik ustoz va shogird bo‘lib qoladilar.
Mazkur ilmgohga Usmon Nosir bilan birga sinfdoshi, yosh shoir Temur Fattoh ham borgan edi. Yosh Usmon bu yerda Moskva adabiy muhitiga yaqinlashishga harakat qiladi, tez-tez Adiblarning Markaziy Uyi (SDL)ga qatnaydi va u yerda taniqli shoir va yozuvchilar bilan tanishadi. Biroq bir kuni Vladimir Mayakovskiy bilan bo‘lgan uchrashuv uning Moskvadagi hayotiga xotima yasaydi. Qrimtatar shoiri Emil Sherifning xotirlashicha, SDL binosining foyesida V. Mayakovskiy plakatlarining ko‘rgazmasi tashkil etiladi. Eshref Sham’izoda, Usmon Nosir va tatar shoiri Musa Jalillar ko‘rgazmani hamda ayni paytda mashhur shoirni ham ko‘rish uchun bu yerga keladilar. Mayakovskiy qo‘lida tayoqcha tutgan holatda paydo bo‘ladi. U mag‘rur ko‘rinishda, baland bo‘yli, ulkan qomatli edi. Mayakovskiy kelganlarga ko‘z qirini tashlab, ichkariga odimlaydi. Usmon, Musa Jalil va Eshref Sham’izoda unga salom berishadi. U ularga sovuqqina nigoh tashlaydi-da, hech so‘z aytmay o‘tib ketadi. Bu Usmonning izzat-nafsiga tegadi. “Men bilmas ekanman proletar shoirining shunchalar dimog‘dorligi va oliftaligini!” deya qichqiradi u. Vl. Mayakovskiy ortiga burilib, yo‘qlikka tikilgandek, “Kim bu go‘dakvachcha!” deydi. “Men yosh o‘zbek shoiriman!” – Usmon keskin javob qiladi. “Ha, shunaqa degin?”- deydi Mayakovskiy kibrli kinoya bilan va ichkari kirib ketadi. Usmon o‘zini tahqirlangan his etadi. U shartta ortiga burilib, tashqariga chiqadi. Uning ortidan do‘stlari ham ergashadi. Usmon ko‘chaga chiqa solib, Musa Jallga qat’iy ohangda: “Men bugunoq uyimga qaytaman! Hali ko‘ramiz – qaysi birimiz haqiqiy shoir bo‘larkanmiz – menmi yoki umi… Endi men Moskvaga faqat mashhur shoir bo‘lib qaytaman!” – deydi. Shu oqshom poezd Qozon vokzalidan Usmon Nosirni yurtiga – Qo‘qonga olib jo‘naydi. Temur Fattoh Moskvada qolib tahsilini oxirigacha yetkazadi.
1935-36 yillar shoirning “Yurak” va “Mehrim” to‘plamlari chop etildi. U endi elning eng mashhur va eng sevimli shoiriga aylangan, uning she’rlari og‘izdan-og‘izga ko‘chib, asarlari qahramonlari ismi yangi tug‘ilgan farzandlarga qo‘yilardi.
Shoir ko‘pdan ko‘ngliga tugib yurgan ezgu niyatini ayni shu yillarda ro‘yobga chiqardi: A. S. Pushkinning “Bog‘chasaroy fontani” va M. Yu. Lermontovning “Demon” poemalari tarjimasini tugatdi.
“Bog‘chasaroy fontani” bilan qiziq voqea sodir bo‘lgan. Kamina uni ustoz Shuhrat og‘zidan eshitganman. Nashriyotga topshirilgan qo‘lyozma to‘satdan yo‘qolib qoladi. Ba’zilarning aytishicha, shoir parishonxotirligi tufayli uni tramvayda qoldirib ketgan. Boshqalar uni nashriyotning o‘zida yo‘qolgan ham deyishadi. Qo‘lyozmani shoirdan so‘rab olish uchun nashriyot xodimlarining qattiq boshi qotadi. Oxiri unga murojaat qilishga majbur bo‘lishadi. Shoir matn ko‘chiruvchi berishlarini so‘raydi. So‘ng bir-ikki soat mobaynida xonaning u boshidan-bu boshiga papiros chekkan holda yurib, matn ko‘chiruvchiga tarjimani boshdan-oxir yoddan aytib turadi.
1937 yili Moskvada o‘zbek adabiyoti va san’ati dekadasi bo‘lib o‘tdi. Unda qatnashganlar orasida Usmon Nosir ham bor edi. Dekada yakunlangach, bir guruh adiblar A. S. Pushkin vafoti 100-yilligi munosabati bilan chaqirilgan Plenumda qatnashish uchun poytaxtda qoladilar. Plenum SDLning majlislar zalida o‘tadi. Unda shoir A. I. Bezimenskiy kirish nutqini so‘zlaydi. U Pushkin ijodi borasida gapirarkan, uning tarjimonlik faoliyati to‘g‘risida alohida to‘xtaladi. Misol tariqasida u Aleksandr Sergeevichning Gyotedan qilgan tarjimasini o‘qib beradi. Zalning oxirida o‘tirgan Usmon Nosir o‘zining betakallufligiga uzr so‘ragan holda: “Siz Gyotening emas, Shillerning satrlarini o‘qidingiz”, deydi. Bezimenskiy Usmonni minbarga taklif qiladi. “O‘zingizni tanishtiring”, — deydi Bezimenskiy. “Men o‘zbek shoiri Usmon Nosirman”, — deydi u baland ovozda, xuddi hisob berayotgandek. “Siz aminmisiz mening xato qilganimga? Qolaversa, siz Shillerning ushbu asarini o‘qiganmisiz?” – so‘raydi Bezimenskiy. “Ha, — javob qiladi Usmon, – men na faqat o‘qiganman, uni yoddan ham bilaman”. Va Usmon xuddi aktyorga o‘xshab, she’rni o‘qiy boshlaydi. Zal qotib qoladi. Usmon she’rni o‘qib bo‘lganida borliqni gulduros qarsaklar bosib ketadi. Bezimenskiy Usmonni quchib, hayajon bilan deydi: “Mana, bizning bugungi zamonaviy Sharq!” Ertasi kuni “Literaturnaya gazeta” Usmon haqida “Sharqda Pushkin paydo bo‘ldi”, deb yozadi. Uning she’rlari rus tiliga tarjima qilinib, e’lon etila boshlaydi. Endi Usmon na faqat O‘zbekistonda, balki butun Sho‘rolar Ittifoqida e’tirof etilgan shoirga aylangandi.
Shoirning dovrug‘i ortib, u ilhom va ijod nah­rining tug‘yonli mavjlarida masrur quloch otardi. U turli minbarlarda she’rlar o‘qir va bu she’rlar darhol ko‘ngillarning mulkiga aylanardi.
1937 yilning 27 yanvarida O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Usmon Nosir tsvalludining 25 yilligi, ijodining 10 yilligini katta tantana bilan nishonladi. Unda O‘zbekiston Kompartiyasi birinchi kotibi Akmal Ikromov ishtirok etib, uni “o‘zbek she’riyatining yorqin yulduzi”, “o‘zbek Lermontovi” deb ta’riflydi. Anjumanda shoir ijodi haqida Uyg‘un otashin nutq qildi. Adabiyotimiz tarixida yosh shoir ijodining 10 yilligi ilk bor va atigi bir marta nishonlangan. Bu hassos shoir Usmon Nosir edi.
Asl she’r shoir yuragida o‘zining ohangi-ifodasi bilan tug‘iladi. Ana shu ifor-ohangni o‘quvchi qalbiga to‘la-to‘kis yetkazib bera olish ham shoirdan alohida iste’dod va san’at talab qiladi. Usmon Nosir bu borada ham betakror edi. Zero, uning she’r o‘qish san’ati ham alohida e’tirofga molikdir. Adib Turob To‘la “Usmon Nosir she’r o‘qiganda atrofni musiqa bosib ketardi, nazarimda”, desa, shoir hamshahri, kinooperator Aziz Rahmonov uni shunday eslaydi: “Usmon Nosirning ko‘zlari charaqlagan, ovozi nihoyatda o‘tkir edi. U she’rni shunday qoyilmaqom o‘qirdiki, unga maftun bo‘lmaslikni, uning sehriga asir bo‘lmaslikning iloji yo‘q edi. Na u hayot davrida, na hozirgi paytda o‘z she’rini Usmon Nosirchalik ta’sirli o‘qigan yo o‘qiy oladigan shoirni ko‘rganim yo‘q”.
Muxlislarning olqishi, el ichidagi mashhurlik har qanday shoir qalbini safoga va sururga to‘ldirishi tabiiy. Ayniqsa, u yosh bo‘lsa, bunday dovrug‘, shon-shuhrat uning boshini aylantirishi, mastu mustag‘riq qilishi ham mumkin. Usmon Nosir shon-shuhratning avj nuqtasiga ko‘tarilib, uning nash’u-namosini surgan vaqtlar borasida shunday gap yuradi. Bu voqeani uning do‘sti, keyinchalik mashhur so‘z ustasi bo‘lib tanilgan Muhsin Hamidov quyidagicha xotirlaydi: “Demon” uchun qalam haqi chiqqan kuni Usmonjon do‘st-yorlarini jamlab, “Natsional”ga keldi. Eshikbon shoirga izzat-ikrom bilan eshik ochib, tanish dastyor – ofitsiant ayol unga zalning eng yorug‘ va oynasi ko‘chaga qaragan tomonidan joy hozirladi. U boshqa shaharlarda ko‘rgan ekanmi, kelib o‘tirdi-yu, direktorni so‘ratdi. Sheriklari “nima qilmoqchi ekan?” deb hayron bo‘lishdi. Ammo u direktor kelishi bilan “Men shoir Usmon Nosirman, Restoran yopilsin!” deb farmoyish berdi. Direktor tamaddi qilayotgan shinavandalarga qarab: “Bugun sizning ovqatlanishingizu kayf-safongiz bepul. Sizni shoir Usmon Nosir mehmon qiladi!” – deb e’lon qildi… Hamma o‘tirganlarning chehrasiga nur yoyilib ketdi.
Dasturxonga gazak va ichimliklar keltirilgach, Usmon billur qadahga may quyib, zal o‘rtasiga bordi-da, “Demon”dan o‘qiy ketdi. U goh rus, goh o‘zbek tilida o‘qir ekan, bir go‘zal ayol o‘tirgan dasturxon yoniga kelib davom etdi:

Eng birinchi to‘kkan yoshimni
Qabul ayla, ol, go‘zal, buni.
Yorit umrim saodatini…

Shoir ayol qadahiga qadahii yaqinlashtirganda kimdir qarsak chaldi. Odob yuzasidan ayolning erkak hamrohi ham qo‘shildi. Usmonjon bir-ikki qadam yurib, yana o‘qidi:

Quloq solgil ohu zorimga:
Birgina so‘z bilan meni sen
Yana ko‘kka qaytoralasan,
Ey parizod, qizg‘an holimga;
Ishqning ezgu libosin kiyib,
Yovuzlikdan o‘zimni tiyib,
U dargohda porloq nur kabi,
Yangi malak, yosh bir hur kabi
Qayta yashar edim men u chog‘,
Rahming kelsin ahvolimga boq…

Endi zal haqiqiy shoir bilan uchrashganini sezgan edi. Hamma butun vujudi quloq bo‘lib eshitdi:

…Sensiz nima bu abadiyat?
Sensiz nima menga mulk, niyat?
Quruq so‘zdir, tutmas asodir,
Xudosi yo‘q keng kalisodir.

Qarsak va olqishlar bilan qarshi olingan bu satrlardan keyin har kim shoir bilan qadah cho‘­qishtirishni o‘ziga sharaf bilib, uning qoshiga oshiqdi; shoirga baxt-saodat va ilhom tilab, uning sog‘­ligi uchun qadah ko‘tardi”.
Biroq, ko‘p o‘tmay mash’um taqdir o‘zining qora sahifalarini varaqlay boshladi. Shoirning ilhom sururi, ijod nash’u-namosi poyoniga yetib borardi. Usmon Nosir eslangan davrada ustozlardan biri bu borada gapirib, shoirning 25 yoshlik yubileyi va unda aytilgan maqtovlar tufayli unga “ko‘z tekkan”, degandi. Balki bu gapda ham jon bordir. Lekin, aslida, bu o‘sha mudhish zamon duchor qilishi muqarrar bo‘lgan qora qismat edi.
Elning ko‘plab asl farzandlari qamoqlarga tashlanganiga, xalq hayotining battar og‘irlashib ketganiga qaramay, Koiiunistik partiya markazqo‘mi tashabbusi bilan xalqlar otasi – dohiy Stalinni ulug‘lash , uni ilohiylashtirish avj olib bordi. Bu hol, ayniqsa, 37-yilda o‘zining yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. Hali Moskva taassurotlarining tafti so‘nmay turib, Fayzulla Xo‘jaevning “aksilinqilobiy” ta’siri doirasida bo‘lgan kishilarni aniqlash va fosh etish ishlari boshlanib ketdi.
Keyingi avlodga mansub, adabiyot tarixidan be­xabar ayrimlar, Usmon Nosirning qamalishiga aosiy sabablardan biri uning Stalinni madh etmaganligidir, deydilar. Bu – noto‘g‘ri gap.Usmon Nosir ham dohiyga ishongan, uni Hamid Olimjon singari ko‘klarga ko‘targan. Shunga qaramasdan, yuqorida aytganimizdek, F. Xo‘jaevning “aksilinqilobiy harakati” ta’sirida bo‘lgan odamlarga tashlangan qarmoqqa birinchilardan bo‘lib Usmon Nosir ham ilindi. Va shoshilinch sur’atda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida Usmon Nosir ijodini o‘rganish komissiyasi tuzildi. 12 iyul kuni Uyushma hay’ati yig‘ilishida “Usmon Nosir ishi” ko‘rildi.
Bu yig‘ilish o‘tayotgan anjumanxonada yaqindagina uning 25 yillik yubileyi nishonlangandi. O‘sha kuni Usmon Nosirdan zo‘r shoir yo‘q edi. Uni ta’rif va tavsif qilish uchun notiqlar o‘z so‘zxonalaridan “tesha tegmagan” so‘zlarni qidirib topishga, uni ulkan shoir sifatida ta’riflashga intilgan edilar. Endi esa…
Ushbu yig‘ilish haqida “Qizil O‘zbekiston” ro‘znomasida yozilgan hisobot-xabarda shunday deyiladi: “Muzokarada so‘zlagan Qurbon Beregin, Hamid Olimjon, Oydin, Krukovskiy va boshqa o‘rtoqlarUsmon Nosirni Sovet hukumatiga, bolsheviklar partiyasiga ashaddiy dushman sifatida kurashib kelgan bir turkum xalq dushmanlari bilan qo‘l ushlashib, ular bilan bazm va majlislar qilib, rus proletariatiga qarshi ig‘vogarlik yurgizganini aytib berdilar…”
Hisobot-xabarda yana shularni o‘qish mumkin: “…Shoirning “Mehrim” nomi bilan chiqarilgan keyingi she’r to‘plami boshdan-oxirigacha pessizm ruhi bilan to‘lgan.Usmon Nosir o‘zi ham bu she’rlar to‘plamini sovet yoshlari miyasini zaharlab turganiga va uni mafkura jihatidan buzuq she’rlar bilan atayin to‘ldirganiga iqror bo‘ldi…”
O‘sha davr odamlaridan yetib kelgan gaplarga ko‘ra, ushbu yig‘ilishda shoirning ko‘p she’rlari ustida alohida to‘xtalib, har biri g‘oyaviy nuqtai nazardan “chuqur tahlil” qilingan. Qanchalik to‘g‘ri – bilmayman, mana shunday yondashuv shoirning “Yana she’rimga” she’ri ustida ham bo‘lgan deyishadi. Jumladan, unda:
Yana, she’rim, o‘zing yaxshisan,
Boqqa kirsang gullar sharmanda…
misralari tilga olinib, “shoir sovet gullarini haqorat qildi”, deyishgacha borishgan.”Manzilim yiroqdir – ufqdan nari…” satrini muhokama qilishib, “shoir bu satrida maqsadi – okean orti ekanligini aytmoqda”, deyishgan. Muhokamadagi gaplar har qancha almoyi-aljoyi bo‘lmasin, ularning shu taqlid kechganligiga ishonmaslikning iloji yo‘q. Sho‘rolar saltanati mafkuraviy tarozusidan bundan ortiq “karomatni” kutib ham bo‘lmasdi. Bu fahmsiz tamoyil saltanatning oxirgi kunlari qadar davom etmadimi, axir!
Shu o‘rinda o‘tgan asrning 70-yillarida Farg‘ona viloyati partiya qo‘mitasi yig‘ilishida bo‘lib o‘tgan latifanamo voqea yodga tushadi. O‘sha davrda viloyat gazetasida qashqadaryolik bir yosh shoirning “Ona tilim” nomli she’ri bosiladi. Bu she’r viloyat partiya qo‘mitasi majlisida qoralanadi. Darg‘azab rahbarga, bu mavzuda Rasul Hamzatov ham yozgan, deya luqma tashlaydi kimdir. “Olib kelinglar, u shoirni ham kelgusi byuro yig‘ilishida muhokama qilamiz!”, deydi jahl otidan tushmagan kotib.
Do‘ppi olib kel desa, bosh olib keladigan “dastyorlar” bugungi kunda topilmaydi deysizmi! Yaxshiyam, endi ularga ishimiz tushmaydi… Tushmasin ham hech!
Usmon Nosir muhokamada bu qadar insofsizlik bo‘ladi, o‘zining ko‘zi oldida tuhmat toshlari yog‘diriladi deb o‘ylamagan edi. Hammadan ham unga yolg‘izlanib qolgani, uni biror kimsa himoya qilmagani alam qildi. Uni Yozuvchilar uyushmasi safidan o‘chi­rishdi.
U yig‘ilishdan chiqarkan, qaerga borishni, g‘ovlab ketgan boshini qaerga urishni bilmay, gandiraklagan holda yo‘lga tushdi.
Ertasi kuni – 1937 yil 13 iyulda shoir hibsga olindi.
1937 yil boshlarida sho‘ro matbuoti va radiosida trotskiychilarning katta bir guruhi fosh etilib, tarix hukmiga havola qilingani haqida bong urildi. Trotskiychilarning razilligi haqidagi “haqiqatlar” sho‘ro xalqiga muntazam ravishda singdirib borildi. 28 yanvarda esa sud jarayoni boshlandi. Sho‘ro mafkurasida qabul qiligan odatga ko‘ra, na faqat markaziy, balki mahalliy nashrlar ham sud kunlarida xalqning aksilinqilobiy unsurlarga bo‘lgan munosabatlarini ifodalovchi “nafratnoma”larni e’lon qilib turishi lozim edi.
O‘sha kunlari “Qizil O‘zbekiston” ro‘znomasi tahririyati ham bu siyosiy kompaniyada qatnashish istagida Usmon Nosirga murojaat qilib, trotskiychilarni la’natlovchi she’r bilan chiqishini taklif etadi. Shoir bu taklifni qabul qilib, “G‘azab” deb nomlangan she’r yozib beradi. U shunday satrlar bilan tugagandi:
O‘lim senga, dushman! O‘lim senga, yov!
So‘rayman, o‘rtoq Sud, kesing beayov!
Biroq oradan bir-ikki oy o‘tmay, A. Qodiriy, Fitrat, Cho‘lpon va Usmon Nosirning o‘zi va yana ko‘plab ziyolilar hibsga olinib, ularga “xalq dushmani” tamg‘asi bosildi. Sovet xalqi deb atalgan olomon ishlab chiqarish korxonalari, ijodiy tashkilotlar va o‘quv yurtlarida bo‘lib o‘tgan yig‘ilishlarda ularga eng oliy jazoni talab qiladi. Ne tongki, ana shunday yig‘ilishlarda Usmon Nosirning “O‘lim senga, dushman! O‘lim senga, yov! So‘rayman, o‘rtoq Sud, kesing beayov!” satrlarini xalq atalmish olomon uning o‘ziga qarshi ishlatdi.
Sho‘ro saltanatining qahri o‘z “dushman”lariga nisbatan o‘ta beshafqat va beayov edi. Kechagina yurt ardog‘ida bo‘lgan shoir uning qorong‘i kameralarida do‘zax azobidan battar qiynog‘u uqubatlarga duch keldi.
Usmon Nosir butun hayoti va ijodini, ayniqsa uning hibsda kechgan azobli umri tafsilotlarini imkoni boricha tiklashga harakat qilgan professor Naim Karimov, Usmon Nosirning Kemerovo Ichki ishlar boshqarmasida ochilgan “jinoiy ishi” aslida 12 ming 192 varaqdan iborat bo‘lganligi, biroq, afsuski, hozir shunday katta hajmdagi ishning o‘ndan bir qismi ham saqlanmaganligini aytadi.* (N. Karimov. Usmon Nosirning so‘nggi kunlari “Sharq” nashriyoti. 1994.) “Ish”dagi sahifalar sho‘rolar O‘zbekistonidagi manfaatdor idoralar va shaxslar tomonidan obdon o‘rganilib, nomatlub tuyulgan hujjatlarning hammasi kuydirib tashlangan.
Usmon Nosir o‘zinig haqligiga ishonganligi uchun vahshiylashgan tergovchilar oldida aslo dovdiramadi, aslo tizzasi qaltiramadi Aksincha, mahbuslar orasida u eng o‘jari, o‘z aytganida- deganida turadigani, urong‘ichlar bilan ham bab-baravar olishadigani edi. Shuning uchun shoirdan tegishli ma’lumotni ololmagan chekistlar unga ko‘proq azob berdilar. Uning qo‘llarini qayirdilar, tirnoqlari orasiga bigiz tiqdilar, urib tishlarini sindirdilar. U bunday vahshiylikka javoban jallodlarni ham, ularning xudosi Stalinni ham tinmay so‘kdi. O‘z navbatida undan so‘kish va haqoratlar eshitgan, bir-ikki musht ham yeb qolgan nazoratchi va urong‘ichlar battar o‘chakishib, yangidan-yangi qiynoq va haqorat usullarini o‘ylab topdilar.
Usmon Nosirning berahmlarga nisbatan mushtdan tashqari boshqa quroli ham bor edi. Tug‘ma shoir hatto o‘sha dahshatli sharoitda ham o‘z ruhiy kechinmalarini ifodalovchi badiha she’rlar to‘qirdi. Biroq, IIXK mahbusxonasi Leninga tom-tom kitoblar yozish imkonini bergan chorizmning avaxtasi emasdi. Bunda shoirga na qalam, na qog‘oz berganlar. Shunga qaramay, u ba’zan qog‘oz parchalarini topish ilojini qilgan, qalam ham, qog‘oz ham topilmaganda mahbusxona devorlariga qandaydir topib olgani ko‘mir yoki kesak bilan she’rlar yozgan.
Shoirning bu qadar she’rga chanqoqligini, yozishga tashnaligini hamma ham tushunarmikin? Ushbu lavhani o‘qiganlar orasida, shoir shu ahvolda she’r haqida o‘ylashi, she’r yozishi shartmidi, deydiganlar ham topiladi. Undaylarga bu borada balki iddao qilib bo‘lmas. Ular olov mohiyati yonmoq ekanligini, Usion Nosir esa olov bo‘lganligini idrok etmasalar, ne chora! Bir shoir do‘stim bundan bir necha yillar avval “men endi she’r yozmayman”, degandi. “Nega?” so‘radim men taajjublanib. “Chunki she’rga qalam haqi to‘lanmay qo‘ydi”, — dedi u xotirjam. Menga uning bu javobi “shoir” degan nomga haqoratdek eshitildi. U haqiqiy shoir emas-ku, deb yupatgandim men o‘zimni o‘shanda. Yuragida olov lovullab turmagan odamni “Shoir” deb atash mumkinmi!
Naim Karimov “Usmon Nosirning so‘nggi kunlari” risolasida Nasrulla Davrondan eshitgan shoirning qamoqda bitilgan “Tutqun bulbulcha” she’ri tarixini keltiradi: “1943 yilning 23 martida frontga ketish oldidan Toshkentda Samarqand Davlat universiteti rahbarlaridan biri Sharif Ibrohimovni uchratib qoldim. U ham 1937 yilning iyun oyida Samarqanddan Toshkentga olib kelingan ekan. Sh. Ibrohimov menga nohaq hukm bilan 5 yil qamoqda o‘tirganligi, o‘sha davrda Abdulla Qoliriy, Usmon Nosirlar bilan birga bo‘lganligini so‘zlab, gapining oxirida Usmon Nosirning qamoqxona devoriga “Tutqut bulbulcha” she’rini yozib qo‘yganligini hikoya qilib berdi.
Men uning so‘zlarini tinglab, undan “bu she’r mazmunini hikoya qilib bera olasizmi?” desam, U: “Usmonning she’ri na faqat menga, biz bilan birga bo‘lganlarga ham yod bo‘lib ketgan edi” deb, uni yoddan aytib bergan. Mana, o‘sha she’r to‘laligicha:

TUTQUN BULBULCHA

Hozir sening qanoting bog‘liq,
Yuraging dog‘lik.
Eshitilmas sayrashing xalqqa,
Sen kezgan bog‘lar ham bo‘m-bo‘sh,
Yo‘q unda xonish,
Eshiklari qulflidir… halqa.

Amin bo‘l, yechilur bog‘li qanoting,
“Bulbul”-ku oting,
Xizmatni el uchun aylagan zoting.
Qo‘shig‘ing mavj ursin tinmasin tilda!
Baribir tinglanur davr kelib elda!

O, Vatan bulbuli, gullar oshig‘i,
Vafoli bulbul,
Qo‘nasan takroran g‘uncha-taxtingga,
Sog‘ va bardam bo‘l!”

O, Agar Usmon Nosirning Toshkent mah­bus­xo­na­larida va Rusiya lagerlarida yozgan she’rlari omon saqlanib qolganidami, shak-shubhasiz, do‘sti Musa Jalilning “Moabit daftari”dan necha baravar katta va insoniyatni larzaga soluvchi kitobga aylanardi!
Usmon Nosir havosiz kameralarda ham barcha azob va uqubatni, sotqinlik va razolat, haqorat va ochlikni unutib, o‘zini she’riyat vodiysida oltin yolli tulpor ustida his etdi. Zero, u ilohiy kuchning xohishi va muruvvati bilan dunyoga kelgan shoir edi.
Avaxta xonalaridagi johil nazoratchilarning, bag‘ritosh tergovchilarning nozik jussali, nimjon bir shoirga qilgan zug‘umlari, uning asabini o‘ynatishlari va ularning bunga yana o‘chakishib, butun badani momataloq bo‘lgunicha uni kaltaklashlari, huda-behudaga muzxonaga tashlashlari har qanday irodani sindirishi, har qanday sog‘ tanni xasta vujudga aylantirishi hech gap emasdi. Bunday adoqsiz ruhiy va jismoniy azoblar Usmon Nosirda na faqat og‘ir asoratlar qoldirdi, balki unda savdoyilik alomatlarini ham zohir eta boshladi.
Zlatoust mahbusxonasida Usmon Nosir bilan bir kamerada bo‘lgan O‘zbekiston komsomoli markazqo‘mida xizmat qilgan V. Rozenfeld shunday xotirlaydi: “ Men uni shu yerga kelib ko‘rdim. U telba bir holatda bo‘lib, hech kim bilan gaplashmasdi. Uzzu kun karavotda o‘tirgani-o‘tirgan edi. Puliga mahbusxona bufetidan konfet sotib olib, shaxmat donalarini yasar va o‘zi bilan o‘zi qosh qoraygunga qadar shaxmat o‘ynar edi. Kim uni chaqirsa yo u bilan gaplashmoqchi bo‘lsa, bu odam nazoratchi yo mahbus bo‘ladimi, u: “Yo‘qollaring, fashistlar!” deb jerkib tashlardi.”
Shoirning maktabdosh do‘sti, u bilan lagerlarda birga bo‘lgan Ibrohim Naziriyning aytishicha, Usmon Nosir Shimolning qattiq ayozlarda sog‘ligini yo‘qotib, qo‘l-oyoqlarini sovuqqa oldirgan, tirsak suyaklari tarashaga aylangan go‘shtni teshib chiqqan. Mahbuslar ishdan qaytganlarida uni stol ustiga yotqizib qo‘yganlar va u yotgan holida she’rlar o‘qigan.
Ushbu satrlarni yozar ekanman, daf’atan majruh shoir ko‘z o‘ngimda xasta ovoz bilan she’r o‘qiyotgan qiyofada namoyon bo‘ldi. Qalamim to‘xtab qoldi. Yaqinda ko‘nglimdan kechgan kechinmalar uchun o‘zimga o‘zim nihoyatda badbin tuyulib ketdim. Yaqinda, kech kuz oqshomlaridan birida dalahovlimda o‘tirib o‘zimni ilkis g‘arib, xoksor-aftoda his etgan edim. Bag‘rim allanechuk huvillardi. Hayhotdek hovlida bir o‘zim qolib, ruhimni yolg‘izlik chulg‘ab olgandi. Bolalarimning hammasi o‘z-o‘zidan ortmaydi, shahardagi yumushlarida band. Hovliga chiqishga ko‘ngillari chopavermaydi ham. Men kim uchun qurdim shuncha xonani! Belim bukchayib, peshona terim bilan kim uchun bunyod etdim bu hovlini! Bundan ham ortiq ko‘rgulik bormi bir inson uchun!.. O‘sha oqshom ko‘nglimda mana shunday tuyg‘ular kechgan edi! Ko‘z o‘ngimda paydo bo‘lib, ro‘paramda yaydoq stol ustida yotgancha ingrab she’r o‘qiyotgan Usmon Nosir oldida yer yorilmadi – yerga kirib ketmagandek bo‘ldim! “Shu ham hasrat, shu ham qayg‘umi?!” – deya badbin kechinmalarimdan mulzam bo‘lib, yer chizdim. Va ayni chog‘da mana shu muqoyasa ruhimga muhrlanib qoldi. Zotan, mening ishim yurishmay yoki murakkab, najotsiz vaziyatlarda qolib, ko‘nglim cho‘kkan lahzalardagidan yuz chandon, ming chandon og‘ir emasmi edi! Usmon Nosir chekkan iztiroblar?! Shu bois, har qanday jafoga, har qanday sinovga tik boqib, sabr va chidam jiz emasmi mendek bir ozod banda uchun?!
Shoir uch yil davomida necha-necha mah­bus­xo­nalarni ko‘rmasin, qancha-qancha arizalar yozmasin, uning ovozi, dardi, haqiqatni bayon qilish istagi bu mahbusxonalarning temir eshigini teshib chiqolmadi. Ammo shunga qaramay, yillar o‘tsa hamki, ich-ichida shoirning Stalinga xat yozish ilinji, o‘z boshiga tushgan kulfatlardan uni xabardor qilish umidi so‘nmadi.
Agar gap faqat uning o‘z jonini saqlash ustida borganidaydi, u bunchalar kuyib-yonmagan, halak bo‘lmagan bo‘lardi.Jonidan kechib qo‘ya qolardi! Lekin hamma gap yuragidagi iste’dodning juvonmarg bo‘lib ketayotganida edi! Shu boisdan ham u har gal orzular chechagini ochuvchi, muattar bo‘ylari bilan vujudini sarhush etuvchi ana shu iste’dod oldida o‘zini qarzdor tuyub, har neki narsaga tayyor edi.
Nihoyat shoirning azaliy orzusi ushalib, unga “ulug‘ dohiy”ga xat yozishi imkoni berildi.
Bu xatda shunday satrlar bor edi: “… Mahbuslikda kechirganim uch yil ichida har qanday qiyinchiliklarga qaramay, men bitta she’riy roman, uchta pesa, qator she’rlar yozdim.

Men ijodiy kuchlarga to‘lgan navqiron yigitman.
Men xalq dushmanlirining tuhmatiga qoldim.

Men hayotga qaytishim, Ulug‘ Vatanimning to‘­la­qonli grajdani bo‘lishim kerak!
Men Sizdan yordam so‘rayman.
1940 y. 20 avgust.

Muddatni o‘tash joyimning adresi:
Xabarovsk o‘lkasi, Magadan sh. “

AmmoUsmon Nosirning haqiqat va adolat yo‘­lidagi umidlari bu gal hal ham sarob bo‘lib chiqdi. Davom etgan azoblar ruhiyatini yana yerparchin qildi. Nihoyasiz zug‘umu qiynoqlar uni savdoyi bo‘lish darajasiga olib keldi. Magadanda Usmon Nosir bilan birga bo‘lgan, hamisha uni ukasidek ko‘rib, imkon bo‘ldi deganda – yo‘qlab turgan Tojixon Shodieva xotirasida shunday mudhish lavha bor: “Usmonning ahvoli yomonlashib qolganini eshitib, xabar olgani bordim. Borsam, Usmonni ochiq yerda, yomg‘ir ostida ustunga bog‘lab qo‘yishgan ekan. U osmonga qarab turar va nimalarnidir gapirardi Uning gaplarini tushuna olmadim. U meni tanimadi va gaplarimga quloq ham solmadi. U butunlay savdoyi bo‘lib qolgan edi. Men lagerga yig‘lab qaytib keldim…”
Qosimjon Hoshimov ism-sharifli sobiq mahbus esa bir safar ruhiy xastaligi qo‘zigan Usmon Nosirni temir panjara ichiga tashlanganining guvohi bo‘lgan. Shu paytda tepadan shovillab yog‘ib turgan yomg‘ir uning boshi, yuzlarini yuvib, pastga oqardi. Lager navbatchisi ana shunday yo‘l bilan mahbusni “hovuri”dan tushirgan.
Shoirning bunday ahvolga tushganligi, undagi ruhiy xastalikning junbishi asosan uning Stalinga yozgan xati ning javobsiz qolayotganidan edi. Xuruj qiluvchi xastalik o‘tib ketishi bilan u yana o‘ziga kelar, ijodiy qobiliyatini tiklar, she’rlar yozardi.
Usmon Nosir 1941 yil oxirlarida Magadandan Mariinskka keltiriladi. Kemerovo hududidagi Mariinsk – “qizil saltanat”ning tikonli simlar bilan o‘ralgan lager-shahri edi. Shahar to‘rt tomondan botqoqlik va tayga o‘rmonlari bilan ihotalangandi. Shoirning ahvoli nihoyatda og‘irlashgandi, U qolgan umrini kasalxonada o‘tkazdi. Va, nihoyat, bu dunyoga sig‘magan baxtsiz shoirning umr shami so‘ndi. 1944 yilning 9 marti kuni uning yuragi urishdan to‘xtadi.U dunyoga bulbul bo‘lib kelgan edi, biroq qora zulm, qora tuhmat, qora hasadning changalida bevaqt o‘lim topdi.
Yurt peshonasida Erk, Istiqlol nurlari porlashini orzu qilgan Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitratlar singari xalqimizning benazir farzandlari orasida Usmon Nosir eng yoshi edi. U yigirma besh yoshida qamoqqa tashlanib, erkidan ayrildi. Uning iste’dodining oltin gullari hali ochilib ulgurmagan edi! U o‘zbek elining tarixdagi armoni bo‘lib qoldi.
Usmon Nosir Vatanni, yurtni sevgan, uni ozod ko‘rishni orzu qilgan va bu yo‘lda o‘zini fidoyi deb bilgan otashin shoir edi. Zero, uning “Yurak” nomli she’ridagi :

Itoat et,
Vatan sendan
Agar rozi emas bo‘lsa!
Yoril, chaqmoqqa aylan sen,
Yoril, mayli, tamom o‘lsam!

satrlari shu bugungi xurram, munavvar kunlar haqqi bitilgan emasmi?
Usmon Nosir mustaqillik yillarida yana o‘zining sharafli taxtiga ko‘tarildi. Yana uni el olqishladi, yana u yoshlarning mehr-muhabatiga musharraf bo‘ldi. Mangulik sari otlangan shoir yo‘lidagi ilk dovonni bosib o‘tdi!
Ha, Usmon Nosir murakkab davrda yashadi. Uning zamonasozlik ruhidagi, o‘sha davr mafkurasi ta’sirida yaratggan she’rlari yo‘q emasdi. Lekin uning o‘zbek she’riyati sahifalariga muhrlangan betakror lirikasi, samoviy tuyg‘ularga yo‘g‘rilgan yangroq ovozi ham borki, u hamisha tog‘ning musaffo jilg‘alaridek jaranglab turajak! Hammasidan ham shoirda bezavol, navqiron ruh mujassam edi. Bu ruh adabiyotimiz osmonida yorqin yulduz bo‘lib, zamonlar osha nur sochaveradi!

“Yoshlik” jurnali, 2013 yil, 7-8-son.