Бугун атоқли шоир Матназар Абдулҳаким хотираси куни

— Мен Матназарга, ҳангома қилиб бўлса ҳам, кимлигини айтганман, — дедилар устоз Абдулла Орипов бир гурунгда. – Унга, Сен адабиётнинг маҳак тошисан, деганман!.. Устознинг гапига қўшимча қилиб, Матназар ака нафақат адабиётнинг, балки инсонийликнинг ҳам маҳак тоши эди, дегимиз келади.

Шуҳрат Маткарим
УСТОЗ ҲАҚИДА СЎЗ
Устоз Матназар Абдулҳаким ҳақида эссе-хотира

Матназар Абдулҳаким 1948 йил 20 февралда Хоразм вилоятининг Урганч туманида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (2000). Россиянинг Таганрог шаҳридаги Рус тили ва адабиёти институтини тамомлаган. «Тиниқ тонглар» (1982), «Фасллар қўшиғи» (1984), «Қор қўшиғи» (1990), «Ёнимдаги дарёлар» (1993), «Қорачикдаги дунё» (1994), «Бир кучоқ гул», «Ойдинлик» (1997), «Сўнгги япроқ» (1999) каби китоблари нашр қилинган. Шайх Нажмиддин Кубро, Шайх Маждиддин Бағдодий, Паҳлавон Маҳмуд, Мирзо Бедил асарларини форсийдан ўзбек тилига таржима қилган. Атоқли шоир Матназар Абдулҳаким 2010 йили вафот этган.

Юлдузларни соғинсанг,
“Лоп” этиб кўринар чироқлар.
Гули ЗЕБО

Хоразмлик журналист, кўп йиллар Матназар ака билан яқин бўлган Қадамбой Солаев устоз ҳақида ёзган хотирасини менга кўрсатди. Хотираларда Матназар ака ҳақида «ҳазрат» деб гапирилар эди.

— Қадамбой ака, бироз ошириб юборгандекмисиз? – дедим.

— Йўқ, — деди Қадам оға .- Ҳечам ошириб юборганим йўқ. Матназар оға ҳазратлик мақомига етган одам. Ҳаётлигида ҳурматини жойига қўя олмадик. Ҳеч бўлмаса… энди ўзига лойиқ ҳурматни олсин.

— Бу гап тўғри-куя , — дедим ҳамон иккиланиб. – Аммо ..

— Бу ҳақда Матназар оға билан ҳам гаплашганмиз, — деди Қадам оға ҳамон ўз фикридан қайтмай.

Ҳайрон бўлдим. Қадам оға гапини изоҳлади:
— Матназар оға устоз Абдулла Орипов тўғрисида бир мақола ёзган эди. Мақоласида Матназар оға Абдулла Ориповга ҳазрат деб мурожаат қилган, мен ҳам худди сиздек у кишига андимни айтган эдим. Матназар оға, “Абдулла ака ўзбекнинг улуғ шоири ва у ҳазратлик мақомига етган, “Ҳар қандай андишалардан устун туриб, буни тан олиш керак”, деди. Шунинг учун ҳам бу ҳазрат сўзини Матназар оғанинг фатвоси билан унинг ўзига нисбатан ишлатаётирман.

Иккиланиш ҳар биримизга хос хусусият. Мен ҳам Матназар акани унча – мунча билсам-да, у кишига нисбатан ҳазрат сўзини ишлатишга ботинолмаган бўлардим. Бу, албатта, биринчи галда менинг қусурим-журъатсизлигим, деб ўйлайман бугун. Ана шу андишалар билан юрган кезларим Матназар аканинг 2009 йилда “Янги аср авлоди” нашриётида босилган “Кўприк” китобини қўлимга олдим. Нашриёт томонидан ёзилган дебочадаги “Матназар Абдулҳаким ижоди билан яқиндан таниш китобхон борки, бу донишманд ижодкорнинг ёзганлари фалсафий мушоҳадага бой эканлигини яхши билади”, деган сўзларни ўқир эканман ўзим учун устозга энг мос сифат топгандай бўлдим. Матназар ака ҳақиқатан ҳам донишманд ижодкор эди.

Демак, ушбу битиклар донишманд инсон Матназар Абдулҳаким ҳақида.

Матназар ака билан ўтган асрнинг саксонинчи йилларида , ўша вақтдаги Хоразм Давлат педагогика институтининг филология факультетига ўқишга кирган пайтларимда танишганман. У пайтда Матназар ака Ўзбекистон Ёзувчилар Союзининг Хоразм вилоят бўлимида адабий маслаҳатчи бўлиб ишлар эди. Илк машқларимни “Ёзувчилар союзи”га олиб боришни ким маслаҳат бергани аниқ эсимда йўқ. Ёдимда қолгани Ёзувчилар Уюшмасининг вилоят бўлими Урганч шаҳрининг ўз вақтидаги энг маҳобатли биноларидан бири, вилоят босмахонаси, “Хоразм ҳақиқати”, “Хорезмская правда” газеталари қўним топган (ҳозир Урганч шаҳар солиқ инспекцияси жойлашган) бинонинг учинчими, тўртинчими қаватида, доимо қандайдир сирли нимқоронғулик сақланиб турадиган коридорнинг энг охиридаги хоналардан бирида жойлашгани эди.

Ўша ерда Устоз билан биринчи бор учрашганман. У кишига ўқишга берган нарсам “Ёз кунларининг бирида” деган насрий машқим эди.

Ёзувчилик истеъдодим тўғрисида ҳатто ўзимнинг фикрим ҳам жуда ғариб бўлгани учун адабий маслаҳатчи, яъни Матназар аканинг оғзига тикилиб тек қотганман. У киши машқимни жуда диққат билан, жиддий бир илмий ишни мутолаа қилаётгандай қошларини чимириб, пичирлаб ўқирди. Бир вақт Устоз бирдан завқланиб кетдилар:

— Рейимбой ака , бунга қаранг! – мурожаат қилди у кабинет тўрида хаёлчан қиёфада сигарета тутатаётган, олтмишларидан ошган, оппоқ ва нимжон сочлари ҳам анча сийраклашиб, кўп чекаверганидан катта-катта тишлари сарғайиб кетган чўтирроқ кишига. – Йўнғичқа ўраётган чолнинг тасвири: “Чол “қирт-қирт” ўроқ тортарди!” “Қирт-қирт” ни қаранг! Ҳолатни жуда аниқ беряпти!

Сигарета тутатаётган одамга ҳам (кейин билсам у киши воҳамизнинг таниқли ёзувчиси, табиат шайдоси, овчилик ҳақидаги ажойиб ҳикояларнинг муаллифи Раҳим Бекниёз экан) бу ибора маъқул бўлдими ва ё адаб важиданми:
— Ҳа, ҳа. Ҳмм. Дим яхши экан,- деб қўйди ва яна ўша алфозда сигарета тутатишда давом этди.

Ишқилиб, Ёзувчилар уюшмасининг вилоят бўлимидан Матназар ака ёрдамида ўзимнинг ёзувчилик қобилиятнимни “кашф этиб”, “ёзсам одам бўладиган кўринаман”, деган фикр билан чиқдим…

Шундан сўнг ҳар кўришганда мен Матназар аканинг инсон сифатидаги гўзал фазилатларини бир-бир кашф эта бошладим. Кейин билсам, “машқ” деб аталишга ҳам нолойиқ беш-олти бетлик қораламадаги “чўлпига иладиган” атиги биттагина иборани излаб топиб уни мақтаганлиги менинг қалам эгаси сифатидаги ютуғим эмас, балки Матназар аканинг қанча қалин кул остида бўлса-да “йилт” этган чўғни илғай олиш, қўлига қалам тутган ҳар бир кишини иложи борича руҳлантиришга интилиш одатидан экан.

Вақт ўтиб Матназар аканинг ўз ҳаётининг мазмуни деб билгани адабиёт иши учун нақадар жонкуяр эканлигини, тирноқнинг учидай бўлса-да истеъдоди бўлган ҳар кишини ўз қавмидан билиб, қаноти остига олганлигининг кўп бор гувоҳи бўлганман. У бундай кишиларни ёзишга ундашдан, бирор бир арзирли сатр ёзган одам билан хоҳ бевосита , ҳох билвосита, сабр тоқат билан ишлашдан чарчамасди.

Юқорида эсга олганим воқеадан кейин кўп йиллар ўтгач яна худди шундай ҳол ўғлим билан ҳам такрорланди.

Кунларнинг бирида Матназар ака уйга келди. Кичик ўғлим Суҳбатбек – ўша пайтда журналистика факультетининг талабаси – катталарниннг чой-пойига қараб, хизматда эди. Матназар ака билан рус тилидаги аллақандай асарни ўқиб, муҳокама қилиб ўтирардик. Навбатдаги сафар чой олиб кирган ўғлимни Матназар ака саволга тутиб қолди:

— Русчага қалайсан Суҳбат?
— Ёмон эма-ас, — деди ўғлим энсасини ишончсизлик билан қашлаб.

— Бўлмаса мана бу шеърни таржима қил-чи! – Матназар ака ҳеч нарса билмагандай китобни ўғлимнинг олдига сурди.

Ўғлим билганича ўсмоқчилади. Унинг нега энсасини қашлаганлиги маълум бўлди. Ота сифатида бироз ўнғайсизланиб, томоқ қириб қўйишдан бошқа нарсага ярамадим.

— Зўр-ку, Суҳбатбек! Русчанг тузук экан. Мана бу сўзни сен айтгандек таржима қилиш ҳатто менинг ҳам хаёлимга келмабди. Бўлмаса мен Россиядаги институтнинг рус филологияси факультетини битказганман. Сен таржима билан жиддий шуғулланишинг керак!

Ўғлим худди қанот боғлагандек хонадан учиб чиқди. Мен мийиғимда кулиб қўяқолдим. Чунки бу ҳол менга жуда – жуда таниш эди.

Матназар ака билан учрашганингиздаги биринчи гапи, албатта, “фалончи бир зўр шеър ёки ҳикоя ёзибди”, деган сўзлари бўлар эди ва шаксиз унинг изидан қўлига қалам тутган ҳар бир кишини “қамчилаб” турадиган сўроғи бўлар эди: “Ёзиб турибсанми?” Бу савол Матназар акани устоз билган ҳар бир қаламкаш учун боши узра доимо ўткир ойболтадай ялтиллаб турадиган “хавф” эди. Сабаби Матназар ака ҳеч қачон, ҳар қандай шароитда ҳам ўз қаламига “хиёнат” қилмас, ижодни ҳаёт мазмуни билар ва бу майдонга кирган ёки кириш даъвосида бўлган ҳар кимдан ҳам худди шундай садоқатни талаб этар эди. “Ижод йўл – йўлакай шуғулланиб кетилаверадиган эрмак эмас, у жиддий ёндошувни талаб қилади”, дердилар устоз. Матназар аканинг ўзи бу қоидага сўзсиз амал қилар ва бошқалардан ҳам шуни талаб қилар эди. Юқоридаги савол берилган пайтларда, мабода бу ишлардан сал узоқлашиб юрган бўлсангиз , албатта, “бошга ойболта тушишидан қўрқиб” ўзингизни йўқотиб қўяр эдингиз.

Матназар ака киши руҳиятини жуда нозик илғай оладиган инсон эди. Шунинг учун аҳволингни англагач, ўғайсизликдан тинмай типирчилаётган жонингни ҳам навбатдаги саволи билан ўзи “қутқариб олар” эди: “Қандай китоблар ўқияпсан?” Шунда бўйнингдаги масъулият сиртмоғи сал бўшашиб, аллақандай китобни ўқиётимиз ҳақида минғирлаб қолардик… “Ўқиш ақлни чархлайди, ёзувчини ёзишга тайёрлайди”, дея ўз фикрини якунлар эди Матназар ака тагдор қилиб. “Сеники тўғри, кўпроқ ўқиш керак. “Я не читатель, я писатель”, деган кимсанинг аҳволига тушиб қолмаслик учун… ”

У киши иқтидорларни қанчалик қўллаб-қўлтиқласа, уларни рағбатлаштиришдан, боласи, невараси тенги ижодкорларнинг асарларига сўзбошилар ёзиб, уларни республика матбуотида ишлаётган таниш-билишларга тавсия этиш, лозим бўлса уларни таҳририятларга шахсан ўзи элтишдан чарчамай ва буни ажиб бир роҳатланиш, ҳузур билан бажарса, ҳарфхўрларни, ўзининг ижоди ҳақида ўзи жуда юксак фикрда бўлган “адабиёт паразитлари”ни шунчалик ёқтирмасди. Бу маънода у жуда қаттиққўл ва шафқатсиз, ҳеч кимни аямас эди. У “адабиёт муқаддас маъво, бу ер ҳар – хил “қаланғи-қасанғи”лар учун макон бўлмаслиги керак”, деб ҳисобларди. Худди ана шу қоидаси учун Матназар акани ёқтирмайдиган тоифалар ҳам бор эди шубҳасиз. Улар маълум доираларда ўзларини катта ижодкор деб танитиб, шу боис семиз-ориқ амалдорлар, катта-кичик кабинетларга қатнашдан ор этмас, тинмай ўзларининг обрўларини шишириш, бошқаларни камситиш билан тинмай шуғулланишар ва бу ясалган мўрт “обрў”ларини жуда-жуда эҳтиёт қилар эдилар. Чунки бехосдан эсган салгина шабада ҳам уларнинг елпопукка ўхшаган обрўларини кунпаякун қилиши мумкин эди. Айниқса улар Матназар аканинг залворли обрўсидан, ўткир сўзидан чўчишарди. Ботирларни ёқтирмайдиган ҳамма ожизлар каби улар ҳам Матназар оғани жинидан баттар кўришар, аммо буни сездирмасликка ҳаракат қилишарди. Аммо ботиндаги фикр уруғ мисол ўсиб мева беришга мойил бўлади ва гоҳида ожизларнинг бу ўйлари бўй кўрсатиб қоларди: улар жуда ишончли деб билган давраларида, қора кўнгилларидаги зардобларини тўкиб қолардилар. Бу гаплар устознинг қулоқларига ҳам етиб келарди баъзан. Шунда у киши ўзининг қайноқ ҳулқига қарши ўлароқ, жуда босиқлик билан, қўл силтаб қўяқоларди.

Ўтган асрнинг саксонинчи йилларда бир гуруҳ иқтидор соҳибларини Матназар ака атрофида уюшдилар. Улар орасида Шокир Бек, Рустам Назар, Жуманазар Юсупов, Юсуфжон Латипов, Йўлдош Эшмуродов, Баҳром Рўзимуҳаммад, Отабек Исмоилов, Исмоил Шомуродов, Исмоил Оллоберганов, Содиқжон Иноятов, Маҳмуд Ражаб, Даврон Ражаб каби хоразмлик қалам соҳиблари бор эди. Ўрни келди, юқорида номлари тутилган муаллифларнинг шеърларидан баъзи намуналарни ҳам келтириш мумкин.

КАЛТА МИНОР

Калта минор узун ўй сурар,
Ҳайрат аро тош қотган вужуд.
У билади, у яхши билар
Фақат хаёл билмаган ҳудуд.

… Ва сайёҳнинг кўзин ўйнатиб
Рақсга туша бошлайди ранглар.
Меъмор айтган чала қўшиқнинг
Давомидай ғиштлар жаранглар.

Ғиштларда бир ёлғон яширин,
Ғиштларда бир ҳақиқат ошкор.
Ҳар ажнабий обкетаверар,
Қайтаверар Ватанга минор.

Бу шеър ҳазарасплик шоир Шокир Бек қаламига мансуб. Шокир Бек ҳақида гапира туриб, Матназар аканинг, “Яқинда Шокир менинг бир шеъримни шундай таҳлил қилиб берди-ки, унинг ёнида эҳтиёт бўлиб гапириш кераклиги билиб қолдим”, дегани эсимда.

Осмон боқаберди,
Сой оқаберди.
Силиниб – силиниб суягим қолди.
Рақиб ёқаберди,
Дўст сотаберди.
Руҳимни англар бир юрагим қолди.
Осмонда ой муқим,
Юлдузлар муқим.
Сирқираб нур ёғар яраларидан.
Ерда азоблардан қартайган руҳим
Яхшилик излаган юрагим қолди…
Меҳр айт ҳеч кимга керакмасмидинг
Ўраб узатмаса рангдор қоғозга?..

Бу шеър қўшкўпирлик шоир Йўлдош Эшмуродовники. Матназар ака Йўлдош Эшмуродни жуда ҳурмат қилар эди. Ўзи хасталаниб, анча мадордан қолган кейинги пайтларда ҳам, “Йўлдошнинг бир хабарини олиш керак”, деб кўп айтгувчи эди.

Прометей —
Илоҳий маъбуд!
Ўқдай учиб чиқар зулмат қаъридан
Бедодлик бу ахир худолар
Оловни аяшса бандаларидан!
Прометей-
Илоҳий маъбуд.
Мен-чи оддий одам
Ўз сўзимни дей –
Кўплар четлаб ўтган хонамга
Гул кўтариб кирган қиз –
Прометей!

Бу сатрлар эса янгиариқлик шоир Жуманазар Юсуповга тегишли. Матназар ака Жуманазар Юсуповнинг шеър ўқиш санъатига алоҳида тан берар эди. “Худди бир вақтлар Маяковский ўз шеърларини стадионларда ўқигани каби, Жуманазар ҳам туманма-туман, вилоятма-вилоят юриб шеър ўқиса, стадионларга одам сиғмаган бўлар эди”, деб Жуманазар аканинг ҳақиқий трибун шоир сифатида минглаган ихлосмандларига эга бўлишини жуда-жуда ҳоҳлар эди.

Ўлимдан қўрқади ҳақиқий йигит,
Агарда ҳақиқий ботир бўлса у.
Ўзин осмасликка ҳеч қандай илож,
Қолмаган бўлса ҳам яшайверар у.
Ўзин осганларни
Дордан бўшатмоқ
Ва кўммоқ учун.

Бу шеър гурланлик шоир Маҳмуд Ражаб қаламига мансуб. Матназар ака доимо унинг ўзгача, чиндадам шоирга хос фикрлаши, ҳар куни ишлатиб, фойдаланиб юрган сўз ва иборалар, фикрлардан ҳеч кутилмаган хулосалар чиқара олишини ва инсон сифатидаги дўст ва яқинларга, адабиётга меҳрини жуда қадрлар эди.

Ўз ўрнида Матназар ака ёқтирмайдиган сўзлар, тушунчалар бўларди. Ана шундай тушунчалардан бири “болалар шоири, болалар шеърияти” деган тушунча эди. “Булар кейин ўйлаб топилган иборалар. Дейлик, ҳазрат Навоий замонларида “болалар шоири ёки болалар шеърияти” деган гаплар бўлмаган-ку! Худди шу сабабдан ҳазрат “Мантиқ ут-тайр”ни ёд олган ва “Оразин ёпқоч кўзимдин сочилур ҳар лаҳза ёш, Бўйлаким пайдо бўлур юлдуз, чун ниҳон бўлғоч қуёш” каби сатрларни дарж этганлар ёш бола ҳолида” , дерди Матназар ака.

Шу маънода Матназар ака хазорасплик шоир Рустам Назарнинг (Оллоҳ уни ўз раҳматига олган бўлсин!) болаларга атаб ёзган шеърларини ниҳоятда қадрлар эдилар. “Қаранг, Рустам Назарнинг шеърларини етти ёшардан етмиш ёшгача мириқиб ўқиши мумкин. Чунки Рустам болаларга экан деб, “Офтоб чиқди оламга, югуриб бордим холамга” қабилидаги чучмал, мазза-матрасиз тизмаларни тизмайди. У бола тасаввури бизникидан ҳам кенгроқ, юз, балки минг чандон чуқурроқ эканлигини ҳис қилиб ижод қилади! Шунинг учун ҳам Рустам Назар мана бундай асарларни ёза олади!” дерди-да шоирнинг шеърларидан намуналар ўқиб берарди.

БАЛИҚЧИ

Кун бўйи қармоқ қуриб
Офтобда куйди Ҳолиқ.
Лекин тута олмади,
Ақалли битта балиқ.

Ярим қарич бир чавақ
Илиниб чиққан эди.
Ўшани ҳам қочирди,
Жуда ҳовлиққан эди.

Йўлда этишди кулги
“Ҳей , балиқчи! Қани ов?”
“Кетди қармоқдан чиқиб,
Бир қарич келарди-ёв!”

Дуч келган тиржаярди
Бўш келмасди Ҳолиқ ҳам.
Ҳар жавобида пича
Каттаярди балиқ ҳам.

Ниҳоят ундан уйда
Сўрадилар “Қани ов?!”
“Кетди қармоқдан чиқиб
Бир қулоч келарди-ёв!”

Матназар ака ёқтирмайдиган сўзлардан яна бири “провинция” сўзи эди. Устоз бу сўзнинг ўзини эмас, балки ўша, ўтган асрнинг 70-80 йилларида чекка- чекка ҳудудларда, қишлоқ, ўба ва овулларда умргузоронлик қилиб, ижод қилаётган ижодкорларга нисбатан марказдагиларнинг бироз беписанд қараш маҳсули – провинциал аниқламаси ишлатилишини асло хазм қилолмасди.

“Адабиётда провинция ва марказ, марказ ва провинция бўлиши мумкин эмас! Ҳеч ким ва ҳеч қайси ҳудуд адабиётда якка марказлик даъвосини қилмаслиги лозим. Юртда марказлар кўп бўлиши керак, жумладан адабий марказлар ҳам”, дерди Матназар ака. “Пойтахт бир бўлиши мумкин, аммо турли соҳаларнинг тараққий этган марказлари кўп бўлиши керак. Дейлик, Ўзбекистоннинг ҳар бир вилояти адабиёт марказлари бўлиши керак! Бу дегани ҳар бир вилоят ўз адабий муҳити, ўз адабий сўзига эга бўлсин. Балки французларнинг машҳур “Шоирлар қишлоқда туғилиб, Парижда вафот этадилар” деган ибораси дунёга келган ўз даври учун тўғри бўлгандир. Ўша асрларда адабиёт марказининг бир жойда бўлганлиги табиийдир, эҳтимол. Чунки у давр шоирлари бир жойга тўпланишиб, ягона адабиёт қозони тагига ҳамжиҳатликда “ўт қалаган” бўлишлари мумкин. У вақтда бир-бировга таъсир этишнинг бошқача йўли бўлмаган албатта. Чунки ахборот алмашинуви бевосита – шоирларнинг ўзаро мулоқотлари, суҳбатлари, тортишувлари, мушоиралари орқали кечган.

Аммо бугун бошқа давр — ахборот асри, ахборот технологиялари замони. Бир пайтлари энг қийин бўлган нарса — ахборот алмашинуви бугун энг осон нарсага айланиб қолди. Қандайдир бир чекка вилоятнинг, чекка тумани ва ундан ҳам чеккароқдаги, ҳатто худонинг ҳам эсидан чиқиб кетган бир ўрамида ўтириб ҳам бутун дунёдан, глобал масалалардан хабардор бўлиш, хабардор бўлишгина эмас, унга таъсир ўтказиш мумкин. Шундай экан қаерда яхши ижодкорлар яшаса ўша ер адабиёт марказидир. Ижодий баҳсгина ким “марказ шоири” ва ким “провинциал шоир” эканлигини кўрсатиши керак”.

Бугун ўйлаб қаралса, Матназар аканинг бутун умри Хоразмда ўзига хос адабиёт муҳити яратиш учун кечган курашдай туюлади. Албатта, Матназар аканинг табиатига ҳар қандай майдакашлик, ипирисқилик ёт эди. Шунинг учун агар Матназар ака қайсидир мақсадни ўзинингми ва ё ўзганинг олдига қўяр экан ҳеч қачон тор, шахсий, маҳаллий ва ёҳуд соҳавий мақсадларни кўзламасди.

Устознинг ҳар қандай ғояси остида ғоят катта маслаклар, улуғ манзиллар ётарди. Дейлик қайсидир ижодкорни янги асарлар ёзишга, уни эълон қилишга ва кейин тўпламлар ҳолида нашр этишга ундаса, шу йўлда ўзи ҳам кимнингдир ҳавасини, кимнингдир ҳасадини келтириб шиддатли саъй-ҳаракатлар қилса, билинг-ки, ўша ижодкор асарларининг нашри орқали ўзбек адабиёти тараққиётини кўзлар, ўзбек адабиёти тараққиёти эса ўзбек маданияти тараққиёти эканлигини уқтирар ва юксак маданиятли халқ эртага, албатта улуғ мақсадларни ўз олдига қўйиб, ўша орзуларга эриша оладиган халқ бўлишини таъкидлашдан чарчамасди.

Бошқача айтганда устоз кимнидир шеър ёзишга ундай бошладими, ўша ижодкорнинг ҳар бир сатри ўзбек адабиёти, маданияти учун қандай қиймат ва баҳога арзишини жуда яхши ҳис қиларди. Худди мана шу яхши ва талантли, чиндадам қимматга эга бўлган нарсаларни илғай олиш қобилияти устозда ниҳоятда устун эди.

“Илоннинг ёмон кўрган ўти ини оғзига ўсибди”, деди бир куни Матназар ака истеҳзоли кулиб. Мен у кишига савол назари билан қарадим. “Ёқтирмайган сўзларимнинг бири – “мавж” сўзи”, деди у киши. “Тақдирнинг аччиқ ҳазилини қаранг-ки, китобимга нашриётда “Мавж” деб ном қўйибдилар”.

Бошқа сўз демади. Узоқ вақт жим кетдик.

Устознинг у ёки бу сўзларни нега ёқтирмаслиги ҳақида ўйлайман ҳозир. Жавоб ҳам топаман излаганимга. Матназар ака сўзларга ҳам худди тирик жонларга, дейлик, одамларга муносабатда бўлгани каби муносабатда бўларди. Кимнидир (бу ўринда қайсидир сўзни) ёқтириши ёки ёқтирмаслиги устознинг табиатидан келиб чиқарди.

Табиати қандай эди устознинг? Унинг ҳар қандай ёлғон ва иккиюзламачиликни ётирмаслиги, тўғрисўзлиги, қизиққонлиги дўстларига яхши маълум. Масъулиятни Матназар акачалик ҳис қилмайдиган бироз ландавурлар — биз укалари ўз орамизда устознинг ҳулқидан келиб чиқиб, бир – бировимизга ҳазиллашиб, Матназар аканинг қизиққонлиги ва чўрткесарлиги билан бир — бировимизни “қўрқизиб” ҳам турардик.

Бир куни унча муҳим бўлмаган бир масалада янгиариқлик шоир Жуманазар Юсупов ўзича бир доно фалсафа сўқиб қолди. Айтиш керак-ки, Жуманазар ака фалсафа сўқишга уста ва буни ўзи ҳам хуш кўради. Ўша масалада, қайси масала эканлиги ёдимда йўқ, аммо Жуманазар Юсупов билдираётган фикрларга устозникига қарама-қарши эди. Матназар аканинг бу масаладаги фикрларини яхши билганликлари учун суҳбатда ҳозир бўлган дўстларда бироз довдираш англашилди. Жуманазар Юсуповга ҳам асли кераги шу эди. У ўз фикрини бир қадар ҳазил, бир қадар дўстлар орасидаги ҳадди сиғиб қила оладигани олифтагарчилик юзасидан, энг асосийси даврадагиларнинг икки фикрдан бирини танлай олмай довдирашларини кўриш учун, шумлик важидан айтаётган эди.

“Шундайми, шу фикрингизда турасизми, Жуманазар ака?” сўрадим мен ҳам бўш келмаслик учун. “Бошқача бўлиши мумкинми ўзи? Мумкин эмас! Шундай!” деди Жуманазар ака ҳам ўз деганидан қайтмай, даврага ажиб бир ғурур билан,“қалайсизлар энди, жўжахўрозлар!” деган маънода боқиб. “Бўпти! Бўлмаса, “Жуманазар аканинг бу масалада фикри бундоғ экан деб устозга айтаман!” дедим писмиқлик билан. Хулқига кўра бироз ҳавойироқ ва ҳозир ўзи ўйлаб топган ҳазилидан, хоразмча айтганда, “ўзича чишиб турган” Жуманазар ака бу гапни эшитиб бирдан дами чиқиб кетган пуфакдай сўлжайди қолди! Кейин дарҳол ўзига келиб ялина кетди: “Шуҳрат қўй, ўлмагайсан, бундай қилма. Ўлдиради мени устоз бу гапни эшитса!”

Энди кулиш навбати бизга келган эди. Мазза қилиб кулдик.

Жуманазар Юсуповнинг безовта бўлаётгани бекор эмас эди. Чунки Матназар ака учун нафақат сўз ва адабиётда, умуман ҳаётда майда нарсанинг ўзи йўқ эди. Юқорида айтилганидай, қайси масалада бўлсин иккиюзламачилик, риё ва ҳақиқатдан сал бўлса-да чекиниш бўлса устознинг “портлаб” кетишлари ҳам бор гап эди. Ундай пайтларда Матназар ака ҳеч кимни аяб ўтирмас эди. Ҳоҳ у ўзига таниш сўзамол “зиёли” бўладими, ҳох юқоридан келган унвону мансабидан от ҳуркадиган кас бўладими Матназар акага фарқи йўқ эди. У доимо ҳақ томонда туриб, ўз сўзини айта олар эди.

Бир куни устозни кўришга борсам кайфияти йўқроқ экан.
— Бу не маззангиз йўқроқми, Матназар ака?
— Қўявер, — бепарво қўл силтади Матназар ака. Кейин бироз жим қолиб, хўрсиниб қўйди. – Қарияпман, шекилли. Бугун яна ўзимни тутолмай қолдим.

Кейин бўлган воқеани сўзлаб бердилар.

— Университетга чақирган эдилар бугун. Қандайдир “катта олимлар” келишган экан. Лекция ўқишди. Бошданоқ тингловчиларга нисбатан уларнинг ўзларини тутиши менга ёқмади. Хоразм, хоразмлик олимлар, уларнинг илмий ишларига нисбатан муносабати эса ҳаммасидан ошиб тушди. Гўё ўзлари валломатлару, бошқаларнинг ҳаммаси “ердан чиққан замориқ”. Келганлар икки-учта экан, бири олиб бири қўйиб шу оҳангда сўзладилар. Узундан-узоқ. Гапларида мантиқ ва илмдан асар йўқ. Зўрға ўтирдим чидаб. “Ҳозир шу ердаги олимлардан бирдай ярми эътироз билдирар-ов” , деб ўйладим. Йўқ, ҳеч ким эътироз ҳам билдиргани йўқ, ҳатто бир луқма ҳам ташламадилар. “Бу шўрликлар нима ҳам қилсин”, ўйладим кейин. “Балки уларнинг раҳбарларидир булар, ёки бирон-бир боғлиқлиқ жойи бордир…”

Шу пайт менга сўз бериб қолишди кутилмаганда. Нима сўзласам, қандай сўзласам экан, деб икки ўйли бўлиб трибунага йўналдим. Шунда университетнинг “етакчи олимларидан бири”, мана шу сохта олимларни биринчи бўлиб қайириб ташлаши лозим бўлган бир “ҳурматли” домламиз, менга пичирлаб гап ташлаб қолди: “Кичикроқ шеърингиздан бир-иккини ўқинг. Дим ҳам чўзиб юборманг…” Бу энди ҳаммасидан ошиб тушди! “Ҳей, ўзининг ҳам, ўзганинг ҳам қадрини билмаган инсон!” ўйладим мен. “Мен сендан шаънингни ҳимоя қиларсан деб кутиб ўтирибман-а!” деган хаёл кечди калламдан. Бундай пайтларда биласан, ўзини тутолмай қоламан. Минбарга чиқдим-да, атайин, энг узун шеъримни ўқий бошладим. Қисқа шеър ўқишимни сўраган домла ўтирган жойидан илон чиққандай бир жойда ўтиролмай қолди. Ўқишда давом этдим.

Шу пайт президиумда ўтирган ҳалиги “валломатлар” анча юқори овозда бир-бири билан шивирлаша бошлашди. На адаб бор, на ўзи ва на гапираётганга ҳурмат. Гўё “Сен биз қулоқ солишга арзийдиган одам эмассан”, дегандай. Бир-икки қараб қўйдим уларга. Йўқ, ҳамон ўзларича пичир-пичир. Бу кайфият залдагиларга ҳам ўтиб, ғала-ғовур чиқа бошлади. Шунда мен портладим:

— Менга қаранг, ҳурматли домлалар! – дедим уларга . – Ўзингизни ҳурмат қилмасангиз ҳам, мана бу ерда ўтирганларни ҳурмат қилинг! Биз сизнинг бир тийинга қиммат сафсатангизни икки соат миқ этмай эшитдик. Энди марҳамат қилиб жим ўтириб шеърга қулоқ беринг. Шу беҳурматсизлигингиз учун шеърни бошидан бошлайман! Агар яна фикримни бўлсангиз яна бошидан бошлайман. Яна шивирлашсангиз яна бошидан бошлайман! – дедим ва шеърни бошидан ўқий бошладим.

Йўқ, энди шивирлашмадилар. Охиригача эшитдилар жим ўтириб. Уларни такаббурлиги учун жазолаб, бурунларини ерга ишқадим. Аммо тадбирдан чиқиб кетаётганида ўзимизнинг одамлардан биронтаси ҳам мен ҳайрлашмадилар ҳисоб. Мана шундан хафаман. Мана шуни хазм қила олмаяпман.

Бироз жим ўтирдик. Кейин яна Матназар дадамнинг ўзи хулоса қилди.

— “Одамларни, айниқса совет одамларини, тушуниш керак”, — деган эди Анна Ахматова. – Буларни ҳам тушунаман. Чунки уларнинг катта-кўпчилиги ўша совет даврида туғилиб ўсган, шаклланган олимлар. Шу сабабдан ҳам руҳий қуллик уларнинг жон-жонига, қон-қонига сингиб кетган. Ўзидан мансаби бир поғона юқоридаги одам ёки бирор бир ҳужжатга қўл қўйиш имкони бўлган киши улар учун худо бўлмаса ҳам пайғамбар. “Бир нарса деб ўз бошимга бало орттириб қўймай”, деган ҳадик уларни умр бўйи таъқиб қилади. Уларнинг ҳадиклари ҳам асоссиз эмас. Бизда ҳозир ҳам “ Мен бошлиқман – сен аҳмоқ, сен бошлиқсан – мен аҳмоқ!” деган қоидага қатъий амал қилинади. Жуда кўп ижтимоий – иқтисодий муаммоларимизнинг сабаби шу. Замон ўзгараяпти аммо ҳамон қуллик психологиясидан қутила олмаяпмиз. Мана шу нарсалардан эзиламан…

Бундан бир йигирма беш йиллар бурун, Матназар ака билан Ёзувчилар уюшмасининг Хоразм вилоят бўлимида бирга ишлаб юрган кезларимиз. Радиода қўшни халқлардан бирининг классик қўшиқлари бериляпти. Ҳузур қилиб эшитиб ўтирибмиз. Оҳанглари Хоразм халқ қўшиқлариникига жуда-жуда яқин.

— Матназар ака! – дедим мен куй-қўшиқ таъсирида. – Шу халқ ҳам куйларини Хоразмдан олган экан-да!

— Гап деганни ўйлаб гапириш керак! – бирдан жеркиб берди Матназар дадам мени . – Бу халқнинг маданияти Хоразмникидан қадимий бўлса қадимий-ки, асло кам эмас. Шундай экан қандай қилиб қадимийроқ халқ ўзидан ёшроқ халқдан мусиқасини ўзлаштирсин!

Устоз чаласаводликни, ясамаликни жинидан бадтар кўрарди. Худди шундай сохта ватанпарварликни ҳам.

Матназар аканинг адабиёт, айниқса шеър, шеърият масалаларида юксак ўлчовлари бор ва бу ўлчовларни ким томонидан бўлса ҳам бузилишига йўл қўймасликка ҳаракат қилар эди. Улар Матназар аканинг яхши дўстлари, курсдошлари, ака ва ука жўралари ҳам бўлиши мумкин эди.

— Матназар ака билан бир мунча йиллардан бери, нима десам экан, ҳамкорлик десам-ку сал оширган бўларман, ҳар қалай анча яқиндан мулоқотда бўлиб келар эдик. Тез-тез уйларига бориб турар эдим.- дейди хонанда Азамат Отажонов. — Шундай вақтларда Матназар ака шеър, кўпроқ Навоий, Фузулий, Огаҳий ғазалларини ўқир, мумтоз адабиёт намуналарини тушуниш биз учун ҳийла қийинлиги сабаб, уларни эринмай, бирма-бир шарҳлар эди. Хонанда ҳам маълум маънода сўз одами, мен ҳам ўзимча ул-бул нарсалар қоралаб юрар эдим. Ва ниҳоят, бу машқларимни Матназар акага кўрсатишга жазм қилдим.

— Матназар ака бир- икки шеър ёзган эдим. Шуларни бир эшитиб кўрсангиз… – деим.

Матназар аканинг савол назари билан қараганини кўриб ўша машқларимнинг бирини ўқиб бердим. Матназар ака менга “тушунмадим” деган маънода такрор боқдилар. Мен, англамадилар шекилли, деб қайта ўқидим. Матназар ака бир муддат узоқларга тикилганича жим қолди, кейин менга қаради ва жуда осайишта бир оҳангда деди:
— Азамат! Сен шеър ёзма!

Тўғриси мен шеърим ҳақида фикр кутган эдим, Матназар аканинг гапи бироз шошириб қўйди:
— Невчун ?!

— Сенинг шеър ёзганинг менинг қўшиқ айтганимдай бўлади! – дедилар.

— Бир куни Матназар оғанинг уйида ўтирганимизда сипо кийинган, ўзини тутиши, муомаласида, халтани бигиз тешиб чиққандай, кибр “ма санга!” деб кўриниб турган бир одам кириб келди. Ҳол-аҳвол сўрашишгач Матназар дадамга бир дафтар узатди.

— Шеърлар! – деди у Матназар дадамга. – Бир ўқиб берсангиз…

Матназар ака одати бўйича дарҳол дафтарни очиб ўқишга тушди. Аввал биринчи бетни, кейин дафтарнинг ўртасини очди ва ниҳоят дафтарнинг охирги бетидаги шеърни ўқиб чиқди.

— Сиз ўз соҳангизнинг яхши мутахасисиз, — гап бошлади Матназар ака у кишига чой узатиб. – Сизни ҳамма ҳурмат қилади…
— Шеърлар тўғрисини фикрингиз қандай?..

— Шу ўз мутахасислигингиз бўйича билимларингизни янада чуқурлаштирсангиз …
— Униям қилаверамиз, — деди бетоқатлик билан ҳалиги киши. – Шеър ёзаверсам бўладими?

Матназар ака нима десам экан, деб бир зум тинч қолди, кейин қўшиб қўйди:
— Ҳамма шеър ёзишга мажбур эмас…

Матназар аканинг яна бир машҳур томони у кишининг паришонхотирлиги эди. Дўстлари орасида устознинг бу одати ҳам ўзаро ҳазил ва хоразмча айтганда “тегишма”ларга сабаб эди.

Ана шундай воқеалардан бирини яхши эслайман. Асли журналист, кейин Хоразмда биринчи бўлиб тадбиркорликда ўз кучини синаб кўрган ва анча-мунча “муваффақиятларга эришиб”, ўз вақтида Хоразмнинг етакчи тадбиркорлари сафида бўлган шовотлик Ҳайтбой Хўжаев Матназар акани боғида “дам олиб кетишга” чорлаган экан. Шовотга Матназар ака билан ёшликдан қалин бўлган инсон, ўша пайтда вилоят матбуот бошқармаси раҳбари бўлиб ишлаётган Ҳусайн Раҳмонов ва мен бирга бордик. Ҳовуз бўйига жой тўшалган эди. Сувга нон ташланса, балиқлар “чўлп-чўлп”, “шулп-шулп” еб томоша беради денг.

Кун ботиб қош қорайди. Салқин шабада эсиб, гурунг бошланди… Бир дилбар ўтириш бўлди. Кетиш вақти етиб, машинага ўтираётган пайтимизда (Шовотга Хусайн Раҳмоновнинг хизмат машинаси, ўша пайтларнинг “Мерседеси” – яп-янги “Волга-ГАЗ -24”да борган эдик) Ҳусайн ака Матназар акага, “Матназар, бер, сумкангни ўзим олиб ўтираман”, деди. (Ҳусайн ака машинанинг олд ўриндиғида,биз устоз билан орқа ўриндиққа ўтиришга ҳозирланаётган эдик.)

— Катта шоир бўлсанг ҳам яхши-да! – деди Матназар ака завқ билан ўзини-ўзи ҳажв қилиб. – Ҳамма хизматингда!

— Гапни чўзма! – ўз гапидан қолмади Хусайн ака. – Буни сен учун эмас, ўзим учун қилаяпман! Бир вақти келиб , “Мен Матназар Абдулҳакимовнинг сумкасини олиб ўтирганман!” дейишим мумкин.

— Майли, — деди Матназар ака Ҳусайн акага доим олиб юрадигани, шеърлари, қўлёзмалар ва айни вақтда ўқиётган китобларини жойлаб қўядиган сумкасини узатаётиб. — Ундай бўлса, авлодлар олдида машҳур бўлишингга қаршилиқ қилмай қўяқолай …

Ишқилиб, Шовотдан Урганчга етиб келгунимизча вақт анча маҳал бўлиб қолди. Машина эски Шовот-Урганч йўлидан Қоровул қишлоқдаги машҳур “Полвоннинг дўкони”га қараб қайрилиб, кейин Матназар аканинг уйи олдига келиб тўхтади.

— Бўпти, Матназар! – деди Ҳусайн ака. –Яхши дам ол!

Матназар ака индамасдан машинадан тушди, кейин машинанинг олдида ўтирган Ҳусайн Раҳмоннинг ёнига бориб эшикни очди.
— Сумкани чўз бу ёққа! – деди кейин ажиб бир шавқ билан, гўё “бопладимми?!!” дегандай.

Бу ҳолдан Ҳусайн ака ҳам завқланди, одатича бутун гавдасини силкитиб сассиз кула бошлади:
— Қани, ҳамма сени склероз дейди-ку!

— Менинг паришонхотирлигим тўғрисидаги ҳамма гаплар миф! – деди Матназар ака тантанавор бир оҳангда ва “Волга”нинг эшигини “қарс!” ёпиб, ўзининг хотираси мустаҳкамлиги-ю куч-қувватга тўлигининг намойиши сифатида уйи томон шахдам қадамлар ташлади.

Машина ўрнидан қўзғалди.

— Бўлмади, — деди Матназар аканинг болаларча қилиғидан ҳамон завқланиб ўтирган Ҳусайн ака мен томон қайрилар экан, яна бутун гавдаси билан силкиниб кулди. – Эсдан чиқариб қолдиришига юз фоиз амин эдим!

— Ҳа-а, — дедим икки дўстнинг ҳазилидан мен ҳам ҳузурланиб. – Шовотдан Урганчга келгунча сумкасини ёдида маҳкам сақлаб ўтиргани Матназар дадам учун катта муваффақият! — Шундай дея қапталга қийшайган эдим қўлимга алланарса тегди! – Ийй! – дедим беихтиёр.

— Ҳа, не гап?!
— Мана бу ерда бир нарса бор, — дедим ва ўша қўлимга теккан нарсани кўтардим. Икковимиз ҳам бирданига “хо-хо”лаб юбордик. Матназар ака машинада костюмини эсдан чиқариб қолдирган эди!

— Биласанми, Шуҳрат, — деди эртаси куни учрашганимизда Матназар ака кечаги воқеадан ўзининг ҳам завқи қистаб. – Костюмни қолдириб кетганим ерунда! Бу ҳеч ким учун, сен учун ҳам, Ҳусин учун ҳам, бор-е ўзим учун ҳам янгилик эмас! Аммо ана шу гапни айтмаслигим керак эди!

— Қайси гапни Матназар ака?
— Ана шу охирги гапни-да! Хусиндан сумкани олгандан кейин, “менинг паришонхотирлигим ҳақидаги ҳамма гаплар миф!” деганимни-да! Шу гапни айтмай, жимгина сумкани олиб кетаверсам, костюмни қолдириб кетганим унчалик таъсир этмас эди кишига.

— Ээ, бир бўлди-кетди, айтилди-кетди-да, Матназар ака… – кўнгиллик бердим устозга.
— “Миф” эмиш! – ўзини ўзи “бигизлади” Матназар ака. – Ҳей, билимдонлигинг, полиглотлигингдан ўргулдим!

Яқинда кўп йиллар Хоразмда ва Ўзбекистонда турли катта лавозимларда ишлаган Маркс ака Жуманиёзовнинг (Ётган ерлари ёқти бўлсин!) Матназар акага берган таърифи қулоғимга чалинди : “Матназар Хоразм адабиётида Огаҳийдан кейинги энг йирик сиймо!” Бу сўзларда балки Маркс аканинг бир юртпарвар киши сифатида хоразмлик зиёлиларга, ўз вақтида ана шу зиёлиларнинг етакчиларидан бири бўлган Матназар акага, унинг иқтидорига бўлган меҳри таърифни ҳаддидан сал ошишига сабаб бўлгандир. Ёки Матназар ака эга бўлган салдомли ва кўпқиррали билимнинг қанчалик қаттиқ меҳнат, балки заҳматлар эвазага келишини аниқ тасаввур этган, ўзи ҳам кўп ўқиган, зиёли бир файласуфнинг бироз бўрттириги бордир. Аммо бу эътирофда катта ҳақиқат борлигини ҳам инкор этиб бўлмайди.

Ҳозир ижоди, шахсининг катта ихлосманди бўлганим Матназар Абдулҳакимнинг шеърларини қайтадан ўқир эканман, устозни бошқатдан кашф қилаётгандекман. Шоирнинг шеърлари янада каттароқ салмоқ ва маъно кашф этаётгандек.

Бу гулзорни ўзим яратдим,
Бу чаман деб терлар тўкдим мен.
Ер ҳайдай деб гоҳ қўшдим қўшлар,
Гоҳ чел чекдим, экин экдим мен.

Гарчи бўлмас бу гулистонсиз
Ёруғ олим зимистон сизга,
Бу чаман бир беғараз туфҳа,
Холис тортиқ бу бўстон сизга.

Гарчи уқувсизроқ гулчиман,
Нуқсонларим гарчи бир талай…
Бироқ… келганим йўқ дунёга
Капалак тутмоққа ҳарқалай…

Матназар ака неча йил хасталикдан дард чеккан бўлса ҳам, ҳатто умрининг охирги кунларида ҳам хаёлида фақат шеър, фақат адабиёт ва фақат ижодкорлар ташвиши эди. Хасталик зўрайган кунлардан бирида Матназар акага бундан буёғига энди соғлиқни, ўзни ўйлаш ҳам зарурлиги ҳақида гап очишга журъат этдим. Матназар ака индамадилар. Фақат қарашларидан англадим-ки, менинг бу фикрим у кишига ёқмади.

Мен бундан таъсирланиб, устоз билан орамизда содир бўлган ушбу воқеа ҳақида зукко укаларимиздан бирига надомат билан, Матназар ака ўзини аямаяптилар, деган маънода гапирган эдим, укамиз бир сўз билан устознинг ҳулқига энг ёрқин чизиқ тортиб берди: “Сизнинг фикрингиз Матназар акага ёқиши мумкин ҳам эмас эди-да! Чунки бошқалар иложи борича узоқроқ яшамоқчи, Матназар оға эса иложи борича кўпроқ ишламоқчи”.

Ҳақиқатан, Матназар ака ҳали кўп ва узоқ ишламоқчи эди.

Шоирларни маълум маънода валилар ҳам дейиш мумкин. Мен, албатта, ҳақиқий шоирларни назарда тутяпман. Матназар аканинг ўзи ҳам бу ҳақда кўп гапирар ва “шоир ҳеч қачон ўзининг ўлими ҳақида ёзмаслиги керак, чунки, шеър ваҳий ва бир куни у албатта, содир бўлади”, дер эдилар. Мисол тариқасида машҳур рус шоири ва Матназар дадам катта ихлосманди бўлган Сергей Есенин ва унинг ўз ўлимини башорат қилиб ёзган шеърларини келтирар эди.

Далалар оқ кийган, оқарган ой ҳам,
Кафанга ўралаб ётибди ўлкам.
Ўрмонларда йиғлар оқ қайинлар жим,
Бу ерда ким ўлган? Балки мен ўзим?..

Ёки:

Бир манзилга борурмиз кам-кам,
Бир манзил-ки, ҳаловат ҳоким.
Йиғиштирмоқ чоғи менга ҳам
Боқий йўлга дўкон – дастгоҳим.

Эй сиз, сулув, оппоқ қайинлар,
Эй сен, замин, боғлар, барханлар.
Кетаётган сафларга қараб
Юрагимга чўкар армонлар.

Мен ўзимча кўп ўйлар сурдим,
Ўз ҳақимда шеър айтдим талай.
Бахтлиман-ки, яшадим, кўрдим,
Бу дунёга келдим ҳар қалай.

Бахтлиман-ки, севдим интилдим,
Қулоч ёздим чечаклар аро.
Жонворларни укам деб билдим,
Бошларига урмадим асло.

Биламан, ул манзилда балқиб
Ётмас оққуш бўйин бошоқлар.
Кетаётган сафларга боқиб
Шундан менда алам, қийноқлар.

Биламан-ки ўшал маъвода
Бу кенгликлар бўлмас, шубҳасиз.
Шунинг учун менга дунёда
Яшаётган одамлар азиз.

Мана яна биттаси:

Хайр энди, хайр, дўстгинам,
Бағримдасан, кўнглим малҳами.
Муқаррар бу айрилиқнинг ҳам
Висоли бор олдинда ҳали.

Хайр, дўстим, сўзга очма лаб,
Қўй, мен учун ўртама бағир,
Бу дунёда ўлмоқ-ку бор гап,
Яшамоқ ҳам янгимас, ахир!
(Эркин Воҳидов таржималари)

Матназар аканинг қаламига мансуб “Пушаймон” шеърини ўқиганимда устоз ҳам ўз ўлими ва бу ўлимдан кейин биз чекажак надоматларни олдиндан кўра билиб, бу ҳолни ушбу асарида рақам қилганга ўхшаб туюлди.

ПУШАЙМОН

Иқбол бўлиб келган эди бизларга,
У софдилни синаб берганди тақдир.
Биз шўрликлар буни кечикиб билдик,
У энди бир умр биздан йироқдир.

Ҳисларни топтадик, оёқлар ёнди,
Ҳаяллаб туташди жонларга олов.
Мажруҳ ғуруримиз аянчдир энди,
Бамисли латтадан қилинган ялов.

У биз учун энди бахтли хотира,
Ўнгидан келмаган лаззатли бир туш.
Бизнинг юракларда илон бор эди,
Бизнинг юракларда яшолмасди қуш…

Матназар аканинг ушбу шеърини ўқир эканман, ҳақиқатан устоз қушдай беозор ва осмонни, чексиз кўкни беҳад севувчи инсон бўлганлиги ҳақида ўйлайман. Албатта, бандасининг бошидан бир тор ҳам беизн узилмайди. Шундай бўлса-да азизларимиз бизларни ташлаб кетганларида кўксимизни тоғдай ғам босади, надоматлар чекамиз. Хотиралар, армонлар қийнай бошлайди …

Бир-бировга айтилмаган хуш сўзлар, ташна дилларни лиммо-лим тўлдириши мумкин бўлган, бироқ изҳор қилинмаган қайноқ меҳр, лозим бўлган-у, аммо уддасидан чиқолмаганларимиз — хизматлармиз – буларнинг бари-бари юрагимизни қуртдай кемиради, қаддимизни букади. Ғамнинг чеки йўқ, Жуманазар Юсупов шоир вафоти муносабати билан батган марсиясида ёзганидай, “тасаллининг ўзи тасаллига зор бўлган” пайтда ҳам, бизга, у кишининг олдида қарздор бўлганларга, яна Устознинг ўзи тасалли беради:

Баҳор,
Ёз барқ уриб яшнаган япроқ,
Куз келгач, узилиб тушди сарғайиб.
Шамолда шитирлаб кезди-да ҳар ёқ,
Чириди… тупроқда бўлди зим ғойиб.

Тан олгим келмади буни сира ҳам
Азалий бу ҳолдан оғриндим нолиб.
Шунда гужум деди оҳистагина:
“Қайтармаслик уят, болам, қарз олиб”…

Матназар аканинг хоразмлик шоир Рўзмат Отаев хотирасига бағишланган “Видо” шеърини ўқир эканмиз гўё устоз юқоридаги ҳамма гапларимизга ўзи якун ясагандай туюлади.

Қўлларимнинг патлари йўқлар,
Суякларим – қўрғошин йилик.
Мени бунча ёмон чорлайсан,
Жоним осмон, бу не кўргилик.

Самарлари узоқ куттирди,
Умид билан эккан мевамнинг.
Кўчмоқдасан гумбазларига
Сендан улгу олган Хевамнинг.

Тун-кунларининг талашадилар
Ғамларимни-аламларимни.
Тортишарлар чексизликларинг
Поёни йўқ оламларимни.

Юрагимни тортар бир юрак
Мендан олис-олис ерларда.
Мен мисралар билан дардлашиб
Саргардонман ғариб шеърларда.

Ишқдан бўлак титроғим йўқдир,
Йўқдир шеърдан бўлак ҳеч ларзам.
Дўстларимдан бошқа ҳеч кимим,
Ердан-кўкдан бошқа ҳеч нарсам.

Дўст меҳрини парҳез тутмадим,
Нодўст дунё гарчи ғамхона.
Ўлдирса ҳам олдим-да едим
Луқма тутгач хаста ҳамхонам.

Сиз ҳам тутманг меҳримни парҳез,
Жоним тандан бўларкан жудо.
Меросдирман ҳаммангизга тенг,
Тенг кўрганни тенг кўрар дунё.

Кўрингизлар баробар баҳам,
Дардманд сўзим шеърники бўлсин.
Руҳим бўлсин сеники осмон,
Ва жасадим ерники бўлсин.

Дўстларимга бахшида бўлдим
Уммон эдим қолмай бир қатра.
Юрагимни тортган ошуфта
Юракники бўлсин хотирам…

— Мен Матназарга , ҳангома қилиб бўлса ҳам, кимлигини айтганман, — дедилар устоз Абдулла Орипов бир гурунгда. – Унга сен адабиётнинг маҳак тошисан, деганман!

Устознинг гапига қўшимча қилиб, Матназар ака нафақат адабиётнинг, балки инсонийликнинг ҳам маҳак тоши эди, дегимиз келади.

Матназар Абдулҳаким улуғ инсон эдилар.

Мақола муаллифи ҳақида.
————————————-
Шуҳрат Маткарим 1974 йили Хоразмда туғилган. «Ёнаётган одам», «Рақс», «Қиш кунларининг бирида» каби қиссалар муаллифи. Унинг ҳикоялари ва ҳажвиялари матбуотда, хусусан, «Шарқ юлдузи», «Ёшлик» журналларида ёритилган. Бугунги кунда у Хоразм вилоят ҳокимлигининг ахборот хизмати раҳбари сифатида фаолият юритади.

Эссе «Хуршид Даврон кутубхонаси» учун махсус ёзилган.

Bugun atoqli shoir Matnazar Abdulhakim xotirasi kuni

Shuhrat Matkarim
USTOZ HAQIDA SO’Z
Ustoz Matnazar Abdulhakim haqida esse-xotira

Matnazar Abdulhakim 1948 yil 20 fevralda Xorazm viloyatining Urganch tumanida tug’ilgan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (2000). Rossiyaning Taganrog shahridagi Rus tili va adabiyoti institutini tamomlagan. «Tiniq tonglar» (1982), «Fasllar qo’shig’i» (1984), «Qor qo’shig’i» (1990), «Yonimdagi daryolar» (1993), «Qorachikdagi dunyo» (1994), «Bir kuchoq gul», «Oydinlik» (1997), «So’nggi yaproq» (1999) kabi kitoblari nashr qilingan. Shayx Najmiddin Kubro, Shayx Majdiddin Bag’dodiy, Pahlavon Mahmud, Mirzo Bedil asarlarini forsiydan o’zbek tiliga tarjima qilgan. Atoqli shoir Matnazar Abdulhakim 2010 yili vafot etgan.

Yulduzlarni sog’insang,
“Lop” etib ko’rinar chiroqlar.
Guli ZEBO

» alt=»071″ width=»190″ height=»262″ /> Xorazmlik jurnalist, ko’p yillar Matnazar aka bilan yaqin bo’lgan Qadamboy Solaev ustoz haqida yozgan xotirasini menga ko’rsatdi. Xotiralarda Matnazar aka haqida «hazrat» deb gapirilar edi.

— Qadamboy aka, biroz oshirib yuborgandekmisiz? – dedim.

— Yo’q, — dedi Qadam og’a .- Hecham oshirib yuborganim yo’q. Matnazar og’a hazratlik maqomiga yetgan odam. Hayotligida hurmatini joyiga qo’ya olmadik. Hech bo’lmasa… endi o’ziga loyiq hurmatni olsin.

— Bu gap to’g’ri-kuya , — dedim hamon ikkilanib. – Ammo ..

— Bu haqda Matnazar og’a bilan ham gaplashganmiz, — dedi Qadam og’a hamon o’z fikridan qaytmay.

Hayron bo’ldim. Qadam og’a gapini izohladi:
— Matnazar og’a ustoz Abdulla Oripov to’g’risida bir maqola yozgan edi. Maqolasida Matnazar og’a Abdulla Oripovga hazrat deb murojaat qilgan, men ham xuddi sizdek u kishiga andimni aytgan edim. Matnazar og’a, “Abdulla aka o’zbekning ulug’ shoiri va u hazratlik maqomiga yetgan, “Har qanday andishalardan ustun turib, buni tan olish kerak”, dedi. Shuning uchun ham bu hazrat so’zini Matnazar og’aning fatvosi bilan uning o’ziga nisbatan ishlatayotirman.

Ikkilanish har birimizga xos xususiyat. Men ham Matnazar akani uncha – muncha bilsam-da, u kishiga nisbatan hazrat so’zini ishlatishga botinolmagan bo’lardim. Bu, albatta, birinchi galda mening qusurim-jur’atsizligim, deb o’ylayman bugun. Ana shu andishalar bilan yurgan kezlarim Matnazar akaning 2009 yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida bosilgan “Ko’prik” kitobini qo’limga oldim. Nashriyot tomonidan yozilgan debochadagi “Matnazar Abdulhakim ijodi bilan yaqindan tanish kitobxon borki, bu donishmand ijodkorning yozganlari falsafiy mushohadaga boy ekanligini yaxshi biladi”, degan so’zlarni o’qir ekanman o’zim uchun ustozga eng mos sifat topganday bo’ldim. Matnazar aka haqiqatan ham donishmand ijodkor edi.

Demak, ushbu bitiklar donishmand inson Matnazar Abdulhakim haqida.

Matnazar aka bilan o’tgan asrning saksoninchi yillarida , o’sha vaqtdagi Xorazm Davlat pedagogika institutining filologiya fakul`tetiga o’qishga kirgan paytlarimda tanishganman. U paytda Matnazar aka O’zbekiston Yozuvchilar Soyuzining Xorazm viloyat bo’limida adabiy maslahatchi bo’lib ishlar edi. Ilk mashqlarimni “Yozuvchilar soyuzi”ga olib borishni kim maslahat bergani aniq esimda yo’q. Yodimda qolgani Yozuvchilar Uyushmasining viloyat bo’limi Urganch shahrining o’z vaqtidagi eng mahobatli binolaridan biri, viloyat bosmaxonasi, “Xorazm haqiqati”, “Xorezmskaya pravda” gazetalari qo’nim topgan (hozir Urganch shahar soliq inspektsiyasi joylashgan) binoning uchinchimi, to’rtinchimi qavatida, doimo qandaydir sirli nimqorong’ulik saqlanib turadigan koridorning eng oxiridagi xonalardan birida joylashgani edi.

O’sha yerda Ustoz bilan birinchi bor uchrashganman. U kishiga o’qishga bergan narsam “Yoz kunlarining birida” degan nasriy mashqim edi.

Yozuvchilik iste’dodim to’g’risida hatto o’zimning fikrim ham juda g’arib bo’lgani uchun adabiy maslahatchi, ya’ni Matnazar akaning og’ziga tikilib tek qotganman. U kishi mashqimni juda diqqat bilan, jiddiy bir ilmiy ishni mutolaa qilayotganday qoshlarini chimirib, pichirlab o’qirdi. Bir vaqt Ustoz birdan zavqlanib ketdilar:

— Reyimboy aka , bunga qarang! – murojaat qildi u kabinet to’rida xayolchan qiyofada sigareta tutatayotgan, oltmishlaridan oshgan, oppoq va nimjon sochlari ham ancha siyraklashib, ko’p chekaverganidan katta-katta tishlari sarg’ayib ketgan cho’tirroq kishiga. – Yo’ng’ichqa o’rayotgan cholning tasviri: “Chol “qirt-qirt” o’roq tortardi!” “Qirt-qirt” ni qarang! Holatni juda aniq beryapti!

Sigareta tutatayotgan odamga ham (keyin bilsam u kishi vohamizning taniqli yozuvchisi, tabiat shaydosi, ovchilik haqidagi ajoyib hikoyalarning muallifi Rahim Bekniyoz ekan) bu ibora ma’qul bo’ldimi va yo adab vajidanmi:
— Ha, ha. Hmm. Dim yaxshi ekan,- deb qo’ydi va yana o’sha alfozda sigareta tutatishda davom etdi.

Ishqilib, Yozuvchilar uyushmasining viloyat bo’limidan Matnazar aka yordamida o’zimning yozuvchilik qobiliyatnimni “kashf etib”, “yozsam odam bo’ladigan ko’rinaman”, degan fikr bilan chiqdim…

Shundan so’ng har ko’rishganda men Matnazar akaning inson sifatidagi go’zal fazilatlarini bir-bir kashf eta boshladim. Keyin bilsam, “mashq” deb atalishga ham noloyiq besh-olti betlik qoralamadagi “cho’lpiga iladigan” atigi bittagina iborani izlab topib uni maqtaganligi mening qalam egasi sifatidagi yutug’im emas, balki Matnazar akaning qancha qalin kul ostida bo’lsa-da “yilt” etgan cho’g’ni ilg’ay olish, qo’liga qalam tutgan har bir kishini iloji boricha ruhlantirishga intilish odatidan ekan.

Vaqt o’tib Matnazar akaning o’z hayotining mazmuni deb bilgani adabiyot ishi uchun naqadar jonkuyar ekanligini, tirnoqning uchiday bo’lsa-da iste’dodi bo’lgan har kishini o’z qavmidan bilib, qanoti ostiga olganligining ko’p bor guvohi bo’lganman. U bunday kishilarni yozishga undashdan, biror bir arzirli satr yozgan odam bilan xoh bevosita , hox bilvosita, sabr toqat bilan ishlashdan charchamasdi.

Yuqorida esga olganim voqeadan keyin ko’p yillar o’tgach yana xuddi shunday hol o’g’lim bilan ham takrorlandi.

Kunlarning birida Matnazar aka uyga keldi. Kichik o’g’lim Suhbatbek – o’sha paytda jurnalistika fakul`tetining talabasi – kattalarninng choy-poyiga qarab, xizmatda edi. Matnazar aka bilan rus tilidagi allaqanday asarni o’qib, muhokama qilib o’tirardik. Navbatdagi safar choy olib kirgan o’g’limni Matnazar aka savolga tutib qoldi:

— Ruschaga qalaysan Suhbat?
— Yomon ema-as, — dedi o’g’lim ensasini ishonchsizlik bilan qashlab.

— Bo’lmasa mana bu she’rni tarjima qil-chi! – Matnazar aka hech narsa bilmaganday kitobni o’g’limning oldiga surdi.

O’g’lim bilganicha o’smoqchiladi. Uning nega ensasini qashlaganligi ma’lum bo’ldi. Ota sifatida biroz o’ng’aysizlanib, tomoq qirib qo’yishdan boshqa narsaga yaramadim.

— Zo’r-ku, Suhbatbek! Ruschang tuzuk ekan. Mana bu so’zni sen aytgandek tarjima qilish hatto mening ham xayolimga kelmabdi. Bo’lmasa men Rossiyadagi institutning rus filologiyasi fakultetini bitkazganman. Sen tarjima bilan jiddiy shug’ullanishing kerak!

O’g’lim xuddi qanot bog’lagandek xonadan uchib chiqdi. Men miyig’imda kulib qo’yaqoldim. Chunki bu hol menga juda – juda tanish edi.

Matnazar aka bilan uchrashganingizdagi birinchi gapi, albatta, “falonchi bir zo’r she’r yoki hikoya yozibdi”, degan so’zlari bo’lar edi va shaksiz uning izidan qo’liga qalam tutgan har bir kishini “qamchilab” turadigan so’rog’i bo’lar edi: “Yozib turibsanmi?” Bu savol Matnazar akani ustoz bilgan har bir qalamkash uchun boshi uzra doimo o’tkir oyboltaday yaltillab turadigan “xavf” edi. Sababi Matnazar aka hech qachon, har qanday sharoitda ham o’z qalamiga “xiyonat” qilmas, ijodni hayot mazmuni bilar va bu maydonga kirgan yoki kirish da’vosida bo’lgan har kimdan ham xuddi shunday sadoqatni talab etar edi. “Ijod yo’l – yo’lakay shug’ullanib ketilaveradigan ermak emas, u jiddiy yondoshuvni talab qiladi”, derdilar ustoz. Matnazar akaning o’zi bu qoidaga so’zsiz amal qilar va boshqalardan ham shuni talab qilar edi. Yuqoridagi savol berilgan paytlarda, maboda bu ishlardan sal uzoqlashib yurgan bo’lsangiz , albatta, “boshga oybolta tushishidan qo’rqib” o’zingizni yo’qotib qo’yar edingiz.

Matnazar aka kishi ruhiyatini juda nozik ilg’ay oladigan inson edi. Shuning uchun ahvolingni anglagach, o’g’aysizlikdan tinmay tipirchilayotgan joningni ham navbatdagi savoli bilan o’zi “qutqarib olar” edi: “Qanday kitoblar o’qiyapsan?” Shunda bo’yningdagi mas’uliyat sirtmog’i sal bo’shashib, allaqanday kitobni o’qiyotimiz haqida ming’irlab qolardik… “O’qish aqlni charxlaydi, yozuvchini yozishga tayyorlaydi”, deya o’z fikrini yakunlar edi Matnazar aka tagdor qilib. “Seniki to’g’ri, ko’proq o’qish kerak. “YA ne chitatel`, ya pisatel`”, degan kimsaning ahvoliga tushib qolmaslik uchun… ”

U kishi iqtidorlarni qanchalik qo’llab-qo’ltiqlasa, ularni rag’batlashtirishdan, bolasi, nevarasi tengi ijodkorlarning asarlariga so’zboshilar yozib, ularni respublika matbuotida ishlayotgan tanish-bilishlarga tavsiya etish, lozim bo’lsa ularni tahririyatlarga shaxsan o’zi eltishdan charchamay va buni ajib bir rohatlanish, huzur bilan bajarsa, harfxo’rlarni, o’zining ijodi haqida o’zi juda yuksak fikrda bo’lgan “adabiyot parazitlari”ni shunchalik yoqtirmasdi. Bu ma’noda u juda qattiqqo’l va shafqatsiz, hech kimni ayamas edi. U “adabiyot muqaddas ma’vo, bu yer har – xil “qalang’i-qasang’i”lar uchun makon bo’lmasligi kerak”, deb hisoblardi. Xuddi ana shu qoidasi uchun Matnazar akani yoqtirmaydigan toifalar ham bor edi shubhasiz. Ular ma’lum doiralarda o’zlarini katta ijodkor deb tanitib, shu bois semiz-oriq amaldorlar, katta-kichik kabinetlarga qatnashdan or etmas, tinmay o’zlarining obro’larini shishirish, boshqalarni kamsitish bilan tinmay shug’ullanishar va bu yasalgan mo’rt “obro’”larini juda-juda ehtiyot qilar edilar. Chunki bexosdan esgan salgina shabada ham ularning yelpopukka o’xshagan obro’larini kunpayakun qilishi mumkin edi. Ayniqsa ular Matnazar akaning zalvorli obro’sidan, o’tkir so’zidan cho’chishardi. Botirlarni yoqtirmaydigan hamma ojizlar kabi ular ham Matnazar og’ani jinidan battar ko’rishar, ammo buni sezdirmaslikka harakat qilishardi. Ammo botindagi fikr urug’ misol o’sib meva berishga moyil bo’ladi va gohida ojizlarning bu o’ylari bo’y ko’rsatib qolardi: ular juda ishonchli deb bilgan davralarida, qora ko’ngillaridagi zardoblarini to’kib qolardilar. Bu gaplar ustozning quloqlariga ham yetib kelardi ba’zan. Shunda u kishi o’zining qaynoq hulqiga qarshi o’laroq, juda bosiqlik bilan, qo’l siltab qo’yaqolardi.

O’tgan asrning saksoninchi yillarda bir guruh iqtidor sohiblarini Matnazar aka atrofida uyushdilar. Ular orasida Shokir Bek, Rustam Nazar, Jumanazar Yusupov, Yusufjon Latipov, Yo’ldosh Eshmurodov, Bahrom Ro’zimuhammad, Otabek Ismoilov, Ismoil Shomurodov, Ismoil Olloberganov, Sodiqjon Inoyatov, Mahmud Rajab, Davron Rajab kabi xorazmlik qalam sohiblari bor edi. O’rni keldi, yuqorida nomlari tutilgan mualliflarning she’rlaridan ba’zi namunalarni ham keltirish mumkin.

KALTA MINOR

Kalta minor uzun o’y surar,
Hayrat aro tosh qotgan vujud.
U biladi, u yaxshi bilar
Faqat xayol bilmagan hudud.

… Va sayyohning ko’zin o’ynatib
Raqsga tusha boshlaydi ranglar.
Me’mor aytgan chala qo’shiqning
Davomiday g’ishtlar jaranglar.

G’ishtlarda bir yolg’on yashirin,
G’ishtlarda bir haqiqat oshkor.
Har ajnabiy obketaverar,
Qaytaverar Vatanga minor.

Bu she’r hazarasplik shoir Shokir Bek qalamiga mansub. Shokir Bek haqida gapira turib, Matnazar akaning, “Yaqinda Shokir mening bir she’rimni shunday tahlil qilib berdi-ki, uning yonida ehtiyot bo’lib gapirish kerakligi bilib qoldim”, degani esimda.

Osmon boqaberdi,
Soy oqaberdi.
Silinib – silinib suyagim qoldi.
Raqib yoqaberdi,
Do’st sotaberdi.
Ruhimni anglar bir yuragim qoldi.
Osmonda oy muqim,
Yulduzlar muqim.
Sirqirab nur yog’ar yaralaridan.
Yerda azoblardan qartaygan ruhim
Yaxshilik izlagan yuragim qoldi…
Mehr ayt hech kimga kerakmasmiding
O’rab uzatmasa rangdor qog’ozga?..

Bu she’r qo’shko’pirlik shoir Yo’ldosh Eshmurodovniki. Matnazar aka Yo’ldosh Eshmurodni juda hurmat qilar edi. O’zi xastalanib, ancha madordan qolgan keyingi paytlarda ham, “Yo’ldoshning bir xabarini olish kerak”, deb ko’p aytguvchi edi.

Prometey —
Ilohiy ma’bud!
O’qday uchib chiqar zulmat qa’ridan
Bedodlik bu axir xudolar
Olovni ayashsa bandalaridan!
Prometey-
Ilohiy ma’bud.
Men-chi oddiy odam
O’z so’zimni dey –
Ko’plar chetlab o’tgan xonamga
Gul ko’tarib kirgan qiz –
Prometey!

Bu satrlar esa yangiariqlik shoir Jumanazar Yusupovga tegishli. Matnazar aka Jumanazar Yusupovning she’r o’qish san’atiga alohida tan berar edi. “Xuddi bir vaqtlar Mayakovskiy o’z she’rlarini stadionlarda o’qigani kabi, Jumanazar ham tumanma-tuman, viloyatma-viloyat yurib she’r o’qisa, stadionlarga odam sig’magan bo’lar edi”, deb Jumanazar akaning haqiqiy tribun shoir sifatida minglagan ixlosmandlariga ega bo’lishini juda-juda hohlar edi.

O’limdan qo’rqadi haqiqiy yigit,
Agarda haqiqiy botir bo’lsa u.
O’zin osmaslikka hech qanday iloj,
Qolmagan bo’lsa ham yashayverar u.
O’zin osganlarni
Dordan bo’shatmoq
Va ko’mmoq uchun.

Bu she’r gurlanlik shoir Mahmud Rajab qalamiga mansub. Matnazar aka doimo uning o’zgacha, chindadam shoirga xos fikrlashi, har kuni ishlatib, foydalanib yurgan so’z va iboralar, fikrlardan hech kutilmagan xulosalar chiqara olishini va inson sifatidagi do’st va yaqinlarga, adabiyotga mehrini juda qadrlar edi.

O’z o’rnida Matnazar aka yoqtirmaydigan so’zlar, tushunchalar bo’lardi. Ana shunday tushunchalardan biri “bolalar shoiri, bolalar she’riyati” degan tushuncha edi. “Bular keyin o’ylab topilgan iboralar. Deylik, hazrat Navoiy zamonlarida “bolalar shoiri yoki bolalar she’riyati” degan gaplar bo’lmagan-ku! Xuddi shu sababdan hazrat “Mantiq ut-tayr”ni yod olgan va “Orazin yopqoch ko’zimdin sochilur har lahza yosh, Bo’ylakim paydo bo’lur yulduz, chun nihon bo’lg’och quyosh” kabi satrlarni darj etganlar yosh bola holida” , derdi Matnazar aka.

Shu ma’noda Matnazar aka xazorasplik shoir Rustam Nazarning (Olloh uni o’z rahmatiga olgan bo’lsin!) bolalarga atab yozgan she’rlarini nihoyatda qadrlar edilar. “Qarang, Rustam Nazarning she’rlarini yetti yoshardan yetmish yoshgacha miriqib o’qishi mumkin. Chunki Rustam bolalarga ekan deb, “Oftob chiqdi olamga, yugurib bordim xolamga” qabilidagi chuchmal, mazza-matrasiz tizmalarni tizmaydi. U bola tasavvuri biznikidan ham kengroq, yuz, balki ming chandon chuqurroq ekanligini his qilib ijod qiladi! Shuning uchun ham Rustam Nazar mana bunday asarlarni yoza oladi!” derdi-da shoirning she’rlaridan namunalar o’qib berardi.

BALIQCHI

Kun bo’yi qarmoq qurib
Oftobda kuydi Holiq.
Lekin tuta olmadi,
Aqalli bitta baliq.

Yarim qarich bir chavaq
Ilinib chiqqan edi.
O’shani ham qochirdi,
Juda hovliqqan edi.

Yo’lda etishdi kulgi
“Hey , baliqchi! Qani ov?”
“Ketdi qarmoqdan chiqib,
Bir qarich kelardi-yov!”

Duch kelgan tirjayardi
Bo’sh kelmasdi Holiq ham.
Har javobida picha
Kattayardi baliq ham.

Nihoyat undan uyda
So’radilar “Qani ov?!”
“Ketdi qarmoqdan chiqib
Bir quloch kelardi-yov!”

Matnazar aka yoqtirmaydigan so’zlardan yana biri “provintsiya” so’zi edi. Ustoz bu so’zning o’zini emas, balki o’sha, o’tgan asrning 70-80 yillarida chekka- chekka hududlarda, qishloq, o’ba va ovullarda umrguzoronlik qilib, ijod qilayotgan ijodkorlarga nisbatan markazdagilarning biroz bepisand qarash mahsuli – provintsial aniqlamasi ishlatilishini aslo xazm qilolmasdi.

“Adabiyotda provintsiya va markaz, markaz va provintsiya bo’lishi mumkin emas! Hech kim va hech qaysi hudud adabiyotda yakka markazlik da’vosini qilmasligi lozim. Yurtda markazlar ko’p bo’lishi kerak, jumladan adabiy markazlar ham”, derdi Matnazar aka. “Poytaxt bir bo’lishi mumkin, ammo turli sohalarning taraqqiy etgan markazlari ko’p bo’lishi kerak. Deylik, O’zbekistonning har bir viloyati adabiyot markazlari bo’lishi kerak! Bu degani har bir viloyat o’z adabiy muhiti, o’z adabiy so’ziga ega bo’lsin. Balki frantsuzlarning mashhur “Shoirlar qishloqda tug’ilib, Parijda vafot etadilar” degan iborasi dunyoga kelgan o’z davri uchun to’g’ri bo’lgandir. O’sha asrlarda adabiyot markazining bir joyda bo’lganligi tabiiydir, ehtimol. Chunki u davr shoirlari bir joyga to’planishib, yagona adabiyot qozoni tagiga hamjihatlikda “o’t qalagan” bo’lishlari mumkin. U vaqtda bir-birovga ta’sir etishning boshqacha yo’li bo’lmagan albatta. Chunki axborot almashinuvi bevosita – shoirlarning o’zaro muloqotlari, suhbatlari, tortishuvlari, mushoiralari orqali kechgan.

Ammo bugun boshqa davr — axborot asri, axborot texnologiyalari zamoni. Bir paytlari eng qiyin bo’lgan narsa — axborot almashinuvi bugun eng oson narsaga aylanib qoldi. Qandaydir bir chekka viloyatning, chekka tumani va undan ham chekkaroqdagi, hatto xudoning ham esidan chiqib ketgan bir o’ramida o’tirib ham butun dunyodan, global masalalardan xabardor bo’lish, xabardor bo’lishgina emas, unga ta’sir o’tkazish mumkin. Shunday ekan qayerda yaxshi ijodkorlar yashasa o’sha yer adabiyot markazidir. Ijodiy bahsgina kim “markaz shoiri” va kim “provintsial shoir” ekanligini ko’rsatishi kerak”.

Bugun o’ylab qaralsa, Matnazar akaning butun umri Xorazmda o’ziga xos adabiyot muhiti yaratish uchun kechgan kurashday tuyuladi. Albatta, Matnazar akaning tabiatiga har qanday maydakashlik, ipirisqilik yot edi. Shuning uchun agar Matnazar aka qaysidir maqsadni o’ziningmi va yo o’zganing oldiga qo’yar ekan hech qachon tor, shaxsiy, mahalliy va yohud sohaviy maqsadlarni ko’zlamasdi.

Ustozning har qanday g’oyasi ostida g’oyat katta maslaklar, ulug’ manzillar yotardi. Deylik qaysidir ijodkorni yangi asarlar yozishga, uni e’lon qilishga va keyin to’plamlar holida nashr etishga undasa, shu yo’lda o’zi ham kimningdir havasini, kimningdir hasadini keltirib shiddatli sa’y-harakatlar qilsa, biling-ki, o’sha ijodkor asarlarining nashri orqali o’zbek adabiyoti taraqqiyotini ko’zlar, o’zbek adabiyoti taraqqiyoti esa o’zbek madaniyati taraqqiyoti ekanligini uqtirar va yuksak madaniyatli xalq ertaga, albatta ulug’ maqsadlarni o’z oldiga qo’yib, o’sha orzularga erisha oladigan xalq bo’lishini ta’kidlashdan charchamasdi.

Boshqacha aytganda ustoz kimnidir she’r yozishga unday boshladimi, o’sha ijodkorning har bir satri o’zbek adabiyoti, madaniyati uchun qanday qiymat va bahoga arzishini juda yaxshi his qilardi. Xuddi mana shu yaxshi va talantli, chindadam qimmatga ega bo’lgan narsalarni ilg’ay olish qobiliyati ustozda nihoyatda ustun edi.

“Ilonning yomon ko’rgan o’ti ini og’ziga o’sibdi”, dedi bir kuni Matnazar aka istehzoli kulib. Men u kishiga savol nazari bilan qaradim. “Yoqtirmaygan so’zlarimning biri – “mavj” so’zi”, dedi u kishi. “Taqdirning achchiq hazilini qarang-ki, kitobimga nashriyotda “Mavj” deb nom qo’yibdilar”.

Boshqa so’z demadi. Uzoq vaqt jim ketdik.

Ustozning u yoki bu so’zlarni nega yoqtirmasligi haqida o’ylayman hozir. Javob ham topaman izlaganimga. Matnazar aka so’zlarga ham xuddi tirik jonlarga, deylik, odamlarga munosabatda bo’lgani kabi munosabatda bo’lardi. Kimnidir (bu o’rinda qaysidir so’zni) yoqtirishi yoki yoqtirmasligi ustozning tabiatidan kelib chiqardi.

Tabiati qanday edi ustozning? Uning har qanday yolg’on va ikkiyuzlamachilikni yotirmasligi, to’g’riso’zligi, qiziqqonligi do’stlariga yaxshi ma’lum. Mas’uliyatni Matnazar akachalik his qilmaydigan biroz landavurlar — biz ukalari o’z oramizda ustozning hulqidan kelib chiqib, bir – birovimizga hazillashib, Matnazar akaning qiziqqonligi va cho’rtkesarligi bilan bir — birovimizni “qo’rqizib” ham turardik.

Bir kuni uncha muhim bo’lmagan bir masalada yangiariqlik shoir Jumanazar Yusupov o’zicha bir dono falsafa so’qib qoldi. Aytish kerak-ki, Jumanazar aka falsafa so’qishga usta va buni o’zi ham xush ko’radi. O’sha masalada, qaysi masala ekanligi yodimda yo’q, ammo Jumanazar Yusupov bildirayotgan fikrlarga ustoznikiga qarama-qarshi edi. Matnazar akaning bu masaladagi fikrlarini yaxshi bilganliklari uchun suhbatda hozir bo’lgan do’stlarda biroz dovdirash anglashildi. Jumanazar Yusupovga ham asli keragi shu edi. U o’z fikrini bir qadar hazil, bir qadar do’stlar orasidagi haddi sig’ib qila oladigani oliftagarchilik yuzasidan, eng asosiysi davradagilarning ikki fikrdan birini tanlay olmay dovdirashlarini ko’rish uchun, shumlik vajidan aytayotgan edi.

“Shundaymi, shu fikringizda turasizmi, Jumanazar aka?” so’radim men ham bo’sh kelmaslik uchun. “Boshqacha bo’lishi mumkinmi o’zi? Mumkin emas! Shunday!” dedi Jumanazar aka ham o’z deganidan qaytmay, davraga ajib bir g’urur bilan,“qalaysizlar endi, jo’jaxo’rozlar!” degan ma’noda boqib. “Bo’pti! Bo’lmasa, “Jumanazar akaning bu masalada fikri bundog’ ekan deb ustozga aytaman!” dedim pismiqlik bilan. Xulqiga ko’ra biroz havoyiroq va hozir o’zi o’ylab topgan hazilidan, xorazmcha aytganda, “o’zicha chishib turgan” Jumanazar aka bu gapni eshitib birdan dami chiqib ketgan pufakday so’ljaydi qoldi! Keyin darhol o’ziga kelib yalina ketdi: “Shuhrat qo’y, o’lmagaysan, bunday qilma. O’ldiradi meni ustoz bu gapni eshitsa!”

Endi kulish navbati bizga kelgan edi. Mazza qilib kuldik.

Jumanazar Yusupovning bezovta bo’layotgani bekor emas edi. Chunki Matnazar aka uchun nafaqat so’z va adabiyotda, umuman hayotda mayda narsaning o’zi yo’q edi. Yuqorida aytilganiday, qaysi masalada bo’lsin ikkiyuzlamachilik, riyo va haqiqatdan sal bo’lsa-da chekinish bo’lsa ustozning “portlab” ketishlari ham bor gap edi. Unday paytlarda Matnazar aka hech kimni ayab o’tirmas edi. Hoh u o’ziga tanish so’zamol “ziyoli” bo’ladimi, hox yuqoridan kelgan unvonu mansabidan ot hurkadigan kas bo’ladimi Matnazar akaga farqi yo’q edi. U doimo haq tomonda turib, o’z so’zini ayta olar edi.

Bir kuni ustozni ko’rishga borsam kayfiyati yo’qroq ekan.
— Bu ne mazzangiz yo’qroqmi, Matnazar aka?
— Qo’yaver, — beparvo qo’l siltadi Matnazar aka. Keyin biroz jim qolib, xo’rsinib qo’ydi. – Qariyapman, shekilli. Bugun yana o’zimni tutolmay qoldim.

Keyin bo’lgan voqeani so’zlab berdilar.

— Universitetga chaqirgan edilar bugun. Qandaydir “katta olimlar” kelishgan ekan. Lektsiya o’qishdi. Boshdanoq tinglovchilarga nisbatan ularning o’zlarini tutishi menga yoqmadi. Xorazm, xorazmlik olimlar, ularning ilmiy ishlariga nisbatan munosabati esa hammasidan oshib tushdi. Go’yo o’zlari vallomatlaru, boshqalarning hammasi “erdan chiqqan zamoriq”. Kelganlar ikki-uchta ekan, biri olib biri qo’yib shu ohangda so’zladilar. Uzundan-uzoq. Gaplarida mantiq va ilmdan asar yo’q. Zo’rg’a o’tirdim chidab. “Hozir shu yerdagi olimlardan birday yarmi e’tiroz bildirar-ov” , deb o’yladim. Yo’q, hech kim e’tiroz ham bildirgani yo’q, hatto bir luqma ham tashlamadilar. “Bu sho’rliklar nima ham qilsin”, o’yladim keyin. “Balki ularning rahbarlaridir bular, yoki biron-bir bog’liqliq joyi bordir…”

Shu payt menga so’z berib qolishdi kutilmaganda. Nima so’zlasam, qanday so’zlasam ekan, deb ikki o’yli bo’lib tribunaga yo’naldim. Shunda universitetning “etakchi olimlaridan biri”, mana shu soxta olimlarni birinchi bo’lib qayirib tashlashi lozim bo’lgan bir “hurmatli” domlamiz, menga pichirlab gap tashlab qoldi: “Kichikroq she’ringizdan bir-ikkini o’qing. Dim ham cho’zib yubormang…” Bu endi hammasidan oshib tushdi! “Hey, o’zining ham, o’zganing ham qadrini bilmagan inson!” o’yladim men. “Men sendan sha’ningni himoya qilarsan deb kutib o’tiribman-a!” degan xayol kechdi kallamdan. Bunday paytlarda bilasan, o’zini tutolmay qolaman. Minbarga chiqdim-da, atayin, eng uzun she’rimni o’qiy boshladim. Qisqa she’r o’qishimni so’ragan domla o’tirgan joyidan ilon chiqqanday bir joyda o’tirolmay qoldi. O’qishda davom etdim.

Shu payt prezidiumda o’tirgan haligi “vallomatlar” ancha yuqori ovozda bir-biri bilan shivirlasha boshlashdi. Na adab bor, na o’zi va na gapirayotganga hurmat. Go’yo “Sen biz quloq solishga arziydigan odam emassan”, deganday. Bir-ikki qarab qo’ydim ularga. Yo’q, hamon o’zlaricha pichir-pichir. Bu kayfiyat zaldagilarga ham o’tib, g’ala-g’ovur chiqa boshladi. Shunda men portladim:

— Menga qarang, hurmatli domlalar! – dedim ularga . – O’zingizni hurmat qilmasangiz ham, mana bu yerda o’tirganlarni hurmat qiling! Biz sizning bir tiyinga qimmat safsatangizni ikki soat miq etmay eshitdik. Endi marhamat qilib jim o’tirib she’rga quloq bering. Shu behurmatsizligingiz uchun she’rni boshidan boshlayman! Agar yana fikrimni bo’lsangiz yana boshidan boshlayman. Yana shivirlashsangiz yana boshidan boshlayman! – dedim va she’rni boshidan o’qiy boshladim.

Yo’q, endi shivirlashmadilar. Oxirigacha eshitdilar jim o’tirib. Ularni takabburligi uchun jazolab, burunlarini yerga ishqadim. Ammo tadbirdan chiqib ketayotganida o’zimizning odamlardan birontasi ham men hayrlashmadilar hisob. Mana shundan xafaman. Mana shuni xazm qila olmayapman.

Biroz jim o’tirdik. Keyin yana Matnazar dadamning o’zi xulosa qildi.

— “Odamlarni, ayniqsa sovet odamlarini, tushunish kerak”, — degan edi Anna Axmatova. – Bularni ham tushunaman. Chunki ularning katta-ko’pchiligi o’sha sovet davrida tug’ilib o’sgan, shakllangan olimlar. Shu sababdan ham ruhiy qullik ularning jon-joniga, qon-qoniga singib ketgan. O’zidan mansabi bir pog’ona yuqoridagi odam yoki biror bir hujjatga qo’l qo’yish imkoni bo’lgan kishi ular uchun xudo bo’lmasa ham payg’ambar. “Bir narsa deb o’z boshimga balo orttirib qo’ymay”, degan hadik ularni umr bo’yi ta’qib qiladi. Ularning hadiklari ham asossiz emas. Bizda hozir ham “ Men boshliqman – sen ahmoq, sen boshliqsan – men ahmoq!” degan qoidaga qat’iy amal qilinadi. Juda ko’p ijtimoiy – iqtisodiy muammolarimizning sababi shu. Zamon o’zgarayapti ammo hamon qullik psixologiyasidan qutila olmayapmiz. Mana shu narsalardan ezilaman…

Bundan bir yigirma besh yillar burun, Matnazar aka bilan Yozuvchilar uyushmasining Xorazm viloyat bo’limida birga ishlab yurgan kezlarimiz. Radioda qo’shni xalqlardan birining klassik qo’shiqlari berilyapti. Huzur qilib eshitib o’tiribmiz. Ohanglari Xorazm xalq qo’shiqlarinikiga juda-juda yaqin.

— Matnazar aka! – dedim men kuy-qo’shiq ta’sirida. – Shu xalq ham kuylarini Xorazmdan olgan ekan-da!

— Gap deganni o’ylab gapirish kerak! – birdan jerkib berdi Matnazar dadam meni . – Bu xalqning madaniyati Xorazmnikidan qadimiy bo’lsa qadimiy-ki, aslo kam emas. Shunday ekan qanday qilib qadimiyroq xalq o’zidan yoshroq xalqdan musiqasini o’zlashtirsin!

Ustoz chalasavodlikni, yasamalikni jinidan badtar ko’rardi. Xuddi shunday soxta vatanparvarlikni ham.

Matnazar akaning adabiyot, ayniqsa she’r, she’riyat masalalarida yuksak o’lchovlari bor va bu o’lchovlarni kim tomonidan bo’lsa ham buzilishiga yo’l qo’ymaslikka harakat qilar edi. Ular Matnazar akaning yaxshi do’stlari, kursdoshlari, aka va uka jo’ralari ham bo’lishi mumkin edi.

— Matnazar aka bilan bir muncha yillardan beri, nima desam ekan, hamkorlik desam-ku sal oshirgan bo’larman, har qalay ancha yaqindan muloqotda bo’lib kelar edik. Tez-tez uylariga borib turar edim.- deydi xonanda Azamat Otajonov. — Shunday vaqtlarda Matnazar aka she’r, ko’proq Navoiy, Fuzuliy, Ogahiy g’azallarini o’qir, mumtoz adabiyot namunalarini tushunish biz uchun hiyla qiyinligi sabab, ularni erinmay, birma-bir sharhlar edi. Xonanda ham ma’lum ma’noda so’z odami, men ham o’zimcha ul-bul narsalar qoralab yurar edim. Va nihoyat, bu mashqlarimni Matnazar akaga ko’rsatishga jazm qildim.

— Matnazar aka bir- ikki she’r yozgan edim. Shularni bir eshitib ko’rsangiz… – deim.

Matnazar akaning savol nazari bilan qaraganini ko’rib o’sha mashqlarimning birini o’qib berdim. Matnazar aka menga “tushunmadim” degan ma’noda takror boqdilar. Men, anglamadilar shekilli, deb qayta o’qidim. Matnazar aka bir muddat uzoqlarga tikilganicha jim qoldi, keyin menga qaradi va juda osayishta bir ohangda dedi:
— Azamat! Sen she’r yozma!

To’g’risi men she’rim haqida fikr kutgan edim, Matnazar akaning gapi biroz shoshirib qo’ydi:
— Nevchun ?!

— Sening she’r yozganing mening qo’shiq aytganimday bo’ladi! – dedilar.

— Bir kuni Matnazar og’aning uyida o’tirganimizda sipo kiyingan, o’zini tutishi, muomalasida, xaltani bigiz teshib chiqqanday, kibr “ma sanga!” deb ko’rinib turgan bir odam kirib keldi. Hol-ahvol so’rashishgach Matnazar dadamga bir daftar uzatdi.

— She’rlar! – dedi u Matnazar dadamga. – Bir o’qib bersangiz…

Matnazar aka odati bo’yicha darhol daftarni ochib o’qishga tushdi. Avval birinchi betni, keyin daftarning o’rtasini ochdi va nihoyat daftarning oxirgi betidagi she’rni o’qib chiqdi.

— Siz o’z sohangizning yaxshi mutaxasisiz, — gap boshladi Matnazar aka u kishiga choy uzatib. – Sizni hamma hurmat qiladi…
— She’rlar to’g’risini fikringiz qanday?..

— Shu o’z mutaxasisligingiz bo’yicha bilimlaringizni yanada chuqurlashtirsangiz …
— Uniyam qilaveramiz, — dedi betoqatlik bilan haligi kishi. – She’r yozaversam bo’ladimi?

Matnazar aka nima desam ekan, deb bir zum tinch qoldi, keyin qo’shib qo’ydi:
— Hamma she’r yozishga majbur emas…

Matnazar akaning yana bir mashhur tomoni u kishining parishonxotirligi edi. Do’stlari orasida ustozning bu odati ham o’zaro hazil va xorazmcha aytganda “tegishma”larga sabab edi.

Ana shunday voqealardan birini yaxshi eslayman. Asli jurnalist, keyin Xorazmda birinchi bo’lib tadbirkorlikda o’z kuchini sinab ko’rgan va ancha-muncha “muvaffaqiyatlarga erishib”, o’z vaqtida Xorazmning yetakchi tadbirkorlari safida bo’lgan shovotlik Haytboy Xo’jaev Matnazar akani bog’ida “dam olib ketishga” chorlagan ekan. Shovotga Matnazar aka bilan yoshlikdan qalin bo’lgan inson, o’sha paytda viloyat matbuot boshqarmasi rahbari bo’lib ishlayotgan Husayn Rahmonov va men birga bordik. Hovuz bo’yiga joy to’shalgan edi. Suvga non tashlansa, baliqlar “cho’lp-cho’lp”, “shulp-shulp” yeb tomosha beradi deng.

Kun botib qosh qoraydi. Salqin shabada esib, gurung boshlandi… Bir dilbar o’tirish bo’ldi. Ketish vaqti yetib, mashinaga o’tirayotgan paytimizda (Shovotga Xusayn Rahmonovning xizmat mashinasi, o’sha paytlarning “Mersedesi” – yap-yangi “Volga-GAZ -24”da borgan edik) Husayn aka Matnazar akaga, “Matnazar, ber, sumkangni o’zim olib o’tiraman”, dedi. (Husayn aka mashinaning old o’rindig’ida,biz ustoz bilan orqa o’rindiqqa o’tirishga hozirlanayotgan edik.)

— Katta shoir bo’lsang ham yaxshi-da! – dedi Matnazar aka zavq bilan o’zini-o’zi hajv qilib. – Hamma xizmatingda!

— Gapni cho’zma! – o’z gapidan qolmadi Xusayn aka. – Buni sen uchun emas, o’zim uchun qilayapman! Bir vaqti kelib , “Men Matnazar Abdulhakimovning sumkasini olib o’tirganman!” deyishim mumkin.

— Mayli, — dedi Matnazar aka Husayn akaga doim olib yuradigani, she’rlari, qo’lyozmalar va ayni vaqtda o’qiyotgan kitoblarini joylab qo’yadigan sumkasini uzatayotib. — Unday bo’lsa, avlodlar oldida mashhur bo’lishingga qarshiliq qilmay qo’yaqolay …

Ishqilib, Shovotdan Urganchga yetib kelgunimizcha vaqt ancha mahal bo’lib qoldi. Mashina eski Shovot-Urganch yo’lidan Qorovul qishloqdagi mashhur “Polvonning do’koni”ga qarab qayrilib, keyin Matnazar akaning uyi oldiga kelib to’xtadi.

— Bo’pti, Matnazar! – dedi Husayn aka. –Yaxshi dam ol!

Matnazar aka indamasdan mashinadan tushdi, keyin mashinaning oldida o’tirgan Husayn Rahmonning yoniga borib eshikni ochdi.
— Sumkani cho’z bu yoqqa! – dedi keyin ajib bir shavq bilan, go’yo “bopladimmi?!!” deganday.

Bu holdan Husayn aka ham zavqlandi, odaticha butun gavdasini silkitib sassiz kula boshladi:
— Qani, hamma seni skleroz deydi-ku!

— Mening parishonxotirligim to’g’risidagi hamma gaplar mif! – dedi Matnazar aka tantanavor bir ohangda va “Volga”ning eshigini “qars!” yopib, o’zining xotirasi mustahkamligi-yu kuch-quvvatga to’ligining namoyishi sifatida uyi tomon shaxdam qadamlar tashladi.

Mashina o’rnidan qo’zg’aldi.

— Bo’lmadi, — dedi Matnazar akaning bolalarcha qilig’idan hamon zavqlanib o’tirgan Husayn aka men tomon qayrilar ekan, yana butun gavdasi bilan silkinib kuldi. – Esdan chiqarib qoldirishiga yuz foiz amin edim!

— Ha-a, — dedim ikki do’stning hazilidan men ham huzurlanib. – Shovotdan Urganchga kelguncha sumkasini yodida mahkam saqlab o’tirgani Matnazar dadam uchun katta muvaffaqiyat! — Shunday deya qaptalga qiyshaygan edim qo’limga allanarsa tegdi! – Iyy! – dedim beixtiyor.

— Ha, ne gap?!
— Mana bu yerda bir narsa bor, — dedim va o’sha qo’limga tekkan narsani ko’tardim. Ikkovimiz ham birdaniga “xo-xo”lab yubordik. Matnazar aka mashinada kostyumini esdan chiqarib qoldirgan edi!

— Bilasanmi, Shuhrat, — dedi ertasi kuni uchrashganimizda Matnazar aka kechagi voqeadan o’zining ham zavqi qistab. – Kostyumni qoldirib ketganim yerunda! Bu hech kim uchun, sen uchun ham, Husin uchun ham, bor-ye o’zim uchun ham yangilik emas! Ammo ana shu gapni aytmasligim kerak edi!

— Qaysi gapni Matnazar aka?
— Ana shu oxirgi gapni-da! Xusindan sumkani olgandan keyin, “mening parishonxotirligim haqidagi hamma gaplar mif!” deganimni-da! Shu gapni aytmay, jimgina sumkani olib ketaversam, kostyumni qoldirib ketganim unchalik ta’sir etmas edi kishiga.

— Ee, bir bo’ldi-ketdi, aytildi-ketdi-da, Matnazar aka… – ko’ngillik berdim ustozga.
— “Mif” emish! – o’zini o’zi “bigizladi” Matnazar aka. – Hey, bilimdonliging, poliglotligingdan o’rguldim!

Yaqinda ko’p yillar Xorazmda va O’zbekistonda turli katta lavozimlarda ishlagan Marks aka Jumaniyozovning (Yotgan yerlari yoqti bo’lsin!) Matnazar akaga bergan ta’rifi qulog’imga chalindi
: “Matnazar Xorazm adabiyotida Ogahiydan keyingi eng yirik siymo!” Bu so’zlarda balki Marks akaning bir yurtparvar kishi sifatida xorazmlik ziyolilarga, o’z vaqtida ana shu ziyolilarning yetakchilaridan biri bo’lgan Matnazar akaga, uning iqtidoriga bo’lgan mehri ta’rifni haddidan sal oshishiga sabab bo’lgandir. Yoki Matnazar aka ega bo’lgan saldomli va ko’pqirrali bilimning qanchalik qattiq mehnat, balki zahmatlar evazaga kelishini aniq tasavvur etgan, o’zi ham ko’p o’qigan, ziyoli bir faylasufning biroz bo’rttirigi bordir. Ammo bu e’tirofda katta haqiqat borligini ham inkor etib bo’lmaydi.

Hozir ijodi, shaxsining katta ixlosmandi bo’lganim Matnazar Abdulhakimning she’rlarini qaytadan o’qir ekanman, ustozni boshqatdan kashf qilayotgandekman. Shoirning she’rlari yanada kattaroq salmoq va ma’no kashf etayotgandek.

Bu gulzorni o’zim yaratdim,
Bu chaman deb terlar to’kdim men.
Yer hayday deb goh qo’shdim qo’shlar,
Goh chel chekdim, ekin ekdim men.

Garchi bo’lmas bu gulistonsiz
Yorug’ olim zimiston sizga,
Bu chaman bir beg’araz tufha,
Xolis tortiq bu bo’ston sizga.

Garchi uquvsizroq gulchiman,
Nuqsonlarim garchi bir talay…
Biroq… kelganim yo’q dunyoga
Kapalak tutmoqqa harqalay…

Matnazar aka necha yil xastalikdan dard chekkan bo’lsa ham, hatto umrining oxirgi kunlarida ham xayolida faqat she’r, faqat adabiyot va faqat ijodkorlar tashvishi edi. Xastalik zo’raygan kunlardan birida Matnazar akaga bundan buyog’iga endi sog’liqni, o’zni o’ylash ham zarurligi haqida gap ochishga jur’at etdim. Matnazar aka indamadilar. Faqat qarashlaridan angladim-ki, mening bu fikrim u kishiga yoqmadi.

Men bundan ta’sirlanib, ustoz bilan oramizda sodir bo’lgan ushbu voqea haqida zukko ukalarimizdan biriga nadomat bilan, Matnazar aka o’zini ayamayaptilar, degan ma’noda gapirgan edim, ukamiz bir so’z bilan ustozning hulqiga eng yorqin chiziq tortib berdi: “Sizning fikringiz Matnazar akaga yoqishi mumkin ham emas edi-da! Chunki boshqalar iloji boricha uzoqroq yashamoqchi, Matnazar og’a esa iloji boricha ko’proq ishlamoqchi”.

Haqiqatan, Matnazar aka hali ko’p va uzoq ishlamoqchi edi.

Shoirlarni ma’lum ma’noda valilar ham deyish mumkin. Men, albatta, haqiqiy shoirlarni nazarda tutyapman. Matnazar akaning o’zi ham bu haqda ko’p gapirar va “shoir hech qachon o’zining o’limi haqida yozmasligi kerak, chunki, she’r vahiy va bir kuni u albatta, sodir bo’ladi”, der edilar. Misol tariqasida mashhur rus shoiri va Matnazar dadam katta ixlosmandi bo’lgan Sergey Yesenin va uning o’z o’limini bashorat qilib yozgan she’rlarini keltirar edi.

Dalalar oq kiygan, oqargan oy ham,
Kafanga o’ralab yotibdi o’lkam.
O’rmonlarda yig’lar oq qayinlar jim,
Bu yerda kim o’lgan? Balki men o’zim?..

Yoki:

Bir manzilga borurmiz kam-kam,
Bir manzil-ki, halovat hokim.
Yig’ishtirmoq chog’i menga ham
Boqiy yo’lga do’kon – dastgohim.

Ey siz, suluv, oppoq qayinlar,
Ey sen, zamin, bog’lar, barxanlar.
Ketayotgan saflarga qarab
Yuragimga cho’kar armonlar.

Men o’zimcha ko’p o’ylar surdim,
O’z haqimda she’r aytdim talay.
Baxtliman-ki, yashadim, ko’rdim,
Bu dunyoga keldim har qalay.

Baxtliman-ki, sevdim intildim,
Quloch yozdim chechaklar aro.
Jonvorlarni ukam deb bildim,
Boshlariga urmadim aslo.

Bilaman, ul manzilda balqib
Yotmas oqqush bo’yin boshoqlar.
Ketayotgan saflarga boqib
Shundan menda alam, qiynoqlar.

Bilaman-ki o’shal ma’voda
Bu kengliklar bo’lmas, shubhasiz.
Shuning uchun menga dunyoda
Yashayotgan odamlar aziz.

Mana yana bittasi:

Xayr endi, xayr, do’stginam,
Bag’rimdasan, ko’nglim malhami.
Muqarrar bu ayriliqning ham
Visoli bor oldinda hali.

Xayr, do’stim, so’zga ochma lab,
Qo’y, men uchun o’rtama bag’ir,
Bu dunyoda o’lmoq-ku bor gap,
Yashamoq ham yangimas, axir!
(Erkin Vohidov tarjimalari)

Matnazar akaning qalamiga mansub “Pushaymon” she’rini o’qiganimda ustoz ham o’z o’limi va bu o’limdan keyin biz chekajak nadomatlarni oldindan ko’ra bilib, bu holni ushbu asarida raqam qilganga o’xshab tuyuldi.

PUSHAYMON

Iqbol bo’lib kelgan edi bizlarga,
U sofdilni sinab bergandi taqdir.
Biz sho’rliklar buni kechikib bildik,
U endi bir umr bizdan yiroqdir.

Hislarni toptadik, oyoqlar yondi,
Hayallab tutashdi jonlarga olov.
Majruh g’ururimiz ayanchdir endi,
Bamisli lattadan qilingan yalov.

U biz uchun endi baxtli xotira,
O’ngidan kelmagan lazzatli bir tush.
Bizning yuraklarda ilon bor edi,
Bizning yuraklarda yasholmasdi qush…

Matnazar akaning ushbu she’rini o’qir ekanman, haqiqatan ustoz qushday beozor va osmonni, cheksiz ko’kni behad sevuvchi inson bo’lganligi haqida o’ylayman. Albatta, bandasining boshidan bir tor ham beizn uzilmaydi. Shunday bo’lsa-da azizlarimiz bizlarni tashlab ketganlarida ko’ksimizni tog’day g’am bosadi, nadomatlar chekamiz. Xotiralar, armonlar qiynay boshlaydi …

Bir-birovga aytilmagan xush so’zlar, tashna dillarni limmo-lim to’ldirishi mumkin bo’lgan, biroq izhor qilinmagan qaynoq mehr, lozim bo’lgan-u, ammo uddasidan chiqolmaganlarimiz — xizmatlarmiz – bularning bari-bari yuragimizni qurtday kemiradi, qaddimizni bukadi. G’amning cheki yo’q, Jumanazar Yusupov shoir vafoti munosabati bilan batgan marsiyasida yozganiday, “tasallining o’zi tasalliga zor bo’lgan” paytda ham, bizga, u kishining oldida qarzdor bo’lganlarga, yana Ustozning o’zi tasalli beradi:

Bahor,
Yoz barq urib yashnagan yaproq,
Kuz kelgach, uzilib tushdi sarg’ayib.
Shamolda shitirlab kezdi-da har yoq,
Chiridi… tuproqda bo’ldi zim g’oyib.

Tan olgim kelmadi buni sira ham
Azaliy bu holdan og’rindim nolib.
Shunda gujum dedi ohistagina:
“Qaytarmaslik uyat, bolam, qarz olib”…

Matnazar akaning xorazmlik shoir Ro’zmat Otaev xotirasiga bag’ishlangan “Vido” she’rini o’qir ekanmiz go’yo ustoz yuqoridagi hamma gaplarimizga o’zi yakun yasaganday tuyuladi.

Qo’llarimning patlari yo’qlar,
Suyaklarim – qo’rg’oshin yilik.
Meni buncha yomon chorlaysan,
Jonim osmon, bu ne ko’rgilik.

Samarlari uzoq kuttirdi,
Umid bilan ekkan mevamning.
Ko’chmoqdasan gumbazlariga
Sendan ulgu olgan Xevamning.

Tun-kunlarining talashadilar
G’amlarimni-alamlarimni.
Tortisharlar cheksizliklaring
Poyoni yo’q olamlarimni.

Yuragimni tortar bir yurak
Mendan olis-olis yerlarda.
Men misralar bilan dardlashib
Sargardonman g’arib she’rlarda.

Ishqdan bo’lak titrog’im yo’qdir,
Yo’qdir she’rdan bo’lak hech larzam.
Do’stlarimdan boshqa hech kimim,
Yerdan-ko’kdan boshqa hech narsam.

Do’st mehrini parhez tutmadim,
Nodo’st dunyo garchi g’amxona.
O’ldirsa ham oldim-da yedim
Luqma tutgach xasta hamxonam.

Siz ham tutmang mehrimni parhez,
Jonim tandan bo’larkan judo.
Merosdirman hammangizga teng,
Teng ko’rganni teng ko’rar dunyo.

Ko’ringizlar barobar baham,
Dardmand so’zim she’rniki bo’lsin.
Ruhim bo’lsin seniki osmon,
Va jasadim yerniki bo’lsin.

Do’stlarimga baxshida bo’ldim
Ummon edim qolmay bir qatra.
Yuragimni tortgan oshufta
Yurakniki bo’lsin xotiram…

— Men Matnazarga , hangoma qilib bo’lsa ham, kimligini aytganman, — dedilar ustoz Abdulla Oripov bir gurungda. – Unga sen adabiyotning mahak toshisan, deganman!

Ustozning gapiga qo’shimcha qilib, Matnazar aka nafaqat adabiyotning, balki insoniylikning ham mahak toshi edi, degimiz keladi.

Matnazar Abdulhakim ulug’ inson edilar.

Maqola muallifi haqida.
————————————-
Shuhrat Matkarim 1974 yili Xorazmda tug’ilgan. «Yonayotgan odam», «Raqs», «Qish kunlarining birida» kabi qissalar muallifi. Uning hikoyalari va hajviyalari matbuotda, xususan, «Sharq yulduzi», «Yoshlik» jurnallarida yoritilgan. Bugungi kunda u Xorazm viloyat hokimligining axborot xizmati rahbari sifatida
faoliyat yuritadi.

Esse «Xurshid Davron kutubxonasi» uchun maxsus yozilgan.