Алишер Навоий асарларида содиқ дўстлар ҳақидаги нақл ва ривоятлар, дўстликни улуғловчи ўринлар кўплаб учрайди. Уларда инсон инсонни яхши кўриши, уни ардоқлаши зарур деган ғоя илгари сурилади. «Кимки инсондур анинг маҳбу­би ҳам инсон керак» дейди Навоий бир ўринда.
Бугун адабиётшунос олим Шуҳрат Сирожиддиновнинг «Навоий дўстлари» мақоласи ва «Навоий тазкираларда» рисоласини тақдим этмоқдамиз

НАВОИЙНИНГ ДЎСТЛАРИ
Шуҳрат Сирожиддинов
филология фанлари доктори, профессор

  лишер Навоий дўстликни ниҳоятда қадрлаган. Дўст, унинг наздида, биринчи навбатда суянчиқ, меҳрибон устоз, самимий маслаҳатчи ва жонкуяр ҳамдарддир.

Навоий асарларида содиқ дўстлар ҳақидаги нақл ва ривоятлар, дўстликни улуғловчи ўринлар кўплаб учрайди. Уларда инсон инсонни яхши кўриши, уни ардоқлаши зарур деган ғоя илгари сурилади. «Кимки инсондур анинг маҳбу­би ҳам инсон керак» дейди Навоий бир ўринда.

Навоий дўстлик каби бебаҳо неъматни асраб-авайлашга чақиради. Унинг Абдураҳмон Жомий, Саййид Ҳасан Ардашер ва Паҳлавон Муҳаммадга бағишлаб ёзган асарлари шунчаки хотиралар мажмуи эмас, балки уларда дўстлик аталмиш олий қадриятнинг мазмун-моҳиятини очиб бериш, инсонларни уни қадрлашга даъват қилиш мақсади ётади.

Навоий ўз дўстлари ҳақида ёзганда уларни юксак эҳтиром билан васф этади. Абдураҳмон Жомий Навоийга устоз мақомида бўлган дўст эди. Унинг даҳоси қаршисида Навоий тиз чўкади. Уни тариқат элининг имоми, мужтаҳид олим, шайх ул-ислом дея улуғлайди. Уларнинг дўстлиги шу қадар буюк, мусаффо, самимий эдики, уни таърифлашга сўз ожиздир. Уларнинг яқинлиги шу даражада эдики, дунёқарашлари, фикр-мулоҳазалари, интилиш ва ўй-хаёллари бир хил бўлиб кетганди.

Навоий дўстларидан кўпдан кўп эзгу фазилатларни ўзлаштирди, ўз ҳаётида улардан ­ибрат олди. Навоийга устоз мақомидаги зотлардан яна бири Саййид Ҳасан Ардашердир. ­Навоий ўзининг «Ҳолоти Сай­йид Ҳасан Ардашер» асарида бу инсоннинг ибратли фазилатларига қайта-қайта тўхталади.

Маълумки, Саййид Ҳасан Навоийдан ёш жиҳатидан анча улуғ бўлган. У Бойсунғур Мирзонинг ўғиллари Алоуддавла, Султон Муҳаммад, Абулқосим Бобурлар бирин-кетин тахтга ўтирган йиллар ҳамиша уларнинг ҳамсуҳбати бўлган улуғ аллома эди.

У ўзининг оддийлиги, камсуқумлиги ва хушмуомалалиги билан катта-ю кичикнинг меҳрини қозонганди. Жуда кўп ёшлар суҳбат қуриш учун унинг уйига боришга иштиёқманд бўлганлар. Навоийнинг ёзишича, ҳар ким унинг уйига келар бўлса, «бизга лутф қилиб кулбамизга қадам ранжида қилсангиз, биз сизнинг хизматингизда бўлурмиз» деб катталарга қандай ҳурмат кўрсатса, ёшларга ҳам шундай муро­жаат қилар экан.

Саййид Ҳасан шундай инсон эдики, дейди Навоий, ипак билан намат ўртасида тафовут кўрмайдиган даражада нафсини маҳкам жиловлаган эди. Ҳар қанча изтироб юзланмасин, сабр билан енгарди, дей­ди. Саййид Ҳасан Ардашер ­Навоийни фарзандим деб алқашини шоир фахр билан таъкидлайди.

Саййид Ҳасан Ардашер мансабпарастликни ниҳоятда қоралаган. У айтади: «Мансабпарастлик мастлик кабидир. Аммо у чоғир мастлигидан фарқ қилади.Чоғир ичиб маст бўлган киши қилган иши ва сўзини назорат қила олмайди. Оқибатда одамларга озор бериши, нотўғри хатти-ҳаракатлар қилиб қўйиши мумкин. Сархуш бўлгандан кейин ўз ишидан пушаймон қилади. Аммо бундай сархушлик бир кун давом этади. Мансаб ­мастлиги эса токи инсон мансабдор экан давом этади. Инсон мансабда бўлгач, ўзини идора қилса яхши, аммо оёғи ердан узилиб, нафсга берилса, кўп хатоликлар қилади».

Маълумки, Навоий улуғ мансабларни эгаллаганда ҳам ҳамиша давлат ва халқ манфаатини биринчи ўринга қўйган. Ўз вазифасини ҳалол бажарган. Саййид Ҳасан Ардашер айтар экан: «тошқозон ва лаъл тош ҳар иккаласи тошдир. Тошқозонда лаззатли таомлар пиширилади ва ундан одамларга наф бордир. Лаъл эса қимматбаҳо бўлгани билан ундан одамларга фақат зарар етади. Агар халқ­қа манфаати бўлмаса, ундай қимматбаҳо тошдан не наф».

Саййид Ҳасаннинг ўгитлари Навоий учун ҳаётий сабоқ бўлганига шубҳа йўқ.

Паҳлавон Муҳаммад Навоийнинг ёшлигидан бирга ўсиб улғайган дўстларидан биридир. Навоий уни қирқ йиллик қадрдоним, «маҳрами сирри ниҳоний» дейди.

Бундан чиқадики, уларнинг ўртасида яширин сир бўлмаган. Паҳлавон Муҳаммад ўзи курашларда кураги ерга тегмаган машҳур паҳлавон бўлиш билан бирга, мусиқа илмида замонасининг машҳурларидан, тиббиёт, шеърият, фалсафани чуқур тушунган. Хотираси жуда ўткир, яхшигина ­Қуръон ҳофизи бўлган.

Паҳлавон Муҳаммад ­Навоийни жуда эъзозлаган. Ҳамиша ҳамдард бўлиш, яхши-ёмон кунларида ёнида бўлишга ҳаракат қилган. ­Навоий қайд этишича, ­йигитлик айёмида давр ва замон балолари бошига ёғилиб, Машҳадга борганда оғир хасталикка чалинади. Табиб уни муолажага буюради. Бу ишни паҳлавон ўз зиммасига олади.

Шундай муолажа пайтида Паҳлавон Навоийнинг чўнтагида қоғоз борлигини кўриб қолади. Аста олиб қараса, янги ёзилган етти байтли ғазал экан. Ёнига қўйиб дарҳол ёдлаб олади. Сўнг билинтирмай шоирнинг чўнтагига қайтадан солиб қўяди.

Муолажадан сўнг ўртада суҳбат бошланади. Паҳлавон дейди: Сен ўз шеърларинг билан анча маш­ҳур бўлиб қолдинг, шеър фарқ­лашга тажрибанг етади, айт­чи, туркигўй шоирларнинг қайси бирини афзал биласан, деса Навоий Лутфийни кўрсатади. Паҳлавон эътироз билдириб, нега Сайид ­Насимий турганда Лутфийни маъқул кўрасан, дейди. ­Навоий Насимий ботиний маънодаги шеър­лар ёзади, сенинг сўрашингдан мақсад зоҳирий маънодаги ёзувчи шоир эмасмиди, дейди.

Паҳлавон Насимийнинг шеър­лари ботиний бўлса ҳам, зоҳирий талқин қилиш мумкин дея, мана бу шеърини эшит дейди ва Навоийнинг янги ёзилган шеърини ўқиб беради. Навоий ҳайрон бўлади ва чўнтагига қўлини солиб кўрса, қоғоз турибди. Бу шеърни қачондан бери биласан, деса Паҳлавон 12 йил олдин Абул­қосим Бобурнинг бир ўтиришида шу шеър ўқилганди, менга ёқиб қолиб ёдлаб олгандим, дейди. Навоий баттар таажжубланди.

Паҳлавон эрталаб келганда, Навоий яна ўша шеър ҳақида сўз очиб, ҳақиқатан ҳам ўша пайтда шу шеърни эшитганми-йўқми, билишга қизиқаверибди. Шунда Паҳлавон ўша пайтларда мен билан бирга бўлган бошқа полвонлар ҳам ўша шеърни ёдлаб олгандилар, деб ўзи билан олиб келган 3-4 курашчидан ҳам ўша шеърни ўқиб беришларини сўрабди. Улар ҳам унинг фикрини маъқуллаб, ғазални бирин-кетин ўқиб беришибди. Навоий ғоятда ажабланибди. Хуллас, маълум бўлишича, Паҳлавон ўша шеър­­ни бошқа курашчиларга ҳам ёд олдириб келган экан.

Паҳлавон Муҳаммад дўстининг руҳан эзилаётганини кўриб, унинг бироз чалғиши, дардини унутиши учун шу усулни ўйлаб топганлигини Навоий ўзига хос миннатдорлик ва завқ билан эслайди.

Дўст садоқати, вафоси, мушфиқу ҳамдамлиги инсонга оғир қийинчиликларни мардонавор енгиб ўтишда ёрдам берувчи улкан қувват. Навоий ана шундай манбани дўсти Паҳлавон Муҳаммадда кўради.

Шуҳрат Сирожиддиновнинг «Тазкираларда Навоий» асарини мутолаа қилинг ёки юклаб олинг

NAVOIYNING DO’STLARI
Shuhrat Sirojiddinov
filologiya fanlari doktori, professor

 lisher Navoiy do’stlikni nihoyatda qadrlagan. Do’st, uning nazdida, birinchi navbatda suyanchiq, mehribon ustoz, samimiy maslahatchi va jonkuyar hamdarddir.

Navoiy asarlarida sodiq do’stlar haqidagi naql va rivoyatlar, do’stlikni ulug’lovchi o’rinlar ko’plab uchraydi. Ularda inson insonni yaxshi ko’rishi, uni ardoqlashi zarur degan g’oya ilgari suriladi. «Kimki insondur aning mahbu­bi ham inson kerak» deydi Navoiy bir o’rinda.

Navoiy do’stlik kabi bebaho ne’matni asrab-avaylashga chaqiradi. Uning Abdurahmon Jomiy, Sayyid Hasan Ardasher va Pahlavon Muhammadga bag’ishlab yozgan asarlari shunchaki xotiralar majmui emas, balki ularda do’stlik atalmish oliy qadriyatning mazmun-mohiyatini ochib berish, insonlarni uni qadrlashga da’vat qilish maqsadi yotadi.

Navoiy o’z do’stlari haqida yozganda ularni yuksak ehtirom bilan vasf etadi. Abdurahmon Jomiy Navoiyga ustoz maqomida bo’lgan do’st edi. Uning dahosi qarshisida Navoiy tiz cho’kadi. Uni tariqat elining imomi, mujtahid olim, shayx ul-islom deya ulug’laydi. Ularning do’stligi shu qadar buyuk, musaffo, samimiy ediki, uni ta’riflashga so’z ojizdir. Ularning yaqinligi shu darajada ediki, dunyoqarashlari, fikr-mulohazalari, intilish va o’y-xayollari bir xil bo’lib ketgandi.

Navoiy do’stlaridan ko’pdan ko’p ezgu fazilatlarni o’zlashtirdi, o’z hayotida ulardan ­ibrat oldi. Navoiyga ustoz maqomidagi zotlardan yana biri Sayyid Hasan Ardasherdir. ­Navoiy o’zining «Holoti Say­yid Hasan Ardasher» asarida bu insonning ibratli fazilatlariga qayta-qayta to’xtaladi.

Ma’lumki, Sayyid Hasan Navoiydan yosh jihatidan ancha ulug’ bo’lgan. U Boysung’ur Mirzoning o’g’illari Alouddavla, Sulton Muhammad, Abulqosim Boburlar birin-ketin taxtga o’tirgan yillar hamisha ularning hamsuhbati bo’lgan ulug’ alloma edi.

U o’zining oddiyligi, kamsuqumligi va xushmuomalaligi bilan katta-yu kichikning mehrini qozongandi. Juda ko’p yoshlar suhbat qurish uchun uning uyiga borishga ishtiyoqmand bo’lganlar. Navoiyning yozishicha, har kim uning uyiga kelar bo’lsa, «bizga lutf qilib kulbamizga qadam ranjida qilsangiz, biz sizning xizmatingizda bo’lurmiz» deb kattalarga qanday hurmat ko’rsatsa, yoshlarga ham shunday muro­jaat qilar ekan.

Sayyid Hasan shunday inson ediki, deydi Navoiy, ipak bilan namat o’rtasida tafovut ko’rmaydigan darajada nafsini mahkam jilovlagan edi. Har qancha iztirob yuzlanmasin, sabr bilan yengardi, dey­di. Sayyid Hasan Ardasher ­Navoiyni farzandim deb alqashini shoir faxr bilan ta’kidlaydi.

Sayyid Hasan Ardasher mansabparastlikni nihoyatda qoralagan. U aytadi: «Mansabparastlik mastlik kabidir. Ammo u chog’ir mastligidan farq qiladi.Chog’ir ichib mast bo’lgan kishi qilgan ishi va so’zini nazorat qila olmaydi. Oqibatda odamlarga ozor berishi, noto’g’ri xatti-harakatlar qilib qo’yishi mumkin. Sarxush bo’lgandan keyin o’z ishidan pushaymon qiladi. Ammo bunday sarxushlik bir kun davom etadi. Mansab ­mastligi esa toki inson mansabdor ekan davom etadi. Inson mansabda bo’lgach, o’zini idora qilsa yaxshi, ammo oyog’i yerdan uzilib, nafsga berilsa, ko’p xatoliklar qiladi».

Ma’lumki, Navoiy ulug’ mansablarni egallaganda ham hamisha davlat va xalq manfaatini birinchi o’ringa qo’ygan. O’z vazifasini halol bajargan. Sayyid Hasan Ardasher aytar ekan: «toshqozon va la’l tosh har ikkalasi toshdir. Toshqozonda lazzatli taomlar pishiriladi va undan odamlarga naf bordir. La’l esa qimmatbaho bo’lgani bilan undan odamlarga faqat zarar yetadi. Agar xalq­qa manfaati bo’lmasa, unday qimmatbaho toshdan ne naf».

Sayyid Hasanning o’gitlari Navoiy uchun hayotiy saboq bo’lganiga shubha yo’q.

Pahlavon Muhammad Navoiyning yoshligidan birga o’sib ulg’aygan do’stlaridan biridir. Navoiy uni qirq yillik qadrdonim, «mahrami sirri nihoniy» deydi.

Bundan chiqadiki, ularning o’rtasida yashirin sir bo’lmagan. Pahlavon Muhammad o’zi kurashlarda kuragi yerga tegmagan mashhur pahlavon bo’lish bilan birga, musiqa ilmida zamonasining mashhurlaridan, tibbiyot, she’riyat, falsafani chuqur tushungan. Xotirasi juda o’tkir, yaxshigina ­Qur’on hofizi bo’lgan.

Pahlavon Muhammad ­Navoiyni juda e’zozlagan. Hamisha hamdard bo’lish, yaxshi-yomon kunlarida yonida bo’lishga harakat qilgan. ­Navoiy qayd etishicha, ­yigitlik ayyomida davr va zamon balolari boshiga yog’ilib, Mashhadga borganda og’ir xastalikka chalinadi. Tabib uni muolajaga buyuradi. Bu ishni pahlavon o’z zimmasiga oladi.

Shunday muolaja paytida Pahlavon Navoiyning cho’ntagida qog’oz borligini ko’rib qoladi. Asta olib qarasa, yangi yozilgan yetti baytli g’azal ekan. Yoniga qo’yib darhol yodlab oladi. So’ng bilintirmay shoirning cho’ntagiga qaytadan solib qo’yadi.

Muolajadan so’ng o’rtada suhbat boshlanadi. Pahlavon deydi: Sen o’z she’rlaring bilan ancha mash­hur bo’lib qolding, she’r farq­lashga tajribang yetadi, ayt­chi, turkigo’y shoirlarning qaysi birini afzal bilasan, desa Navoiy Lutfiyni ko’rsatadi. Pahlavon e’tiroz bildirib, nega Sayid ­Nasimiy turganda Lutfiyni ma’qul ko’rasan, deydi. ­Navoiy Nasimiy botiniy ma’nodagi she’r­lar yozadi, sening so’rashingdan maqsad zohiriy ma’nodagi yozuvchi shoir emasmidi, deydi.

Pahlavon Nasimiyning she’r­lari botiniy bo’lsa ham, zohiriy talqin qilish mumkin deya, mana bu she’rini eshit deydi va Navoiyning yangi yozilgan she’rini o’qib beradi. Navoiy hayron bo’ladi va cho’ntagiga qo’lini solib ko’rsa, qog’oz turibdi. Bu she’rni qachondan beri bilasan, desa Pahlavon 12 yil oldin Abul­qosim Boburning bir o’tirishida shu she’r o’qilgandi, menga yoqib qolib yodlab olgandim, deydi. Navoiy battar taajjublandi.

Pahlavon ertalab kelganda, Navoiy yana o’sha she’r haqida so’z ochib, haqiqatan ham o’sha paytda shu she’rni eshitganmi-yo’qmi, bilishga qiziqaveribdi. Shunda Pahlavon o’sha paytlarda men bilan birga bo’lgan boshqa polvonlar ham o’sha she’rni yodlab olgandilar, deb o’zi bilan olib kelgan 3-4 kurashchidan ham o’sha she’rni o’qib berishlarini so’rabdi. Ular ham uning fikrini ma’qullab, g’azalni birin-ketin o’qib berishibdi. Navoiy g’oyatda ajablanibdi. Xullas, ma’lum bo’lishicha, Pahlavon o’sha she’r­­ni boshqa kurashchilarga ham yod oldirib kelgan ekan.

Pahlavon Muhammad do’stining ruhan ezilayotganini ko’rib, uning biroz chalg’ishi, dardini unutishi uchun shu usulni o’ylab topganligini Navoiy o’ziga xos minnatdorlik va zavq bilan eslaydi.

Do’st sadoqati, vafosi, mushfiqu hamdamligi insonga og’ir qiyinchiliklarni mardonavor yengib o’tishda yordam beruvchi ulkan quvvat. Navoiy ana shunday manbani do’sti Pahlavon Muhammadda ko’radi.