“ЁЗИШ — ЁЗУВЧИ УЧУН ИБОДАТ!”
Нобель мукофоти лауреати Тони Моррисоннинг
«Goodreads» нашрига берган интервьюси
Одатда 85 ёшни қаршилаганлар ўзини табиат қўйнида дам олиб, кексалик гаштини суришга ҳақли санайди. Фақат Тони Моррисондек уйғоқ қалб эгаси эмас. “Муҳаббат”, “Ўз уйим”, “Мовий кўзлар”, “Ёрим” сингари бетакрор романлар муаллифи, Нобель мукофоти лауреати ҳамон ёзиш машаққатини бўйнидан соқит қилганича йўқ. У тонгга қадар инсоният дардини қоғозга тушириш билан банд. Яқинда ёзувчининг “Раббим, болани қўлла” номли ўн биринчи романи дунё юзини кўрди. Бироқ ҳассос адиба одамларни ҳайратга солиши керак бўлган ўн иккинчи роман ғояси унга тинчлик бермаётгани тўғрисида Нью-Йоркнинг «Goodreads» нашрига берган интервьюсида маълум қилди.
———————————————
— Аввало, сизни янги асар муваффақияти билан қутлаймиз. Қисқа, бироқ юки оғир роман. 187 бетлик асарни ўқиш ва ҳазм қилиш душворлигини тан олиш керак…
— Болалар — жаннат гули. Бироқ баъзан одамлар ана шу гул униб-ўсмай туриб уни янчиб ташлайди. Катталарнинг шафқатсиз муносабати беғубор қалбларни синдиради. Меҳрсизлик туфайли айрим болалар ҳаётнинг заҳрини эрта татийди. Яраланган, оғуланган қалб эгаси эса эртага кимга айланади? Жиноятчига! Худо қўлламаса бекор. Тирик қолишга уриниш эса ҳамма вақт ҳам омадли чиқмаслиги мумкин. Хўрлик кўриб улғайган бола бутун умр қувончни танимайди. Асар инсониятга гўдак қалби терисининг рангидан қатъи назар нақадар оппоқ ва нозик эканлигини англатади, деган умиддаман.
— Кўпчилик деярли ҳамма асарларингизнинг юки оғирлигини эътироф этади. Ўзингизга ҳам бу ҳақда айтишганми?
— Албатта, айтишган. Лекин мен енгил нарсаларни хушкўрмайдиганлар учун ёзаман.
— Тонггача уйқунинг баҳридан кечиб ёзиш оғирлик қилмайдими? Одатда кўпгина ижодкорлар саҳарда ижод қилиш самаралироқ, деб ҳисоблайди. Сиз-чи?
— Болалигимда қўлимга қалам олиб эндигина ёзишни ўрганганган пайтларим тонгда ҳуснихатимни яхшилаш учун машқ қилардим. Бу машғулот менга қувонч бағишларди. Кейинчалик ёзиш — эҳтиёжга айланди. Рандом Ҳаус нашриётидаги фаолиятим адоғига етганидан кейин эса мен бир неча йил уйда бекор юрдим ва ўзимни қайта кашф этдим. Мен, ҳатто кундузлари ўз уйимнинг товушларини ҳам эшитмаган эканмаман. Мен тамоман ўзгардим. Ҳозир ейишим кераклигини ҳис этганимда тамадди қиламан, нонушта, тушлик ёки кечки овқат вақти бўлгани учун эмас. Ёзиш ҳам шундай. Истак туғилганида қўлимга қалам оламан. Бу, асосан, тунда юз беради. Аксарият жонзодлар уйқуга ётганда. Атрофда сукунат ҳукмронлик қилганда. Шунда қалб ўз созини қўлга олади. Илҳом ана шундай пайтда ташриф буюради.
— Ёзиш иштиёқи уйғонганда ўзингизни нималардан маҳрум қиласиз?
— Уйдан чиқмайман. Вақтинча қўнғироқларга жавоб бермайман. Катта ёзув столию қоғоз-қаламдан иборат оламга ғарқ бўламан. У ерда ёлғиз бўламан. Бу оламнинг кириш-чиқиш эшигининг қаердалиги яккаш ўзимга аён. Менинг дунёмда на ҳисоб-китоб варақалари, на хатлар, на саволлар, на таклиномалар бор. Хуллас, ташқи оламдан узилган сайёрамда ёлғиз мен, қалам ва илҳом мавжуд.
— Тони Моррисон номининг машҳурликка эришганига кўп вақт бўлгани йўқ. Одатда ёзувчилар ўзини тезда танитади. Сиз эса аввал муҳаррир сифатида фаолият кўрсатиб, сўнг ўзингиз ҳам ёза олишингиз мумкинлигини кўрсатдингиз. Ишдан кейин ёзиш қийин эдими?
— Бу ғоят қийин эди. Ишга бутун куч-ғайратимни сарфлардим. Қуввати сўрилган одамнинг ижод қилиши оғир. Мен узоқ йиллар ўз оламимда якдилликка эришишга интилдим, бироқ бу қўлимдан келмади. Ёнингда талай қўлёзмалар қалашиб турганда, қандай қилиб ёзишинг мумкин. Ўзингни иккига бўлишинг талаб қилинарди. Икки оламда бараварига яшаётган ёзувчининг асари мукаммал чиқишига шубҳам бор. Ёзувчи учун ёзиш бу — ибодат.
— Сўзларингиздан ёзувчи ёзиш учун шароит, вақт, махсус жой танлаши керак, деб тушуняпман. Лекин айрим ижодкорлар қулай фурсат кутиб турмайди. Масалан, Роберт Фрост кўпроқ сафарда ёзган, ҳатто бир асарини самолётда ёзганини тан олади…
— Илҳом бу — илоҳий, уни Яратган ато этмаса, бекор. Бу ҳар кимда ҳар хил кечадиган жараён. Масалан, мени бирорта муаммо безовта қилса, фикримни жамлаб ололмай қоламан. Гарчанд биз Роберт Фрост билан бир қабилага тегишли одамлар бўлсак-да, яшаш тарзимиз ҳар хил. Лекин нима бўлган тақдирда ҳам, Худо берганида у самолётда бўладими, меҳмонхонадами, соҳил бўйидами, фарқи йўқ, тутиб қолиш керак. Фақат унинг ҳақиқий илҳомлигини ҳис қилиш шарт.
— Тони Моррисон учун компьютерда ёзиш қулайми ё қўлда?
— Мен туйғуларда табиийликни, муносабатларда самимийликни, яшашда эса соддаликни хуш кўрадиган одамман. Ёзишни бошлаганимдан буён қаламда ёзаман. Қўлда ёзилганига етмайди-да. Фикрлар сохталикдан йироқ бўлади, деб ҳисоблайман.
— У ҳолда таҳрирда қийналасиз-ку! Компьютерда ёзиш ёзувчининг меҳнатини осонлаштиради. Вақтдан ютиб қолардингиз.
— Эҳтимол, сиз ҳақдирсиз. Лекин мен енгилликни ёқтирмайман ва вақтдан ютиб қолиш учун ёзув столига ўтирмайман. Кейин муҳаррирликдан нафақага чиққанимни ҳам унутманг. Мен нима ёзаётганимни, қандай ёзишим кераклигини яхши биламан. Қўлимга қалам олганимда мақсадим аниқ бўлади. Кўк рангда ёзсам, қизил ё сариқ қаламда таҳрир қилиб чиқаман. Хуллас, роман ёзишим ва мақсадимни рўёбга чиқаришим учун менга икки хил рангдаги қалам етиб ортади.
— Кўпгина ёзувчилар ўзи учун алоҳида, омма учун алоҳида асарлар ёзиб эълон қилади. Бунга қандай қарайсиз?
— Худо берганини бошқалар билан бўлишиш керак, деб ҳисоблайман. Ёзувчи қалам унга одамлар дардини ёзиш учун ато этилганини ҳис қилиб туриши керак. Менга бу ҳақиқатни англаш учун 20 йил керак бўлди. Айнан шу ҳақиқатни англаганимдан кейин ҳозир дунё тан олаётган асарларим пайдо бўлди. Ижодини меъёрга солган, ўқувчиларию ўзи ўртасида қандайдир девор пайдо қилган ёзувчи самимиятдан анча йироқ ижодкор. Ёзувчи одамлар орасида яшайди, улар ҳис қилганини ҳис қилади, халқ учун ёзади. Ёзувчининг асарларига инсониятга хизмат қилмаса, унинг ижоди бир пул.
— Қирқ йил муҳаррир, йигирма йил ёзувчи бўлиб яшадингиз. Ортга боқиб, нималарни ўзгартирардингиз?
— Мен қисматимни ўзгартиришга ҳаракат қилмасдим. Мен талабчан муҳаррир эдим. Фаолиятим ёзувчи бўлиб шаклланишимга ёрдам берди. Ортга боққанимда ҳаммаси қандай кечса, шундай давом этиши керак, деб ўйлайман…
— Бироқ интервьюларингиздан бирида “Муҳаррир бўлиб яшашдан ёзувчи бўлиб яшаш осонроқ”, деган экансиз?
— Оҳ, сиз журналистлар тилимдан илинтирмоқчи бўласиз-а (кулади)! Бу гапда ўтган ҳаётимдан норозилигим акс этмаган. Муҳаррир бировлар учун ишлайди. Ёзувчи ўз номи учун меҳнат қилади. Мен қирқ йил тер тўкиб, ўз исмимни дунёга танитолмадим. Ёзувчилик эса қисқа давр ичида Тони Моррисон исмини дунёга машҳур қилди. Мен шу гапни назарда тутган эдим. Лекин қирқ йил муҳаррирлик қилмаганимда бугун ёзувчи бўлолмасдим.
— Ёзувчилик болаликдаги орзунгиз деб ўйлабман…
— Йўқ. Мен болаликда ўқувчи бўлишни истаганман. Чунки болаликда қўлимга тушган китобни ютоқиб ўқирдим. Ҳозиргача ҳам ўзимни яхши китобхон деб санайман. Тинимсиз мутолаа ёзувчини ўстиради. Аввал китобларни чин китобхонлик ҳаваси билан ўқиган бўлсам, кейинчалик муҳаррирлик — танқидий назар билан, ҳозир ёзувчилик нигоҳи, яъни чуқур мушоҳада билан мутолаа қиламан.
— Тони Моррисон ўз ёлғизлигини енгиш учунгина ёзув столига ўтиради, дейди баъзи ижодкорлар. Бу қанчалар ҳақиқат?
— Ижодкорларга қўйиб берсанг, кўп гапларни айтади. Наилож бекор оғиз уларники. Мен шунчаки теварак-атрофимда содир бўлаётганларини қоғозга тушириш керак, деб ҳисоблаганим учун ёзаман, холос.
— Қўлга қалам олишингизнинг бутун моҳияти ҳам шундами?
— Эҳтимол. Фақат бугина эмас. Ҳаётнинг шафқатсизлиги билан чиқишолмаганим учун ёзаман. Тобора жаҳолатга ботиб бораётган бугунги авлоднинг тентаклигини кўриб, чанқаган одам каби қоғоз-қаламга интиламан. Ўзгаларнинг изтироби ҳам қўлимга қалам олишга мажбур қилади. Қайғуга ботган инсонни кўрсам, унинг дардини аритиш истаги бош кўтаради, бироқ ўшандай вазиятда мен каби ёзувчининг қўлидан ёзишдан бўлак яна қандай иш келиши мумкин.
— Тони Моррисон ёзиш учун ғояни қаердан топади?
— Ёзиш учун ғоя тополмаган ёзувчи ўзини ўлик ҳисобласа ҳам бўлади. Тўғриси, ўша ҳолга тушишдан Яратганнинг ўзи асрасин! ҲАЁТ, ОДАМЛАР ВА КИТОБЛАР! Мана шу уч нарса романларимдаги ғояларнинг туғилишига асосий омил бўлиб хизмат қилган. Жамиятдаги жараёнлар эса ёзганларимнинг асар сифатида шаклланишига ёрдам берган. Масалан, “Муҳаббат”нинг ғояси қадрдон дўстлар даврасида, кечлик қилаётган бир маҳалда туғилган. Ҳаётда содир бўлаётган воқеа-ҳодисаларни кўриш қобилияти, одамлар билан мулоқот, шунингдек, ёза олиш истеъдоди ҳам чинакам асар яратиш учун камлик қилади. Билимсиз ёзувчи қўлига қалам олмагани маъқул. Илҳом мени илоҳий оламга етакласа, илм ўша оламга буткул ғарқ бўлиб кетишимдан асраб қолади. Икки олам ўртасида яратилган асар ўз моҳиятини йўқотмайди. Шунақа. Адабиётда илмсиз ижодкор узоққа боролмайди.
— Кўпгина ёзувчиларнинг асарларида жамиятдан норозилик руҳи акс этиб туради ва уларнинг аксарияти ўзи туғилиб ўсган жамиятдан қочиб кетишга уринади. Буни қаҳрамонларининг тақдири орқали ҳам кўрсатиб берадилар. Сизга тегишли роман қаҳрамонлари ҳам ҳаётда азоб тортганлардан. Бироқ улар бошқа юртларга бош олиб кетса-да, рўшнолик кўрмасдан тағин юртига қайтади. Бунга сабаб нима?
— Киндик қонинг тўкилган тупроқдан азизроқ жой йўқ. Унинг қадрини билмаган одам ҳаётда азоб тортади. Жамият борасида эса нима ҳам дейишим мумкин. Менга камчиликлардан холи бўлган жамиятни кўрсатинг! Ҳамма давлатда ҳам жамиятнинг қиёфаси бир хил. Мен ҳаловат излаб бошқа юртга бош олиб кетадиган ёзувчиларни тушунмайман. Сен ўзинг яшаётган жамиятнинг бир бўлагисан. Уни камчиликларию қусурлари билан қабул қилиш керак. Кўпгина ёзувчилар ўз асарларида жамиятни қоралайди ва ундан қочади. Ундан қочиш керак эмас, балки ўша қусурларни йўқотиш учун оз бўлса-да, ижодкор ҳиссасини қўшиши лозим, деб тан оламан. Ҳақиқий ёзувчи эл ичида, ўз яқинлари орасида, жамиятнинг аччиқ-чучугини тотиб яшайди. Чунки жамият ёзувчи учун чинакам устоз.
— Сиёсат-чи?
— Сиёсат ҳақида сўзлаган ижодкорнинг тили куяди (кулади). Унинг ажойиб таърифи бор: сиёсат — хиёнаткор хотин. Хиёнаткор хотиндан садоқат кутиш эса аҳмоқлик. Шундай бўлса-да, ёзувчи нафақат мамлакатдаги, балки дунёдаги сиёсий жараёндан хабардор бўлиши шарт. Чунки яратилаётган ҳар қандай асар руҳиятида сиёсатнинг нафаси сезилиб туради.
— Сизни сиёсатга тиши ўтадиган ижодкор, дея тан оладилар. Бу асарларингиздан ҳам сезилади. Билл Клинтон сизни “Американинг биринчи қора танли президенти”, дея таърифлаганини инкор этмасангиз керак. Эҳтимол, сизни ёзувчидан кўра кўпроқ сиёсатчи сифатида кўрганидан шундай дегандир?
— Клинтон бу гапни айтганида мамлакат тепасига қора танли президент келишини билмаган эди-да (кулади). Мен ўзимни сиёсатчи деб тан олмайман. Ҳатто ёзувчиман, дея даъво қилишга бироз ийманаман. Мен танқидчиман. Агар дунёга қайтиб келганимда фақат ва фақат адабий танқид билан шуғулланардим. Чунки танқидчи ёзувчидан кучлироқдир. У ёзувчи кўролмаган жиҳатларни кўришга қодир. Лекин бунинг учун алоҳида иқтидор керак.
— Асарларингизда яқин ўтмиш руҳияти устун. Бунга сабаб нима?
— Ўтмиш юрагимдаги битмас яра. У доим оғриқ бериб туради. Ортга боққанимда хўрлик ва ҳақоратларнинг овозини эшитаман ва ўз ирқимга раҳмим келади. Айниқса, ҳабаш аёлларга.
— Нега?
— Улар кўрган хўрликларнинг чек-чегараси йўқ. “Мовий кўзлар” романи қаҳрамонини бир эсланг. Ўша қаҳрамон бу дунёда рўшнолик кўрмаслик қисматига лойиқ эдими? Туну кун терисининг ва кўзларининг рангини ўзгартиришни Яратгандан сўрайди. Бироқ мўъжиза рўй бермайди. Уни ҳаёт хўрлайди, яқинлари таҳқирлайди, жамият эса адойи тамом қилади. Қўлимга қалам олганимда, асосий мақсадим аёл кўнглидаги яширин ҳисларни қоғозга тўкиб солиш эди. Мен шундай асар яратаманки, аёл ёзувчиларга ола кўз билан қарайдиганлар уялиб қолсин, деб ният қилган эдим. Шукр, ниятимга етдим.
— Аёл ҳақида энг яхши асарни ярата олдим, деб ўйлайсизми?
— Аёл ҳақида ҳали ҳеч нарса ёзилмаган. Гапимга ишонаверинг.
— Интервьюларингиздан бирида: “Мен онаман, мен хотинман, мен муҳаррирман ва мен ёзувчиман, баъзан ўзимга раҳмим келади ва ўлмаган бу жоним, дейман”, деган эдингиз. Бу гапларда ўз ҳаётингиздан норозилик туйғуси акс этганми?
— Қойил. Бундай саволни кутмаган эдим. Мен аёлнинг жони қирқталигини, у иш билан чарчамаслигини назарда тутган эдим. Шундай нарсалар борки, уни фақат аёл қалби тушунади. Бу гапимда ўз оиласи ҳаловати учун елиб югурадиган миллионлаб аёлларнинг дарди бор.
— Шунча йил нашриёт соҳасида ишладингиз. Сиз билан бирга фаолият кўрсатганларнинг кўпчилиги ноширлик билан шуғуланиб бойиб кетган.
— Эҳтимол, лекин ишонаверинг, мен улардан бойроқман. Мендан ҳеч қачон бой ношир чиқмаган бўлар эди. Бошқаларга ҳавас қилмайман, чунки каминанинг бошқалар ҳавас қиладиган қийин, бироқ шарафли ҳунари бор: ЁЗУВЧИЛИК!
— Айтишларига қараганда, сизни ишдан бўшатишган экан ҳам. Шу ростми?
— Ўша пайтда бу мен учун даҳшат эди. Нафақа чиққан қари муҳаррирнинг кимга кераги бор? Нимаики юз бермасин, бари яхшиликка эканлигига бугунги куним ҳақиқий исбот бўла олади. Улар мени ишдан бўшатиб тўғри қилишган экан (кулади).
— Яқинларингизнинг айтишича, биринчи асарингизни ёзиш учун уйдан кетиб қолган экансиз…
— Шундай қилишга мажбур бўлганман. Болаларим улғайиб қолган. Умр йўлдошим анча қариган эди. Менга эса тинчлик сув ва ҳаводай зарур эди. Анча вақтгача руҳий якдиликка эришолмадим. Ўзимни худди жамиятга кераксиздай ҳис қилардим. Шунинг учун уйдан кетишга мажбур бўлдим. Оилам биринчи асарим ҳақида матбуотда ёзилганидан кейингина хабар топди. Яқинларим тўғри йўл тутганимни фаҳмлашди. Бугун улар мени қўллаб-қувватлайди.
— Айрим ёзувчилар нашриётлардан буюртма олиб, кейин ёзади. Сиз ҳам шундай қиласизми?
— Ҳеч қачон! Бу аҳмоқона савдо. Шундай қиладиган ёзувчилардан ва улар яратган асарлардан қўлимни ювиб, қўлтиғимга урганман. Ижод бу — эркинлик. Илҳом сабосини жиловлаш мумкин эмас. Яширмайман, айрим ноширлар: “Фалон мавзуда китоб ёзиб беринг”, деб эшигимни тақиллатиб келишган, лекин уларни, ҳатто остонадан ичкарига ҳам киритмаганман. Ёзувчи сифатида бу илтимос менинг иззат-нафсимга теккан. Айтиб қўяй, камина нашр эттириш учун китоб ёзмайди, жаноблар. Бунинг учун адабиётга кирмадим. Адабиёт ҳалолликни севади. Яратганларим шунчаки ёзилиши керак бўлган асарлар эди. 90 ёшга бораётган мендай қари кампирга пулнинг аҳамияти қолмаганини таъкидлашнинг ҳожати бўлмаса керак, деб ўйлайман.
— Адабиёт ҳалолликни севади, дедингиз. Сизнингча, қайси ёзувчи бунга эришган?
— Бу категорияда Хемингуэй пешқадам. Кейин Фланнери О’Коннор ва Фолкнерни қўяман.
— Тўғриси, бундай жавобни кутмаган эдим…
— Моррисон қора танлиларга илиқ муносабатда бўлган оқ танли ёзувчилар ижодини эътироф этяпти, деб ўйламанг. Йўқ! Мен бу фикрдан йироқман. Шунчаки, бир ижодкор сифатида уларнинг ижодига эҳтиромим баланд. Бу ёзувчилар ўз ижодида ҳамма нарсага холис ёндашгани учун ҳурмат қиламан.
— Одатда қора танли ёзувчилар оқ танлилар ижодига нисбатан холис ёндашмайди. Устига-устак кўпгина ҳабаш ёзувчиларнинг асарларида ўтмишдаги воқеалар учун оқ танлиларга нисбатан алам сезилади.
— Бу табиий. Ўз ирқининг йиллар эмас, балки асрлар давомида хўрланиб яшаганини кўриш ва буни унутиш ҳазилакам иш эмас. Уларга ҳам осон тутманг. Ҳамма ўз дардини ёзади. Қора танли изтиробини қоғозга туширса, бу оқ танлиларга аламзадалик бўлиб туйилади. Уларни бизнинг аламзадалигимиз эмас, балки ўзларининг ўтмишдаги гуноҳлари қийнайди, назаримда. Қора танли ижодкорларнинг ижоди ҳақида шундай бўлмағур гап-сўзларни тарқатаётганларга айтар сўзим бор: “Узоқ йиллар дилдагини тилга кўчиришга ижозат бермасдинглар, жиллақурса ёзишга қўйинглар!” Жамиятда оқ танли, қора танли деган тушунча ҳали-ҳануз мавжуд буни инкор этмайман, бироқ бу адабиётга тегишли эмас. Адабиёт ирқ ажратмайди.
— Демак, бу гаплар китобхонларда қора танли ёзувчилар ижодига нисбатан салбий фикрлар уйғотиш учун тарқатилаётган уйдирмаларми?
— Шубҳасиз. Фақат китобхонларни эмас, балки қора танли ижодкорларнинг ўзини ҳам бунга ишонтирмоқчи бўлишади. Улар шу тариқа бизни ёзишдан тўхтатишга уринадилар.
— Асарларингиздаги персонажларни ҳаётдан оласизми ёки уларнинг бари тўқима образми?
— Мен ҳеч қачон таниш-билишларим ҳақида ёзмаганман. Гарчи кўпгина ёзувчилар ишонарли чиқиши учун ўз яқинларининг табиатидан келиб чиқиб, қаҳрамонини яратса-да, мен буни оқламайман. Ёзганларим бировни ранжитиб қўйишини истамайман. Фақат бир ҳақиқатни тан олишим керак. Илк асарим “Мовий кўзлар” романидаги қаҳрамоним қисмати раҳматли онамнинг қисматига ўхшайди. Табиати ҳам онагинамнинг ўзи, изтироби ҳам. Нега бундай қилганимни ўзим ҳам билмайман. Эҳтимол, онам ҳақида хотира ёзиш истаги кучлилик қилганидан бош қаҳрамонни унга ўхшатгандирман? Балки, тажрибасизлик панд бергандир? Нима бўлган тақдирда ҳам, яқинларим бош қаҳрамон сифатида онамни танлаганимдан бироз ранжишди ва мен бошқа бундай хатога йўл қўймасликка қарор қилдим.
— Бироқ тўқималарга одамларни ишонтириш жуда қийин-ку?!
— Сураткаш билан рассомни олайлик, сураткаш кўрганини тасмасига муҳрлайди, рассом эса хаёлидаги тасаввурларини қоғозга чизади. Энди шундай савол туғилади: қай бири одамларни кўпроқ ҳайратлантиради? Албатта, моҳир рассом яратган асар. Рассом одамларни ишонтириш ва ажаблантириш учун Худо берган истеъдодию илоҳий сезгисига таянади. Ёзувчи ҳам шундай. Маҳоратли қалам эгаси ўз асарида одамларни қаҳрамон қилиб олмай туриб ҳам, ҳаётни кўрсатиб беришга қодир.
— Ёзаётганингизда қаҳрамонларингиз жиловини чиқариб юборганмисиз ҳеч?
— Қаламини жиловлай олмаган ёзувчи шундай муаммога рўпара бўлади. Мен яратаётган асар қаҳрамонлари сюжет туғилишидан анча аввал ёнимга келади. Ҳозир бу ҳақида гапирсам, мени телбага чиқариб қўйишингиз мумкин. Устимдан куладиганлар ё ёлғончига чиқарадиганлар ҳам топилар. Лекин бу ҳақиқат. Улар худди арвоҳларга ўхшаб мени ўраб олади. Қаҳрамонларим билан узоқ-узоқ суҳбатлар қураман. Уларнинг сочларини силайман, уларга ёқадиган ва ёқмайдиган нарсаларни биламан. Қизиғи, ўша руҳлар, мен ҳақимда ҳаммасидан хабардор, ҳатто мен ўқиган асарлардан ҳам. Улар янги романим бошқа ёзувчиларнинг китобларига ўхшамаслиги учун қандай ёзишим кераклиги ҳақида, ҳатто менга маслаҳат беради. Баъзан уларни ҳайдайман, тинч қўйишларини сўрайман, сўзлаётганида овозларини ўчириб туришларини илтижо қиламан, бироқ улар ортга чекинмайди ва мен ноилож қўлимга қалам оламан. Эҳтимол, шунинг учун ҳам, ёзувчилик — қисмат, дейишар.
— Асарларингизда эркаклардан кўра аёл қаҳрамонлар ҳар доим кучлироқ тасвирланади. Бунга сабаб нима?
— Билмадим, менга бундай туйилмайди. Аёллар ҳаётда эркаклардан ожизроқ кўрингани билан чидамлироқдир. Мен уларнинг шу хислатини очиб беришга ҳаракат қиламан, шунингдек, заифаларни жасоратлироқ бўлишга ундайман. Айтиб қўяй, бу жуда ҳам қийин экан.
— Шу ёшда ёлғиз яшаш осон эмасдир?
— Ҳа, чиндан ҳам. Бироқ нима қилай, ёлғизлик мен учун — эҳтиёж. Ундан қутулолмасам керак. Уринишим ҳам беҳуда.
— Шеъриятга муҳаббатингиз юқорилигини сезиш қийин эмас. Баъзи гапларингиз шеърий сатрларни эслатади…
— Эътироф учун раҳмат. Қанийди, шоир бўлиб туғилсайдим. Адабиётда шеъриятнинг ўрнини ҳеч нарса босолмайди. Лекин бу менинг қўлимдан келмайди. Начора ҳеч ким бўйидан баланд сакролмайди. Шеърият ҳақида ўйласам, худди мен йўлнинг ўнг томонида эмас, чап томонида турган йўловчидай ҳис қиламан ўзимни. Бироқ шеър ўқишни канда қилмайман. Ўзимга ёққан сатрларни куйга соламан.
— Назм, наср, мусиқа — бир юракка кўплик қилмайдими?
— Агар ўша юрак чуқурлигу кенглиги жиҳатидан уммон билан тенглашса, кўплик қилмайди. Жазни жуда ҳам яхши кўраман. У мураккаблиги учун ёқади. Жаз бу — менинг ҳикоям. Жаз мусиқачиларининг ижросини тинглаганимда кўкка парвоз қиламан. Руҳим самоларда кезади. Мусиқа умрни узайтиради. Мен бунга тирик мисолман.
—Адашмасам, ўғилларингиздан бири мусиқачи, шундайми? Унга сиздан юққанми?
— Ҳа, лекин мен пианино чалмайман. Мусиқага иштиёқ қонимизда бор. Мусиқани чуқур англайдиганлар оиласида туғилганман. Шунинг учун ҳам ота-онамиз мен билан синглимни мусиқа дарсларига юборишган. Бу ўша пайтда мен учун ёқимли машғулот эди.
— Тони Моррисон исми нафақат Америка адабиётида, балки дунё адабиётида ўз овозига эга биринчи афроамерикалик ёзувчи сифатида қолади… Бунга нима дейсиз?
— Қўйсангиз-чи! Бу адабиётшуносларнинг жимжимадор таърифлари. Бундай таърифлардан ноқулай аҳволга тушаман. Мен эътирофлардан эмас, “Асарингизни ўқидим”, деган китобхонларнинг мурожаатларидан бошим кўкка етади. Афроамерикалик ёзувчи эканлигимдан фахрланаман. Бироқ бу ифтихор туйғуси Жойс ва Толстойга бўлган ҳавасим олдида жуда майда. Ҳозир Толстойга ўхшаган ёзувчи на Африкада, на Америкада ва на Европада бор, тўғрироғи, ер юзида топилмаса ҳам керак. Толстой ҳақида ўйласам, ўзим ҳам кичкина кўринаман кўзимга.
— Жойсни қадрлашингиз сабаб ҳақида тўхталмадингиз.
— “Улисснинг саргузаштлари”ни ҳеч кимнинг ёрдамисиз ўқий олганман. Аввалига ўзимни худди лабиринтга тушиб қолгандай ҳис қилдим. Ўқиётганларимнинг мазмунини тушунмасам-да, аҳамиятли эканлигини фаҳмлардим. Кейинчалик асар менга қувонч ҳадя этди. Ҳозир ҳам эсласам, ўша ҳиссиёт қайта туғилади. Бу афсунгарлик менинг қўлимдан келмаган бўларди. Жойс — ҳақиқий афсунгар.
— 20-25 йил ичида 11 та роман, энг эътиборли жиҳати шундаки, уларнинг ҳаммаси машҳур бўлди. Ёзиш машаққатларидан ортиб, ўқишга қачон улгурасиз?
— Мен суҳбатимиз аввалида истак туғилгандагина ёзаман, деб айтдим. Бироқ мутолаага эҳтиёж ҳеч қачон ўлмаган. Мен ҳар доим ўқийман.
— Интернет сайтларида асарларингизни мутолаа қилган китобхонлардан “Моррисон хоним оқ танлилар ҳақида ҳам китоб ёзсин”, деган мурожаатлар ва илтимосларга кўзим тушиб қолди. Бунга нима дейсиз?
— Эҳтимол, бир кун келиб шундай асар ёзарман, бироқ ўзинг қора бўлганингдан кейин оқ танли бўлиб ёзиш ҳам осон эмас-да (кулади)!
— Ҳаёт сиз учун нимадан иборат?
— Яратганга муҳаббатдан. Шу муҳаббат ҳақида ўйлаганимда ўзимнинг ёлғиз эмаслигимни сезаман. Бу муҳаббат мени эркалайди, илитади ва асрайди…
Инглиз тилидан Шаҳноза РАҲМОНОВА таржимаси
Манба: Шаҳноза РАҲМОНОВАнинг фейсбукдаги саҳифаси
“YOZISH — YOZUVCHI UCHUN IBODAT!”
Nobel` mukofoti laureati Toni Morrisonning
«Goodreads» nashriga bergan interv`yusi
Odatda 85 yoshni qarshilaganlar o’zini tabiat qo’ynida dam olib, keksalik gashtini surishga haqli sanaydi. Faqat Toni Morrisondek uyg’oq qalb egasi emas. “Muhabbat”, “O’z uyim”, “Moviy ko’zlar”, “Yorim” singari betakror romanlar muallifi, Nobel` mukofoti laureati hamon yozish mashaqqatini bo’ynidan soqit qilganicha yo’q. U tongga qadar insoniyat dardini qog’ozga tushirish bilan band. Yaqinda yozuvchining “Rabbim, bolani qo’lla” nomli o’n birinchi romani dunyo yuzini ko’rdi. Biroq hassos adiba odamlarni hayratga solishi kerak bo’lgan o’n ikkinchi roman g’oyasi unga tinchlik bermayotgani to’g’risida N`yu-Yorkning «Goodreads» nashriga bergan interv`yusida ma’lum qildi.
———————————————
— Avvalo, sizni yangi asar muvaffaqiyati bilan qutlaymiz. Qisqa, biroq yuki og’ir roman. 187 betlik asarni o’qish va hazm qilish dushvorligini tan olish kerak…
— Bolalar — jannat guli. Biroq ba’zan odamlar ana shu gul unib-o’smay turib uni yanchib tashlaydi. Kattalarning shafqatsiz munosabati beg’ubor qalblarni sindiradi. Mehrsizlik tufayli ayrim bolalar hayotning zahrini erta tatiydi. Yaralangan, og’ulangan qalb egasi esa ertaga kimga aylanadi? Jinoyatchiga! Xudo qo’llamasa bekor. Tirik qolishga urinish esa hamma vaqt ham omadli chiqmasligi mumkin. Xo’rlik ko’rib ulg’aygan bola butun umr quvonchni tanimaydi. Asar insoniyatga go’dak qalbi terisining rangidan qat’i nazar naqadar oppoq va nozik ekanligini anglatadi, degan umiddaman.
— Ko’pchilik deyarli hamma asarlaringizning yuki og’irligini e’tirof etadi. O’zingizga ham bu haqda aytishganmi?
— Albatta, aytishgan. Lekin men yengil narsalarni xushko’rmaydiganlar uchun yozaman.
— Tonggacha uyquning bahridan kechib yozish og’irlik qilmaydimi? Odatda ko’pgina ijodkorlar saharda ijod qilish samaraliroq, deb hisoblaydi. Siz-chi?
— Bolaligimda qo’limga qalam olib endigina yozishni o’rgangangan paytlarim tongda husnixatimni yaxshilash uchun mashq qilardim. Bu mashg’ulot menga quvonch bag’ishlardi. Keyinchalik yozish — ehtiyojga aylandi. Random Haus nashriyotidagi faoliyatim adog’iga yetganidan keyin esa men bir necha yil uyda bekor yurdim va o’zimni qayta kashf etdim. Men, hatto kunduzlari o’z uyimning tovushlarini ham eshitmagan ekanmaman. Men tamoman o’zgardim. Hozir yeyishim kerakligini his etganimda tamaddi qilaman, nonushta, tushlik yoki kechki ovqat vaqti bo’lgani uchun emas. Yozish ham shunday. Istak tug’ilganida qo’limga qalam olaman. Bu, asosan, tunda yuz beradi. Aksariyat jonzodlar uyquga yotganda. Atrofda sukunat hukmronlik qilganda. Shunda qalb o’z sozini qo’lga oladi. Ilhom ana shunday paytda tashrif buyuradi.
— Yozish ishtiyoqi uyg’onganda o’zingizni nimalardan mahrum qilasiz?
— Uydan chiqmayman. Vaqtincha qo’ng’iroqlarga javob bermayman. Katta yozuv stoliyu qog’oz-qalamdan iborat olamga g’arq bo’laman. U yerda yolg’iz bo’laman. Bu olamning kirish-chiqish eshigining qaerdaligi yakkash o’zimga ayon. Mening dunyomda na hisob-kitob varaqalari, na xatlar, na savollar, na taklinomalar bor. Xullas, tashqi olamdan uzilgan sayyoramda yolg’iz men, qalam va ilhom mavjud.
— Toni Morrison nomining mashhurlikka erishganiga ko’p vaqt bo’lgani yo’q. Odatda yozuvchilar o’zini tezda tanitadi. Siz esa avval muharrir sifatida faoliyat ko’rsatib, so’ng o’zingiz ham yoza olishingiz mumkinligini ko’rsatdingiz. Ishdan keyin yozish qiyin edimi?
— Bu g’oyat qiyin edi. Ishga butun kuch-g’ayratimni sarflardim. Quvvati so’rilgan odamning ijod qilishi og’ir. Men uzoq yillar o’z olamimda yakdillikka erishishga intildim, biroq bu qo’limdan kelmadi. Yoningda talay qo’lyozmalar qalashib turganda, qanday qilib yozishing mumkin. O’zingni ikkiga bo’lishing talab qilinardi. Ikki olamda baravariga yashayotgan yozuvchining asari mukammal chiqishiga shubham bor. Yozuvchi uchun yozish bu — ibodat.
— So’zlaringizdan yozuvchi yozish uchun sharoit, vaqt, maxsus joy tanlashi kerak, deb tushunyapman. Lekin ayrim ijodkorlar qulay fursat kutib turmaydi. Masalan, Robert Frost ko’proq safarda yozgan, hatto bir asarini samolyotda yozganini tan oladi…
— Ilhom bu — ilohiy, uni Yaratgan ato etmasa, bekor. Bu har kimda har xil kechadigan jarayon. Masalan, meni birorta muammo bezovta qilsa, fikrimni jamlab ololmay qolaman. Garchand biz Robert Frost bilan bir qabilaga tegishli odamlar bo’lsak-da, yashash tarzimiz har xil. Lekin nima bo’lgan taqdirda ham, Xudo berganida u samolyotda bo’ladimi, mehmonxonadami, sohil bo’yidami, farqi yo’q, tutib qolish kerak. Faqat uning haqiqiy ilhomligini his qilish shart.
— Toni Morrison uchun komp`yuterda yozish qulaymi yo qo’lda?
— Men tuyg’ularda tabiiylikni, munosabatlarda samimiylikni, yashashda esa soddalikni xush ko’radigan odamman. Yozishni boshlaganimdan buyon qalamda yozaman. Qo’lda yozilganiga yetmaydi-da. Fikrlar soxtalikdan yiroq bo’ladi, deb hisoblayman.
— U holda tahrirda qiynalasiz-ku! Komp`yuterda yozish yozuvchining mehnatini osonlashtiradi. Vaqtdan yutib qolardingiz.
— Ehtimol, siz haqdirsiz. Lekin men yengillikni yoqtirmayman va vaqtdan yutib qolish uchun yozuv stoliga o’tirmayman. Keyin muharrirlikdan nafaqaga chiqqanimni ham unutmang. Men nima yozayotganimni, qanday yozishim kerakligini yaxshi bilaman. Qo’limga qalam olganimda maqsadim aniq bo’ladi. Ko’k rangda yozsam, qizil yo sariq qalamda tahrir qilib chiqaman. Xullas, roman yozishim va maqsadimni ro’yobga chiqarishim uchun menga ikki xil rangdagi qalam yetib ortadi.
— Ko’pgina yozuvchilar o’zi uchun alohida, omma uchun alohida asarlar yozib e’lon qiladi. Bunga qanday qaraysiz?
— Xudo berganini boshqalar bilan bo’lishish kerak, deb hisoblayman. Yozuvchi qalam unga odamlar dardini yozish uchun ato etilganini his qilib turishi kerak. Menga bu haqiqatni anglash uchun 20 yil kerak bo’ldi. Aynan shu haqiqatni anglaganimdan keyin hozir dunyo tan olayotgan asarlarim paydo bo’ldi. Ijodini me’yorga solgan, o’quvchilariyu o’zi o’rtasida qandaydir devor paydo qilgan yozuvchi samimiyatdan ancha yiroq ijodkor. Yozuvchi odamlar orasida yashaydi, ular his qilganini his qiladi, xalq uchun yozadi. Yozuvchining asarlariga insoniyatga xizmat qilmasa, uning ijodi bir pul.
— Qirq yil muharrir, yigirma yil yozuvchi bo’lib yashadingiz. Ortga boqib, nimalarni o’zgartirardingiz?
— Men qismatimni o’zgartirishga harakat qilmasdim. Men talabchan muharrir edim. Faoliyatim yozuvchi bo’lib shakllanishimga yordam berdi. Ortga boqqanimda hammasi qanday kechsa, shunday davom etishi kerak, deb o’ylayman…
— Biroq interv`yularingizdan birida “Muharrir bo’lib yashashdan yozuvchi bo’lib yashash osonroq”, degan ekansiz?
— Oh, siz jurnalistlar tilimdan ilintirmoqchi bo’lasiz-a (kuladi)! Bu gapda o’tgan hayotimdan noroziligim aks etmagan. Muharrir birovlar uchun ishlaydi. Yozuvchi o’z nomi uchun mehnat qiladi. Men qirq yil ter to’kib, o’z ismimni dunyoga tanitolmadim. Yozuvchilik esa qisqa davr ichida Toni Morrison ismini dunyoga mashhur qildi. Men shu gapni nazarda tutgan edim. Lekin qirq yil muharrirlik qilmaganimda bugun yozuvchi bo’lolmasdim.
— Yozuvchilik bolalikdagi orzungiz deb o’ylabman…
— Yo’q. Men bolalikda o’quvchi bo’lishni istaganman. Chunki bolalikda qo’limga tushgan kitobni yutoqib o’qirdim. Hozirgacha ham o’zimni yaxshi kitobxon deb sanayman. Tinimsiz mutolaa yozuvchini o’stiradi. Avval kitoblarni chin kitobxonlik havasi bilan o’qigan bo’lsam, keyinchalik muharrirlik — tanqidiy nazar bilan, hozir yozuvchilik nigohi, ya’ni chuqur mushohada bilan mutolaa qilaman.
— Toni Morrison o’z yolg’izligini yengish uchungina yozuv stoliga o’tiradi, deydi ba’zi ijodkorlar. Bu qanchalar haqiqat?
— Ijodkorlarga qo’yib bersang, ko’p gaplarni aytadi. Nailoj bekor og’iz ularniki. Men shunchaki tevarak-atrofimda sodir bo’layotganlarini qog’ozga tushirish kerak, deb hisoblaganim uchun yozaman, xolos.
— Qo’lga qalam olishingizning butun mohiyati ham shundami?
— Ehtimol. Faqat bugina emas. Hayotning shafqatsizligi bilan chiqisholmaganim uchun yozaman. Tobora jaholatga botib borayotgan bugungi avlodning tentakligini ko’rib, chanqagan odam kabi qog’oz-qalamga intilaman. O’zgalarning iztirobi ham qo’limga qalam olishga majbur qiladi. Qayg’uga botgan insonni ko’rsam, uning dardini aritish istagi bosh ko’taradi, biroq o’shanday vaziyatda men kabi yozuvchining qo’lidan yozishdan bo’lak yana qanday ish kelishi mumkin.
— Toni Morrison yozish uchun g’oyani qaerdan topadi?
— Yozish uchun g’oya topolmagan yozuvchi o’zini o’lik hisoblasa ham bo’ladi. To’g’risi, o’sha holga tushishdan Yaratganning o’zi asrasin! HAYOT, ODAMLAR VA KITOBLAR! Mana shu uch narsa romanlarimdagi g’oyalarning tug’ilishiga asosiy omil bo’lib xizmat qilgan. Jamiyatdagi jarayonlar esa yozganlarimning asar sifatida shakllanishiga yordam bergan. Masalan, “Muhabbat”ning g’oyasi qadrdon do’stlar davrasida, kechlik qilayotgan bir mahalda tug’ilgan. Hayotda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarni ko’rish qobiliyati, odamlar bilan muloqot, shuningdek, yoza olish iste’dodi ham chinakam asar yaratish uchun kamlik qiladi. Bilimsiz yozuvchi qo’liga qalam olmagani ma’qul. Ilhom meni ilohiy olamga yetaklasa, ilm o’sha olamga butkul g’arq bo’lib ketishimdan asrab qoladi. Ikki olam o’rtasida yaratilgan asar o’z mohiyatini yo’qotmaydi. Shunaqa. Adabiyotda ilmsiz ijodkor uzoqqa borolmaydi.
— Ko’pgina yozuvchilarning asarlarida jamiyatdan norozilik ruhi aks etib turadi va ularning aksariyati o’zi tug’ilib o’sgan jamiyatdan qochib ketishga urinadi. Buni qahramonlarining taqdiri orqali ham ko’rsatib beradilar. Sizga tegishli roman qahramonlari ham hayotda azob tortganlardan. Biroq ular boshqa yurtlarga bosh olib ketsa-da, ro’shnolik ko’rmasdan tag’in yurtiga qaytadi. Bunga sabab nima?
— Kindik qoning to’kilgan tuproqdan azizroq joy yo’q. Uning qadrini bilmagan odam hayotda azob tortadi. Jamiyat borasida esa nima ham deyishim mumkin. Menga kamchiliklardan xoli bo’lgan jamiyatni ko’rsating! Hamma davlatda ham jamiyatning qiyofasi bir xil. Men halovat izlab boshqa yurtga bosh olib ketadigan yozuvchilarni tushunmayman. Sen o’zing yashayotgan jamiyatning bir bo’lagisan. Uni kamchiliklariyu qusurlari bilan qabul qilish kerak. Ko’pgina yozuvchilar o’z asarlarida jamiyatni qoralaydi va undan qochadi. Undan qochish kerak emas, balki o’sha qusurlarni yo’qotish uchun oz bo’lsa-da, ijodkor hissasini qo’shishi lozim, deb tan olaman. Haqiqiy yozuvchi el ichida, o’z yaqinlari orasida, jamiyatning achchiq-chuchugini totib yashaydi. Chunki jamiyat yozuvchi uchun chinakam ustoz.
— Siyosat-chi?
— Siyosat haqida so’zlagan ijodkorning tili kuyadi (kuladi). Uning ajoyib ta’rifi bor: siyosat — xiyonatkor xotin. Xiyonatkor xotindan sadoqat kutish esa ahmoqlik. Shunday bo’lsa-da, yozuvchi nafaqat mamlakatdagi, balki dunyodagi siyosiy jarayondan xabardor bo’lishi shart. Chunki yaratilayotgan har qanday asar ruhiyatida siyosatning nafasi sezilib turadi.
— Sizni siyosatga tishi o’tadigan ijodkor, deya tan oladilar. Bu asarlaringizdan ham seziladi. Bill Klinton sizni “Amerikaning birinchi qora tanli prezidenti”, deya ta’riflaganini inkor etmasangiz kerak. Ehtimol, sizni yozuvchidan ko’ra ko’proq siyosatchi sifatida ko’rganidan shunday degandir?
— Klinton bu gapni aytganida mamlakat tepasiga qora tanli prezident kelishini bilmagan edi-da (kuladi). Men o’zimni siyosatchi deb tan olmayman. Hatto yozuvchiman, deya da’vo qilishga biroz iymanaman. Men tanqidchiman. Agar dunyoga qaytib kelganimda faqat va faqat adabiy tanqid bilan shug’ullanardim. Chunki tanqidchi yozuvchidan kuchliroqdir. U yozuvchi ko’rolmagan jihatlarni ko’rishga qodir. Lekin buning uchun alohida iqtidor kerak.
— Asarlaringizda yaqin o’tmish ruhiyati ustun. Bunga sabab nima?
— O’tmish yuragimdagi bitmas yara. U doim og’riq berib turadi. Ortga boqqanimda xo’rlik va haqoratlarning ovozini eshitaman va o’z irqimga rahmim keladi. Ayniqsa, habash ayollarga.
— Nega?
— Ular ko’rgan xo’rliklarning chek-chegarasi yo’q. “Moviy ko’zlar” romani qahramonini bir eslang. O’sha qahramon bu dunyoda ro’shnolik ko’rmaslik qismatiga loyiq edimi? Tunu kun terisining va ko’zlarining rangini o’zgartirishni Yaratgandan so’raydi. Biroq mo»jiza ro’y bermaydi. Uni hayot xo’rlaydi, yaqinlari tahqirlaydi, jamiyat esa adoyi tamom qiladi. Qo’limga qalam olganimda, asosiy maqsadim ayol ko’nglidagi yashirin hislarni qog’ozga to’kib solish edi. Men shunday asar yaratamanki, ayol yozuvchilarga ola ko’z bilan qaraydiganlar uyalib qolsin, deb niyat qilgan edim. Shukr, niyatimga yetdim.
— Ayol haqida eng yaxshi asarni yarata oldim, deb o’ylaysizmi?
— Ayol haqida hali hech narsa yozilmagan. Gapimga ishonavering.
— Interv`yularingizdan birida: “Men onaman, men xotinman, men muharrirman va men yozuvchiman, ba’zan o’zimga rahmim keladi va o’lmagan bu jonim, deyman”, degan edingiz. Bu gaplarda o’z hayotingizdan norozilik tuyg’usi aks etganmi?
— Qoyil. Bunday savolni kutmagan edim. Men ayolning joni qirqtaligini, u ish bilan charchamasligini nazarda tutgan edim. Shunday narsalar borki, uni faqat ayol qalbi tushunadi. Bu gapimda o’z oilasi halovati uchun yelib yuguradigan millionlab ayollarning dardi bor.
— Shuncha yil nashriyot sohasida ishladingiz. Siz bilan birga faoliyat ko’rsatganlarning ko’pchiligi noshirlik bilan shug’ulanib boyib ketgan.
— Ehtimol, lekin ishonavering, men ulardan boyroqman. Mendan hech qachon boy noshir chiqmagan bo’lar edi. Boshqalarga havas qilmayman, chunki kaminaning boshqalar havas qiladigan qiyin, biroq sharafli hunari bor: YOZUVCHILIK!
— Aytishlariga qaraganda, sizni ishdan bo’shatishgan ekan ham. Shu rostmi?
— O’sha paytda bu men uchun dahshat edi. Nafaqa chiqqan qari muharrirning kimga keragi bor? Nimaiki yuz bermasin, bari yaxshilikka ekanligiga bugungi kunim haqiqiy isbot bo’la oladi. Ular meni ishdan bo’shatib to’g’ri qilishgan ekan (kuladi).
— Yaqinlaringizning aytishicha, birinchi asaringizni yozish uchun uydan ketib qolgan ekansiz…
— Shunday qilishga majbur bo’lganman. Bolalarim ulg’ayib qolgan. Umr yo’ldoshim ancha qarigan edi. Menga esa tinchlik suv va havoday zarur edi. Ancha vaqtgacha ruhiy yakdilikka erisholmadim. O’zimni xuddi jamiyatga keraksizday his qilardim. Shuning uchun uydan ketishga majbur bo’ldim. Oilam birinchi asarim haqida matbuotda yozilganidan keyingina xabar topdi. Yaqinlarim to’g’ri yo’l tutganimni fahmlashdi. Bugun ular meni qo’llab-quvvatlaydi.
— Ayrim yozuvchilar nashriyotlardan buyurtma olib, keyin yozadi. Siz ham shunday qilasizmi?
— Hech qachon! Bu ahmoqona savdo. Shunday qiladigan yozuvchilardan va ular yaratgan asarlardan qo’limni yuvib, qo’ltig’imga urganman. Ijod bu — erkinlik. Ilhom sabosini jilovlash mumkin emas. Yashirmayman, ayrim noshirlar: “Falon mavzuda kitob yozib bering”, deb eshigimni taqillatib kelishgan, lekin ularni, hatto ostonadan ichkariga ham kiritmaganman. Yozuvchi sifatida bu iltimos mening izzat-nafsimga tekkan. Aytib qo’yay, kamina nashr ettirish uchun kitob yozmaydi, janoblar. Buning uchun adabiyotga kirmadim. Adabiyot halollikni sevadi. Yaratganlarim shunchaki yozilishi kerak bo’lgan asarlar edi. 90 yoshga borayotgan menday qari kampirga pulning ahamiyati qolmaganini ta’kidlashning hojati bo’lmasa kerak, deb o’ylayman.
— Adabiyot halollikni sevadi, dedingiz. Sizningcha, qaysi yozuvchi bunga erishgan?
— Bu kategoriyada Xeminguey peshqadam. Keyin Flanneri O’Konnor va Folknerni qo’yaman.
— To’g’risi, bunday javobni kutmagan edim…
— Morrison qora tanlilarga iliq munosabatda bo’lgan oq tanli yozuvchilar ijodini e’tirof etyapti, deb o’ylamang. Yo’q! Men bu fikrdan yiroqman. Shunchaki, bir ijodkor sifatida ularning ijodiga ehtiromim baland. Bu yozuvchilar o’z ijodida hamma narsaga xolis yondashgani uchun hurmat qilaman.
— Odatda qora tanli yozuvchilar oq tanlilar ijodiga nisbatan xolis yondashmaydi. Ustiga-ustak ko’pgina habash yozuvchilarning asarlarida o’tmishdagi voqealar uchun oq tanlilarga nisbatan alam seziladi.
— Bu tabiiy. O’z irqining yillar emas, balki asrlar davomida xo’rlanib yashaganini ko’rish va buni unutish hazilakam ish emas. Ularga ham oson tutmang. Hamma o’z dardini yozadi. Qora tanli iztirobini qog’ozga tushirsa, bu oq tanlilarga alamzadalik bo’lib tuyiladi. Ularni bizning alamzadaligimiz emas, balki o’zlarining o’tmishdagi gunohlari qiynaydi, nazarimda. Qora tanli ijodkorlarning ijodi haqida shunday bo’lmag’ur gap-so’zlarni tarqatayotganlarga aytar so’zim bor: “Uzoq yillar dildagini tilga ko’chirishga ijozat bermasdinglar, jillaqursa yozishga qo’yinglar!” Jamiyatda oq tanli, qora tanli degan tushuncha hali-hanuz mavjud buni inkor etmayman, biroq bu adabiyotga tegishli emas. Adabiyot irq ajratmaydi.
— Demak, bu gaplar kitobxonlarda qora tanli yozuvchilar ijodiga nisbatan salbiy fikrlar uyg’otish uchun tarqatilayotgan uydirmalarmi?
— Shubhasiz. Faqat kitobxonlarni emas, balki qora tanli ijodkorlarning o’zini ham bunga ishontirmoqchi bo’lishadi. Ular shu tariqa bizni yozishdan to’xtatishga urinadilar.
— Asarlaringizdagi personajlarni hayotdan olasizmi yoki ularning bari to’qima obrazmi?
— Men hech qachon tanish-bilishlarim haqida yozmaganman. Garchi ko’pgina yozuvchilar ishonarli chiqishi uchun o’z yaqinlarining tabiatidan kelib chiqib, qahramonini yaratsa-da, men buni oqlamayman. Yozganlarim birovni ranjitib qo’yishini istamayman. Faqat bir haqiqatni tan olishim kerak. Ilk asarim “Moviy ko’zlar” romanidagi qahramonim qismati rahmatli onamning qismatiga o’xshaydi. Tabiati ham onaginamning o’zi, iztirobi ham. Nega bunday qilganimni o’zim ham bilmayman. Ehtimol, onam haqida xotira yozish istagi kuchlilik qilganidan bosh qahramonni unga o’xshatgandirman? Balki, tajribasizlik pand bergandir? Nima bo’lgan taqdirda ham, yaqinlarim bosh qahramon sifatida onamni tanlaganimdan biroz ranjishdi va men boshqa bunday xatoga yo’l qo’ymaslikka qaror qildim.
— Biroq to’qimalarga odamlarni ishontirish juda qiyin-ku?!
— Suratkash bilan rassomni olaylik, suratkash ko’rganini tasmasiga muhrlaydi, rassom esa xayolidagi tasavvurlarini qog’ozga chizadi. Endi shunday savol tug’iladi: qay biri odamlarni ko’proq hayratlantiradi? Albatta, mohir rassom yaratgan asar. Rassom odamlarni ishontirish va ajablantirish uchun Xudo bergan iste’dodiyu ilohiy sezgisiga tayanadi. Yozuvchi ham shunday. Mahoratli qalam egasi o’z asarida odamlarni qahramon qilib olmay turib ham, hayotni ko’rsatib berishga qodir.
— Yozayotganingizda qahramonlaringiz jilovini chiqarib yuborganmisiz hech?
— Qalamini jilovlay olmagan yozuvchi shunday muammoga ro’para bo’ladi. Men yaratayotgan asar qahramonlari syujet tug’ilishidan ancha avval yonimga keladi. Hozir bu haqida gapirsam, meni telbaga chiqarib qo’yishingiz mumkin. Ustimdan kuladiganlar yo yolg’onchiga chiqaradiganlar ham topilar. Lekin bu haqiqat. Ular xuddi arvohlarga o’xshab meni o’rab oladi. Qahramonlarim bilan uzoq-uzoq suhbatlar quraman. Ularning sochlarini silayman, ularga yoqadigan va yoqmaydigan narsalarni bilaman. Qizig’i, o’sha ruhlar, men haqimda hammasidan xabardor, hatto men o’qigan asarlardan ham. Ular yangi romanim boshqa yozuvchilarning kitoblariga o’xshamasligi uchun qanday yozishim kerakligi haqida, hatto menga maslahat beradi. Ba’zan ularni haydayman, tinch qo’yishlarini so’rayman, so’zlayotganida ovozlarini o’chirib turishlarini iltijo qilaman, biroq ular ortga chekinmaydi va men noiloj qo’limga qalam olaman. Ehtimol, shuning uchun ham, yozuvchilik — qismat, deyishar.
— Asarlaringizda erkaklardan ko’ra ayol qahramonlar har doim kuchliroq tasvirlanadi. Bunga sabab nima?
— Bilmadim, menga bunday tuyilmaydi. Ayollar hayotda erkaklardan ojizroq ko’ringani bilan chidamliroqdir. Men ularning shu xislatini ochib berishga harakat qilaman, shuningdek, zaifalarni jasoratliroq bo’lishga undayman. Aytib qo’yay, bu juda ham qiyin ekan.
— Shu yoshda yolg’iz yashash oson emasdir?
— Ha, chindan ham. Biroq nima qilay, yolg’izlik men uchun — ehtiyoj. Undan qutulolmasam kerak. Urinishim ham behuda.
— She’riyatga muhabbatingiz yuqoriligini sezish qiyin emas. Ba’zi gaplaringiz she’riy satrlarni eslatadi…
— E’tirof uchun rahmat. Qaniydi, shoir bo’lib tug’ilsaydim. Adabiyotda she’riyatning o’rnini hech narsa bosolmaydi. Lekin bu mening qo’limdan kelmaydi. Nachora hech kim bo’yidan baland sakrolmaydi. She’riyat haqida o’ylasam, xuddi men yo’lning o’ng tomonida emas, chap tomonida turgan yo’lovchiday his qilaman o’zimni. Biroq she’r o’qishni kanda qilmayman. O’zimga yoqqan satrlarni kuyga solaman.
— Nazm, nasr, musiqa — bir yurakka ko’plik qilmaydimi?
— Agar o’sha yurak chuqurligu kengligi jihatidan ummon bilan tenglashsa, ko’plik qilmaydi. Jazni juda ham yaxshi ko’raman. U murakkabligi uchun yoqadi. Jaz bu — mening hikoyam. Jaz musiqachilarining ijrosini tinglaganimda ko’kka parvoz qilaman. Ruhim samolarda kezadi. Musiqa umrni uzaytiradi. Men bunga tirik misolman.
— Adashmasam, o’g’illaringizdan biri musiqachi, shundaymi? Unga sizdan yuqqanmi?
— Ha, lekin men pianino chalmayman. Musiqaga ishtiyoq qonimizda bor. Musiqani chuqur anglaydiganlar oilasida tug’ilganman. Shuning uchun ham ota-onamiz men bilan singlimni musiqa darslariga yuborishgan. Bu o’sha paytda men uchun yoqimli mashg’ulot edi.
— Toni Morrison ismi nafaqat Amerika adabiyotida, balki dunyo adabiyotida o’z ovoziga ega birinchi afroamerikalik yozuvchi sifatida qoladi… Bunga nima deysiz?
— Qo’ysangiz-chi! Bu adabiyotshunoslarning jimjimador ta’riflari. Bunday ta’riflardan noqulay ahvolga tushaman. Men e’tiroflardan emas, “Asaringizni o’qidim”, degan kitobxonlarning murojaatlaridan boshim ko’kka yetadi. Afroamerikalik yozuvchi ekanligimdan faxrlanaman. Biroq bu iftixor tuyg’usi Joys va Tolstoyga bo’lgan havasim oldida juda mayda. Hozir Tolstoyga o’xshagan yozuvchi na Afrikada, na Amerikada va na Yevropada bor, to’g’rirog’i, yer yuzida topilmasa ham kerak. Tolstoy haqida o’ylasam, o’zim ham kichkina ko’rinaman ko’zimga.
— Joysni qadrlashingiz sabab haqida to’xtalmadingiz.
— “Ulissning sarguzashtlari”ni hech kimning yordamisiz o’qiy olganman. Avvaliga o’zimni xuddi labirintga tushib qolganday his qildim. O’qiyotganlarimning mazmunini tushunmasam-da, ahamiyatli ekanligini fahmlardim. Keyinchalik asar menga quvonch hadya etdi. Hozir ham eslasam, o’sha hissiyot qayta tug’iladi. Bu afsungarlik mening qo’limdan kelmagan bo’lardi. Joys — haqiqiy afsungar.
— 20-25 yil ichida 11 ta roman, eng e’tiborli jihati shundaki, ularning hammasi mashhur bo’ldi. Yozish mashaqqatlaridan ortib, o’qishga qachon ulgurasiz?
— Men suhbatimiz avvalida istak tug’ilgandagina yozaman, deb aytdim. Biroq mutolaaga ehtiyoj hech qachon o’lmagan. Men har doim o’qiyman.
— Internet saytlarida asarlaringizni mutolaa qilgan kitobxonlardan “Morrison xonim oq tanlilar haqida ham kitob yozsin”, degan murojaatlar va iltimoslarga ko’zim tushib qoldi. Bunga nima deysiz?
— Ehtimol, bir kun kelib shunday asar yozarman, biroq o’zing qora bo’lganingdan keyin oq tanli bo’lib yozish ham oson emas-da (kuladi)!
— Hayot siz uchun nimadan iborat?
— Yaratganga muhabbatdan. Shu muhabbat haqida o’ylaganimda o’zimning yolg’iz emasligimni sezaman. Bu muhabbat meni erkalaydi, ilitadi va asraydi…
Ingliz tilidan Shahnoza RAHMONOVA tarjimasi
Manba: Shahnoza RAHMONOVAning feysbukdagi sahifasi
