У шеърни ғалати ўқирди, тўғрироғи, бизга шундай туюларди. Чунки, бошқа муаллимларимиз шеърни қироат билан, тантана билан ўқишар, биздан ҳам шуни талаб қилишарди. Бу йигит бўлса овозини кўтармасди. Худди бир нарсани ҳикоя қилиб бераётгандек сокин, осойишта ўқирди. Бу бизга ғалати туюлар ва ана шу ғалатилиги туфайлими, бош¬қаларни билмадиму, лекин менда шеъриятга нисбатан бўлакча муносабат пайдо қилган эди…
Орзиқул ЭРГАШ
БИР ПАРИ ФАСЛ
Эссе
Шабнам шовуллайди боғлар қўйнида,
Салқин туман ичра бўзарар тонглар,
Қуёшнинг эринчак ёғдуларида
Нафис ялтирайди барги хазонлар…
Бу мисраларнинг қоғозга тушганига қирқ йилдан ошди. Уни илк бор эшитганимда ҳали ўсмир ёшида эдим. Ўшанда мактаб ёпилган, ҳаммамиз пахтада эдик. Бизга кўз бўлиб юрган ориқ, рангпаргина адабиёт ўқитувчимиз бир куни тушлик пайтида даврамизга келиб қўшилди. У ёқ-бу ёқдан гаплашган бўлди-да, кейин «шеър эшитасизларми?» деб қолди. Чинданми ё кўнглига қарабми, «майли эшитамиз, соғинганмиз», дедик.
У мактабга янги келган, ўзи ҳали университетнинг кечки бўлим талабаси эди. Кўпи билан тўрт-беш ёш катта бўлганидан биз билан тенгқурдек муомала қилишга уринар, белига этак тутиб пахта терар, биз билан тенгма-тенг латифа айтишар, Худо ёрлақаб ёғин-сочин бўлиб қолган кунлар қувончимизга шерик бўлиб, биз билан қўшилишиб тўп суришиб ҳам кетаверар эди. Шунақа одатлари учун тегишли одамлардан даккилар ҳам эшитиб олганидан хабарим бор…
Хуллас, у чўнтагидан газета олди-да, тахини ёзди. Унинг бир одати — дарсга ҳам ҳар хил газета-журналлар кўтариб кирар, амаллаб вақт орттириб уларда чиққан шеър, ҳикоялардан ўқиб берарди. «Билиб қўйган яхши, булар дарсликка киритилмайди», дерди.
Юргил, далаларга кетайлик, дўстим,
Диққинафас уйда ётмоқ пайтимас.
Олтин Ўзбекистон тупроғи бу кун
Бир пари фаслнинг оғушида маст.
Шабнам шовуллайди боғлар қўйнида…
У шеърни ғалати ўқирди, тўғрироғи, бизга шундай туюларди. Чунки, бошқа муаллимларимиз шеърни қироат билан, тантана билан ўқишар, биздан ҳам шуни талаб қилишарди. Бу йигит бўлса овозини кўтармасди. Худди бир нарсани ҳикоя қилиб бераётгандек сокин, осойишта ўқирди. Бу бизга ғалати туюлар ва ана шу ғалатилиги туфайлими, бош¬қаларни билмадиму, лекин менда шеъриятга нисбатан бўлакча муносабат пайдо қилган эди…
Менинг она халқим…
Эй қадим ҳалол,
Ризқи она ерга сепилган халқим,
Увоқ чигитни ҳам этмай деб увол
Ҳар битта эгатга эгилган халқим.
Мутаассир бўлганим шунчаликки, ўқитувчимдан газетани сўраб олишдан ўзимни тиёлмадим. Ва икки-уч кўз югуртиришда ёд олдим. Ҳолатимни тушунган ўқитувчим шоирнинг яна бир неча шеърини келтириб берди. Тасодифми, билмадим, булар ҳам куз ҳақидаги шеърлар эди…
Шу пайтгача туймаган ҳиссиёт ичида қолдим. Атрофимда авжи куз. Ҳавода мезонлар ялтирайди. Қуёш нурлари эринчоқ ва тафтсиз. Ариқлардаги тиниқ сувлар дув-дув тўкилган япроқларни бетиним оқизади. Мен бўлсам, дефоляциядан қовжираган ғўза баргларини босиб-янчганча кун чиқишдан кун ботгунга қадар эгат оралайман. Гоҳида белим қотиб қаддимни ростлайман-да, атрофга кўз ташлайман. Атрофимда…
«ажойиб бир фасл: ўйчан, баркамол —
қиздай маъюсгина туради куйлаб…»
Мисралар хаёлимда чарх ураркан, беихтиёр узоқ-узоқларга кетиб қолгим, дарё бўйидаги чоғроқ толзорга борибми, хазонларни босиб, хаёлчан айланиб юргим келади… Ён-веримда япроқлар учиб туради, оҳиста ўйнаб-ўйнаб шарпасизгина ерга қўнади, дарахтлар эса сокин бир салобатла хаёлчан туради, туйқусдан оралаб ўтган шабада уларнинг хаёлини тўзғитади, безовта шовур қўзғалади, энди битталабмас, ўнлаб, юзлаб япроқлар шовуллаб тўкилади, мен бўлсам япроқлар ёмғири остида сархуш одимлайман…
«Боғларда хазонлар ёнади лов-лов…»
Шундай ҳою ҳаваслар турткиси билан ўрнимдан туриб кетаману, дарҳол шаштимдан тушаман: белимда этак, оёғимда зилдай этик, қаршимда пахтаси «оқиб ётган» эгатлар. Булар мени ҳушёр торттиради. Руҳсиз, ҳафсаласиз теримга тушаман. Андак фурсат ўтиб дилим равшан тортади. «Ҳа, майли, — дейман, — бир ғайрат қилайин-да, нормани бажарай. Ана ундан кейин кетаман толзорга…»
Қароримдан овуниб, эгат оралашда давом этаман. Овунган кўнглим тағин шеър истайди. Севимли шоир мисралари хаёлимда чарх ура бошлайди…
Кузак шамоллари эсдилар яна,
Сокин юрагимда туйғулар қўзғаб,
Келгил, паривашим, келгил жимгина,
Келгил самолардан мезонга ўхшаб…
Юрагим орзиқади. Атрофга дилгир аланглайман. Қани эди, анови қайсар қиз оҳларимга етса-да, менга ҳамроҳ бўлиб йўлга тушса. Қўл ушлашиб боғларни сайр этсак. Бошимиздан олтин япроқлар ёғилиб, пойимизга тўшалиб турса…
Атрофда авжи куз эди. Ҳавода мезонлар учар, қуёш майин нур сочар, баъзида «қурре-қурре»лаб турналар арғимчоқ ташлаб ўтар, олис бир толзорда олтин япроқлар тўкилиб турар, мен бўлсам, азондан шомгача оғир этикларимни судраб пахта териб юрардим. Гоҳ-гоҳида ҳаммасига қўл силтаб кетиб қолгим келарди-ю…
Ниҳоят, ғўзалар хивчинга айланди. Сўнгги чаноқлар ҳам териб олинди. Шундан кейингина аҳд қилибми, бошим оғибми, дарё бўйидаги ўша толзорга бориб қолдим. Қарасам, кечикибман: куз бу ердан аллақачон кетиб бўлибди. Негадир унча ачинмадим. Зарари йўқ, келгуси йил яна куз келади, дея ўзимни овутиб, изимга қайтдим…
Ростданам кейинги йил яна куз келди. Бироқ у ҳалиги толзорни топа олмади. Чунки, пахта пайкаллари йил сайин кенгайиб бораётган эди…
Шабнам шовуллайди боғлар қўйнида…
Бу бетакрор мисралар илк бор қулоғимга чалинганига қирқ йилдан ошди. Ҳануз хотирамдан ўчмайди. Дам бадам қўмсаб, ўқиб, такрорлаб тураман. Ва ҳар гал улар билан боғлиқ ўй-хаёлларим, армонларим ёдга тушади…
Даставвал офтоб тиғини ҳис этаман, елкаларим чимиллаб ачишгандек бўлади. Эгни бошим тердан шаллаббо, кўнгил лоҳас, кўзларим тиниб бораётганини туяман. Аллақандай бад бўй димоқни ачиштиради. Кўнгил айний бошлайди…
Ёхуд бемаврид қор-ёмғирлардан кейинги изғиринлар ёдга тушади. Этиклар ботмон лой, ҳўл, оғир этак боғичлари белга, бўйинга айилдай ботади. Тиззалар кўзида сирқираган оғриқ. Бармоқлар кўкариб, тарам-тарам ёрилган.
Ўқитувчиларимизнинг «Ҳа, болалар, ғайрат қилинглар, бу ёғи оз қолди», дея ортимиздан маъюс эргашиб юришлари, табелчи, бригадирлар олдида ҳисоб бериб туришлари, ўтилмай қолган дарслар, ғўза барг-хазонларидек тупроққа қоришиб кетган болаликнинг бокира орзу-ҳаваслари…
Буларни бир-бир эслайверсам, юрагим қат-қатларида симиллаган оғриқ қўзғалади… Бир оғриқки, ҳамиша ўз ортидан шукрона туйғулар, некбин хаёлларни бошлаб келгайдир…
Мезонлар учмоқда, ҳаво биллурдан…
Яна ҳисларимга кел, деб ёлвордим.
Хазонлар тўкилди, мен ҳам қалбимдан
Бадбин ўйларимни қувлаб юбордим.
Саҳифада таниқли мусаввир Исфандиёр Ҳайдар асаридан фойдаландик.
Orziqul ERGASH
BIR PARI FASL
Esse
Shabnam shovullaydi bog’lar qo’ynida,
Salqin tuman ichra bo’zarar tonglar,
Quyoshning erinchak yog’dularida
Nafis yaltiraydi bargi хazonlar…
Bu misralarning qog’ozga tushganiga qirq yildan oshdi. Uni ilk bor eshitganimda hali o’smir yoshida edim. O’shanda maktab yopilgan, hammamiz paxtada edik. Bizga ko’z bo’lib yurgan oriq, rangpargina adabiyot o’qituvchimiz bir kuni tushlik paytida davramizga kelib qo’shildi. U yoq-bu yoqdan gaplashgan bo’ldi-da, keyin «she’r eshitasizlarmi?» deb qoldi. Chindanmi yo ko’ngliga qarabmi, «mayli eshitamiz, sog’inganmiz», dedik.
U maktabga yangi kelgan, o’zi hali universitetning kechki bo’lim talabasi edi. Ko’pi bilan to’rt-besh yosh katta bo’lganidan biz bilan tengqurdek muomala qilishga urinar, beliga etak tutib paxta terar, biz bilan tengma-teng latifa aytishar, Xudo yorlaqab yog’in-sochin bo’lib qolgan kunlar quvonchimizga sherik bo’lib, biz bilan qo’shilishib to’p surishib ham ketaverar edi. Shunaqa odatlari uchun tegishli odamlardan dakkilar ham eshitib olganidan xabarim bor…
Xullas, u cho’ntagidan gazeta oldi-da, taxini yozdi. Uning bir odati — darsga ham har xil gazeta-jurnallar ko’tarib kirar, amallab vaqt orttirib ularda chiqqan she’r, hikoyalardan o’qib berardi. «Bilib qo’ygan yaxshi, bular darslikka kiritilmaydi», derdi.
Yurgil, dalalarga ketaylik, do’stim,
Diqqinafas uyda yotmoq paytimas.
Oltin O’zbekiston tuprog’i bu kun
Bir pari faslning og’ushida mast.
Shabnam shovullaydi bog’lar qo’ynida…
U she’rni g’alati o’qirdi, to’g’rirog’i, bizga shunday tuyulardi. Chunki, boshqa muallimlarimiz she’rni qiroat bilan, tantana bilan o’qishar, bizdan ham shuni talab qilishardi. Bu yigit bo’lsa ovozini ko’tarmasdi. Xuddi bir narsani hikoya qilib berayotgandek sokin, osoyishta o’qirdi. Bu bizga g’alati tuyular va ana shu g’alatiligi tufaylimi, bosh¬qalarni bilmadimu, lekin menda she’riyatga nisbatan bo’lakcha munosabat paydo qilgan edi…
Mening ona xalqim…
Ey qadim halol,
Rizqi ona yerga sepilgan xalqim,
Uvoq chigitni ham etmay deb uvol
Har bitta egatga egilgan xalqim.
Mutaassir bo’lganim shunchalikki, o’qituvchimdan gazetani so’rab olishdan o’zimni tiyolmadim. Va ikki-uch ko’z yugurtirishda yod oldim. Holatimni tushungan o’qituvchim shoirning yana bir necha she’rini keltirib berdi. Tasodifmi, bilmadim, bular ham kuz haqidagi she’rlar edi…
Shu paytgacha tuymagan hissiyot ichida qoldim. Atrofimda avji kuz. Havoda mezonlar yaltiraydi. Quyosh nurlari erinchoq va taftsiz. Ariqlardagi tiniq suvlar duv-duv to’kilgan yaproqlarni betinim oqizadi. Men bo’lsam, defolyatsiyadan qovjiragan g’o’za barglarini bosib-yanchgancha kun chiqishdan kun botgunga qadar egat oralayman. Gohida belim qotib qaddimni rostlayman-da, atrofga ko’z tashlayman. Atrofimda…
«ajoyib bir fasl: o’ychan, barkamol -qizday ma’yusgina turadi kuylab…»
Misralar xayolimda charx urarkan, beixtiyor uzoq-uzoqlarga ketib qolgim, daryo bo’yidagi chog’roq tolzorga boribmi, xazonlarni bosib, xayolchan aylanib yurgim keladi… Yon-verimda yaproqlar uchib turadi, ohista o’ynab-o’ynab sharpasizgina yerga qo’nadi, daraxtlar esa sokin bir salobatla xayolchan turadi, tuyqusdan oralab o’tgan shabada ularning xayolini to’zg’itadi, bezovta shovur qo’zg’aladi, endi bittalabmas, o’nlab, yuzlab yaproqlar shovullab to’kiladi, men bo’lsam yaproqlar yomg’iri ostida sarxush odimlayman…
«Bog’larda xazonlar yonadi lov-lov…»
Shunday hoyu havaslar turtkisi bilan o’rnimdan turib ketamanu, darhol shashtimdan tushaman: belimda etak, oyog’imda zilday etik, qarshimda paxtasi «oqib yotgan» egatlar. Bular meni hushyortorttiradi. Ruhsiz, hafsalasiz terimga tushaman. Andak fursat o’tib dilim ravshan tortadi. «Ha, mayli, — deyman, — bir g’ayrat qilayin-da, normani bajaray. Ana undan keyin ketaman tolzorga…»
Qarorimdan ovunib, egat oralashda davom etaman. Ovungan ko’nglim tag’in she’r istaydi. Sevimli shoir misralari xayolimda charx ura boshlaydi…
Kuzak shamollari esdilar yana,
Sokin yuragimda tuyg’ular qo’zg’ab,
Kelgil, parivashim, kelgil jimgina,
Kelgil samolardan mezonga o’xshab…
Yuragim orziqadi. Atrofga dilgir alanglayman. Qani edi, anovi qaysar qiz ohlarimga yetsa-da, menga hamroh bo’lib yo’lga tushsa. Qo’l ushlashib bog’larni sayr etsak. Boshimizdan oltin yaproqlar yog’ilib, poyimizga to’shalib tursa…
Atrofda avji kuz edi. Havoda mezonlar uchar, quyosh mayin nur sochar, ba’zida «qurre-qurre»lab turnalar arg’imchoq tashlab o’tar, olis bir tolzorda oltin yaproqlar to’kilib turar, men bo’lsam, azondan shomgacha og’ir etiklarimni sudrab paxta terib yurardim. Goh-gohida hammasiga qo’l siltab ketib qolgim kelardi-yu…
Nihoyat, g’o’zalar xivchinga aylandi. So’nggi chanoqlar ham terib olindi. Shundan keyingina ahd qilibmi, boshim og’ibmi, daryo bo’yidagi o’sha tolzorga borib qoldim. Qarasam, kechikibman: kuz bu yerdan allaqachon ketib bo’libdi. Negadir uncha achinmadim. Zarari yo’q, kelgusi yil yana kuz keladi, deya o’zimni ovutib, izimga qaytdim…
Rostdanam keyingi yil yana kuz keldi. Biroq u haligi tolzorni topa olmadi. Chunki, paxta paykallari yil sayin kengayib borayotgan edi…
Shabnam shovullaydi bog’lar qo’ynida…
Bu betakror misralar ilk bor qulog’imga chalinganiga qirq yildan oshdi. Hanuz xotiramdan o’chmaydi. Dam badam qo’msab, o’qib, takrorlab turaman. Va har gal ular bilan bog’liq o’y-xayollarim, armonlarim yodga tushadi…
Dastavval oftob tig’ini his etaman, yelkalarim chimillab achishgandek bo’ladi. Egni boshim terdan shallabbo, ko’ngil lohas, ko’zlarim tinib borayotganini tuyaman. Allaqanday bad bo’y dimoqni achishtiradi. Ko’ngil ayniy boshlaydi…
Yoxud bemavrid qor-yomg’irlardan keyingi izg’irinlar yodga tushadi. Etiklar botmon loy, ho’l, og’ir etak bog’ichlari belga, bo’yinga ayilday botadi. Tizzalar ko’zida sirqiragan og’riq. Barmoqlar ko’karib, taram-taram yorilgan.
O’qituvchilarimizning «Ha, bolalar, g’ayrat qilinglar, bu yog’i oz qoldi», deya ortimizdan ma’yus ergashib yurishlari, tabelchi, brigadirlar oldida hisob berib turishlari, o’tilmay qolgan darslar, g’o’za barg-xazonlaridek tuproqqa qorishib ketgan bolalikning bokira orzu-havaslari…
Bularni bir-bir eslayversam, yuragim qat-qatlarida simillagan og’riq qo’zg’aladi… Bir og’riqki, hamisha o’z ortidan shukrona tuyg’ular, nekbin xayollarni boshlab kelgaydir…
Mezonlar uchmoqda, havo billurdan…
Yana hislarimga kel, deb yolvordim.
Xazonlar to’kildi, men ham qalbimdan
Badbin o’ylarimni quvlab yubordim.
Sahifada taniqli musavvir Isfandiyor Haydar asaridan foydalandik.
