Тўққизинчи синфда ўқиб юрган кезларимда бир иш қилганман. Бўйи бир қулоч, эни ва чуқурлиги ярим қулоч келадиган қопқоқсиз иккита қўлбола сандиқ ясадим-да, уларни уйимизнинг ертўласига тушириб қўйдим. У ерга симчироқ уладим. Вақти-вақти билан отамнинг қўлёзмаларини шу сандиқларга жойлашни одат қилдим. Уларнинг бирига илк пьесалар, роман ва қиссалар қўлёзмасини, иккинчисига эса ўқувчилардан келган хатлар ва отам билан онамнинг кўнгил мулкига айланган мактубларини жойлардим. Бир куни ўтириб олиб, эринмасдан хатларни санаб чиқдим. Мухлислардан келган хатларнинг сони ўн мингта! Уларнинг учдан икки қисми «Муқаддас»га битилган! Хатларни 50–60 тадан қилиб белидан бойлаб қайтадан сандиққа солдим…
Искандар Ёқубов
ФАРЗАНДЛИК ЭҲТИРОМИ
Отамнинг ҳаёти, ижоди, жамоат ишлари ниҳоятда шиддатли ва сермазмун кечди. Шундай бўлса-да, оилада, дўстлари, шогирдлари, қариндошлари ва маҳалладошлари билан самимий суҳбатлашиб туришга доимо вақт топганлар. Ёшлигимданоқ уйда ёки кўчада, таниш-билишлар, отамнинг оддий мухлислари, борингки, қўни-қўшнилар билан суҳбатлашиб, ҳол-аҳвол сўрашганимда аксарияти бехосдан:
– Одил аканинг ишини давом эттирадигани қайси бирингиз?
Бироз улғайганимда:
– Ораларингизда, Одил аканинг фарзандлари ичида биронта ёзувчисиям борми? – дейишарди.
Айнан мана шунга ўхшаш саволлар онамга, ака-укаларим, жиянларим ёки невараларгаям берилганига шубҳа қилмайман. Бундай вазиятда ноқулай аҳволга тушмаганман. Аксинча: «Ёзувчи бўлиш қийин», «Унча-мунча мақолалар ёзиб турамиз», «Набиралардан журналистикада ўқийдиганлари бор, эҳтимол, шулар ёзувчи бўлишар», деган жавоблар билан кифояланганман.
Гарчи «ёзувчи» деган номни олмаган бўлсам ҳам, отамнинг ижодларига доимо қизиқиб келганман. Барча асарларини қайта-қайта ўқиб чиққанман. Ҳатто беш-олтита ҳикоялар қоралаганим ҳам рост. Ижодкорнинг фарзанди эканлигим, шунингдек, адабиётга яқинлигим сабабли отамнинг қўлёзмаларини, ёзишмалари, мактубларини йиғиб-териш, асраб-авайлаш – яхши кўрган машғулотларимдан бирига айланган.
Тўққизинчи синфда ўқиб юрган кезларимда бир иш қилганман. Бўйи бир қулоч, эни ва чуқурлиги ярим қулоч келадиган қопқоқсиз иккита қўлбола сандиқ ясадим-да, уларни уйимизнинг ертўласига тушириб қўйдим. У ерга симчироқ уладим. Вақти-вақти билан отамнинг қўлёзмаларини шу сандиқларга жойлашни одат қилдим. Уларнинг бирига илк пьесалар, роман ва қиссалар қўлёзмасини, иккинчисига эса ўқувчилардан келган хатлар ва отам билан онамнинг кўнгил мулкига айланган мактубларини жойлардим. Бир куни ўтириб олиб, эринмасдан хатларни санаб чиқдим. Мухлислардан келган хатларнинг сони ўн мингта! Уларнинг учдан икки қисми «Муқаддас»га битилган! Хатларни 50–60 тадан қилиб белидан бойлаб қайтадан сандиққа солдим. Улар ичида ижодий учрашувларда отамга берилган ёзма саволлар ҳам анчагина эди. Бўшроқ вақтларини топиб бўлса керак, бир куни отамни:
«Юринг, юринг!» – деб қўярда-қўймай ертўлага олиб тушдим-да, бирма-бир сандиқларни, улардаги қўлёзмалар ва хатлар тахламини кўрсатдим.
«Балли! Бу ишинг дуруст!» – деб қўйдилар қандайдир хотиржамлик билан. Секингина энгашиб алоҳида қилиб қўйганим – ота-онамнинг бир-бирларига ёзган мактубларини қўлларига олдилар. Уларнинг ҳар бирини авайлабгина варақладилар. Билмадим, шу дамда ўша олис ёшликлари, муҳаббатлари, ота бўлиш қувончи каби ширин хотиралар қалбларида жонлангандир. Мен бу ҳолатни кейинчалик отамдан қолган хотираларни варақлаганимдан сўнг тушуниб етдим.
Албатта, мен бу нодир қўлёзмалар сандиқда сақланиши нотўғри эканини юракдан ҳис қилардим. Саксонинчи йилларнинг ўрталарида Ойбек уй-музейининг ходими Шуҳрат Ризаев билан дўстлашиб қолганмиз. Мени музейга таклиф қилиб, бу хусусда қилинган ишларни ва гап орасида қизиқ бир воқеани айтиб берган. Муҳтарама Зарифа Саидносирова Ойбек домланинг нафақат қўлёзмалари, балки чиқинди челакка ташлаб юборган қоралама қайдлари, ҳатто автобус чипталарини ҳам адибга билдирмасдан аста челакдан оларканлар-да, уларни дазмоллаб папкаларга жойлаб қўярканлар.
Шу нарса менга таъсир қилган ва ёдимда сақланиб қолган. Отамнинг барча қўлёзмалари, ижодларига оид материалларни, мактубларни тўлиқ сақлаб қолдим, деёлмайман. Афсуски, 1993 йилда юз берган, ҳар эслаганимда юрагимни тирнайдиган бир аянчли воқеа туфайли уларнинг бир қисми йўқолиб кетди.
Ўшанда ёзишмалар ичида ота-онамнинг бир-бирига ёзган мактубларининг бир қисми ҳам йўқолган бўлса-да, уларнинг эндигина танишган, оила қуришга аҳдлашган, ширингина оилада фарзандлар кетма-кет дунёга келган даврлардаги ўзаро ёзишмалари сақланиб қолгани қалбимга таскин беради. Юракнинг тубидан чиққан, ҳис-туйғуга лиммо-лим сирли мактубларни авайлабгина жамладим. Уларни ойижонимга кўрсатдим. Мактубларни қайта-қайта ўқиган ойижонимнинг хаёлида ўша кунлар хотираси уйғонганига шубҳа қилмайман. Чунки хатларни ўқиётган ойижонимнинг юзида баъзан кулги балқиб чиқса, бирда салгина қизаринқираб, хижолатпазлик акс этарди. «Ойижон, отам ҳақидаги хотираларни қоғозга туширмаймизми?» – дедим секингина. Ойим бир муддат ўйланиб турдилар-да, ўзлари ҳам хаёлан хотиралар оламида сайр этаётганлари учун таклифимга рози бўлдилар. Оиламиз қўрғонининг ҳам чиройи, ҳам чароғбони бўлган ойижоним отам билан ярим асрдан зиёд рўзғор юкини ҳеч нолимасдан биргалашиб елкалаган, ҳаётга шукрона айтиб яшаган, бирга ўтган умрларининг энг ёрқин, кўнгилга ҳузур бағишловчи онларидаги айрим хотираларни қоғозга туширдилар. Шу мактубларни ва ойижонимнинг хотираларини жамлаб китоб шаклига келтирсам, фарзандларимиз ва набираларимизга арзирли эсдалик бўлишини ўйладим.
Қолаверса, «Мустаҳкам оила йили»да оилани муқаддас қўрғон билиб, унинг тинчлиги, тотувлиги, осойишталиги учун ҳамфикр, ҳаммаслак бўлиб умр кечирган ота-онамнинг самимий ёзишмалари-ю, кўнгил тубидаги хотиралар китобхонларга, айниқса, ёшларга тарбия мактаби бўлиши мумкин-ку, деган фикр туғилди. Мулоҳазамни эшитган ойижоним дастлаб истиҳола қилдилар: «Қандай бўларкин? Сал ноқулай-да, кўнглимиз сирлари акс этган мактублар бўлса?..» Онамнинг фикрига қарши боришга ботинолмасдим. Рост-да, отамдан қолган мерос, онам уни сир сақлашга ҳақли.
Бироқ, салкам тайёр ҳолга келган китобга қарайман-да, унинг бир четда қолиб кетишига кўзим қиймайди. Бир муддат ўтгач, яна шу ҳақда гап очганимда, ойим: «Билмадим, ўзинг ўйлаб кўр, болам. Ростдан ҳам бу хотиралар, мактубларни китоб қилсак, отангнинг руҳи шодланар, балки…», дедилар. Онамдан қайсидир маънода розилик олганимдан кейин Ўзбекистон халқ шоири Ойдин Ҳожиева билан маслаҳатлашиб кўришга аҳд қилдим. Қўлёзмаларни Ойдин опага қолдирдим-да, бир неча кундан кейин хабар олишимни айтиб хайрлашдим.
– Талабалик йилларимизда ёзувчи Одил Ёқубовнинг «Тилла узук», «Муқаддас» қиссаларини қайта-қайта ўқиб, давраларда баҳсу мунозара қилиб юрардик. Унда тасвирланган чин муҳаббат, нафис ва ҳаяжонли, беғубор севги қалбимизни ром этарди. Ёзувчи бундай дилбар, малоҳатли қизлар сиймосини қандай яратган, қайси гўзаллардан нусха олган, деган саволларимизга жавоб излардик, – дея гап бошладилар Ойдин опа қўлёзмалар тўғрисидаги фикрларини билишга борган куним. – Отангизнинг барча асарларида хотин-қизлар тимсоли ўзгача ҳурмат билан тасвирланади. Аёл поклик, нафосат, садоқат, меҳр ибтидоси бўлиб ўқувчини маҳлиё қилади. Аслида Одил Ёқубов ҳаётини битмас-туганмас шодликка, нурга чулғаган, унга қайноқ илҳом берган, жўшқин ижодга чорлаган Аёл зотига буюк муҳаббати экан, билсам.Умр сўнгигача машъаладай ёниб турган муҳаббатгина инсон ҳаётини сермазмун, завқли, азиз қилганини Одил Ёқубовнинг маҳбубаси, рафиқаси Марямхонимга ёзган мактубларидан, Марямхонимнинг қимматли хотираларидан билса бўлади.
Қаранг, Искандаржон, орзулар қанотида учиб юрган талаба қиз ёш ёзувчи йигитнинг беҳад меҳнаткаш котибаси, биринчи танқидчиси, маслаҳатгўйига айланиб қолиши самимий, беғубор мактубларда акс этиб турибди. Хотиралар, хатларда Одил ака Марямхонимга мунис дўст, қаттиққўл устод, қалби зиё ва маърифат чашмаси бўлган меҳрибон муаллим бўлиб гавдаланибди. Уларнинг хатлари, ёзишмаларидаги нафислик, куюнчаклик, курашчанлик, бир-бирини англаш, бир-бирини тарбиялаш, маҳрамижон бўлиш фазилати ҳар қандай эр-хотинда ҳам бўлавермайди. Хатларни ўқиб, кўз ўнгимда икки севишган қалб, сафдош, маслакдош, мунис дўст, вафодор ёр, фарзандларга меҳрибон, меҳнаткаш икки Инсон қоядай қад ростлади. Суврати ва сийрати гўзал ойижонингизни отангизнинг жаҳонгашта асарлари рўёбида нечоғлик улкан меҳнати, далдаси борлиги сезилиб турибди. Хатлар ва хотиралардаги ёшлик ҳаяжонлари, навқирон юракларнинг оташин изҳорлари, оила деган муқаддас даргоҳнинг муҳаббат офтобидан чароғонлиги, болаларни вояга етказишда донолик ва ажойиб ҳамжиҳатлик – барча-барчаси бугунги ёшлар учун ибрат мактаби. Муҳаббат – бир умрлик меҳнат, деган экан бир донишманд. Одил ака ва Марямхоним муҳаббати заминига улкан меҳнат, ишонч, мусаффолик, фидойилик пойдевор бўлганини кўриб, бу меҳнаткаш, яратувчан муҳаббатга дилдан тан беради, киши.
Жон ука, сиз бундай қимматли китобни ўқувчилардан яширманг. Ҳеч иккиланмай, оммага тақдим этинг. Одил ака ва Марям опа деган пухта пойдеворга қурилган мустаҳкам оиланинг кўрган-кечирганлари, қилган меҳнати-ю эришган натижалари ёшларимизга ўрнак бўлишга арзийди. Китобхонлар бу оиланинг биргаликда, меҳр ва муҳаббат билан босиб ўтган йўллари изидан юриб, муҳаббат, вафо, садоқат ва меҳнатнинг қадрини янада теран англайдилар. Сир эмас, бундай жуфт қанот бўлиб, бир-бирини қўллаб-қувватлаб, ардоқлаб умргузаронлик қилишдек тақдир ҳаммага ҳам насиб қилавермайди.
Ойдин опанинг гаплари далда бўлиб, адабиёт аҳли ва мухлисларга бўлган самимий ҳурматимиз, отамнинг руҳи поклари, ёзувчининг суюкли рафиқаси ва фарзанди деган масъулиятни тўлиқ ҳис этган ҳолда ушбу китобни нашрга тайёрлашга жазм қилдик. Эҳтимол, ҳикоя қилинаётган оддийгина воқеалар келажак авлодлар, адабиёт аҳлига хизмат қилар, деган умидимиз бор.
Отамнинг узоқ ва сермазмун умр кўрганликларини эътиборга олсак, унинг серқирра фаолиятини тўлиқ ёритиш қийин, албатта. Адибнинг шиддат билан кечган умри бизни гоҳ узоқ йиллар қаърига, гоҳ кечаги кунлар суронига қайтаради.
Яна бир гап. Биз отамдан қолган бой адабий мерос – ёзган асарларини илмий ёки бадиий жиҳатдан таҳлил қилиш вазифасини мақсад қилмадик. Адабиётшунос олимларимиз, танқидчилар бир неча ўн йиллардан бери отамнинг ижоди билан шуғулланиб келишган ва бундан кейин ҳам тадқиқотлар олиб боришади, деган умиддамиз. Барчамиз улардан миннатдормиз. Шунга қарамасдан, хотиралар китобини ёзишда отамнинг ёзган асарларига бот-бот мурожаат қилиб туришимизга тўғри келди.
Сизга туҳфа этаётганимиз – отажоним ва она-жонимнинг биргаликдаги ҳаётининг энг куч-қувватга, ишқ-муҳаббатга лиммо-лим бўлган даври– ХХ асрнинг 50–80-йилларидаги хатлари ва она-жонимнинг хотираларидан иборат мазкур китоб маънавий ҳаётимизни юксалтиришда, жамиятимизда эзгу инсоний фазилатларни кенг қарор топтиришда, азалий қадриятларимизни асраб-авайлашда оилани мустаҳкам таянч деб билганларга муносиб туҳфа бўлади, деб ўйладик.
Оллоҳ насиб этса, отамнинг улкан адабий меросини– ноёб кундаликларидан тортиб нодир ёзишмаларигача, дилбар қиссаларидан бошлаб машҳур романларигача тўлиқ нашр қилиб, Сизга туҳфа айлаш ниятидамиз. Ушбу китоб ана шу ишнинг бошланиши, холос.
Хулоса чиқаришни эса сизларга қолдирдик, азиз китобхонлар.
Iskandar Yoqubov
FARZANDLIK EHTIROMI
Otamning hayoti, ijodi, jamoat ishlari nihoyatda shiddatli va sermazmun kechdi. Shunday bo’lsa-da, oilada, do’stlari, shogirdlari, qarindoshlari va mahalladoshlari bilan samimiy suhbatlashib turishga doimo vaqt topganlar. Yoshligimdanoq uyda yoki ko’chada, tanish-bilishlar, otamning oddiy muxlislari, boringki, qo’ni-qo’shnilar bilan suhbatlashib, hol-ahvol so’rashganimda aksariyati bexosdan:
– Odil akaning ishini davom ettiradigani qaysi biringiz?
Biroz ulg’ayganimda:
– Oralaringizda, Odil akaning farzandlari ichida bironta yozuvchisiyam bormi? – deyishardi.
Aynan mana shunga o’xshash savollar onamga, aka-ukalarim, jiyanlarim yoki nevaralargayam berilganiga shubha qilmayman. Bunday vaziyatda noqulay ahvolga tushmaganman. Aksincha: «Yozuvchi bo’lish qiyin», «Uncha-muncha maqolalar yozib turamiz», «Nabiralardan jurnalistikada o’qiydiganlari bor, ehtimol, shular yozuvchi bo’lishar», degan javoblar bilan kifoyalanganman.
Garchi «yozuvchi» degan nomni olmagan bo’lsam ham, otamning ijodlariga doimo qiziqib kelganman. Barcha asarlarini qayta-qayta o’qib chiqqanman. Hatto besh-oltita hikoyalar qoralaganim ham rost. Ijodkorning farzandi ekanligim, shuningdek, adabiyotga yaqinligim sababli otamning qo’lyozmalarini, yozishmalari, maktublarini yig’ib-terish, asrab-avaylash – yaxshi ko’rgan mashg’ulotlarimdan biriga aylangan.
To’qqizinchi sinfda o’qib yurgan kezlarimda bir ish qilganman. Bo’yi bir quloch, eni va chuqurligi yarim quloch keladigan qopqoqsiz ikkita qo’lbola sandiq yasadim-da, ularni uyimizning yerto’lasiga tushirib qo’ydim. U yerga simchiroq uladim. Vaqti-vaqti bilan otamning qo’lyozmalarini shu sandiqlarga joylashni odat qildim.
Ularning biriga ilk p`esalar, roman va qissalar qo’lyozmasini, ikkinchisiga esa o’quvchilardan kelgan xatlar va otam bilan onamning ko’ngil mulkiga aylangan maktublarini joylardim. Bir kuni o’tirib olib, erinmasdan xatlarni sanab chiqdim. Muxlislardan kelgan xatlarning soni o’n mingta! Ularning uchdan ikki qismi «Muqaddas»ga bitilgan! Xatlarni 50–60 tadan qilib belidan boylab qaytadan sandiqqa soldim. Ular ichida ijodiy uchrashuvlarda otamga berilgan yozma savollar ham anchagina edi. Bo’shroq vaqtlarini topib bo’lsa kerak, bir kuni otamni:
«Yuring, yuring!» – deb qo’yarda-qo’ymay yerto’laga olib tushdim-da, birma-bir sandiqlarni, ulardagi qo’lyozmalar va xatlar taxlamini ko’rsatdim.
«Balli! Bu ishing durust!» – deb qo’ydilar qandaydir xotirjamlik bilan. Sekingina engashib alohida qilib qo’yganim – ota-onamning bir-birlariga yozgan maktublarini qo’llariga oldilar. Ularning har birini avaylabgina varaqladilar. Bilmadim, shu damda o’sha olis yoshliklari, muhabbatlari, ota bo’lish quvonchi
kabi shirin xotiralar qalblarida jonlangandir. Men bu holatni keyinchalik otamdan qolgan xotiralarni varaqlaganimdan so’ng tushunib yetdim.
Albatta, men bu nodir qo’lyozmalar sandiqda saqlanishi noto’g’ri ekanini yurakdan his qilardim. Saksoninchi yillarning o’rtalarida Oybek uy-muzeyining xodimi Shuhrat Rizaev bilan do’stlashib qolganmiz. Meni muzeyga taklif qilib, bu xususda qilingan ishlarni va gap orasida qiziq bir voqeani aytib bergan. Muhtarama Zarifa Saidnosirova Oybek domlaning nafaqat qo’lyozmalari, balki chiqindi chelakka tashlab yuborgan qoralama qaydlari, hatto avtobus chiptalarini ham adibga bildirmasdan asta chelakdan olarkanlar-da, ularni dazmollab papkalarga joylab qo’yarkanlar.
Shu narsa menga ta’sir qilgan va yodimda saqlanib qolgan. Otamning barcha qo’lyozmalari, ijodlariga oid materiallarni, maktublarni to’liq saqlab qoldim, deyolmayman. Afsuski, 1993 yilda yuz bergan, har eslaganimda yuragimni tirnaydigan bir ayanchli voqea tufayli ularning bir qismi yo’qolib ketdi.
O’shanda yozishmalar ichida ota-onamning bir-biriga yozgan maktublarining bir qismi ham yo’qolgan bo’lsa-da, ularning endigina tanishgan, oila qurishga ahdlashgan, shiringina oilada farzandlar ketma-ket dunyoga kelgan davrlardagi o’zaro yozishmalari saqlanib qolgani qalbimga taskin beradi. Yurakning tubidan chiqqan, his-tuyg’uga limmo-lim sirli maktublarni avaylabgina jamladim. Ularni oyijonimga ko’rsatdim. Maktublarni qayta-qayta o’qigan oyijonimning xayolida o’sha kunlar xotirasi uyg’onganiga shubha qilmayman. Chunki xatlarni o’qiyotgan oyijonimning yuzida ba’zan kulgi balqib chiqsa, birda salgina qizarinqirab, xijolatpazlik aks etardi. «Oyijon, otam haqidagi xotiralarni qog’ozga tushirmaymizmi?» – dedim sekingina. Oyim bir muddat o’ylanib turdilar-da, o’zlari ham xayolan xotiralar olamida sayr etayotganlari uchun taklifimga rozi bo’ldilar. Oilamiz qo’rg’onining ham chiroyi, ham charog’boni bo’lgan oyijonim otam bilan yarim asrdan ziyod ro’zg’or yukini hech nolimasdan birgalashib yelkalagan, hayotga shukrona aytib yashagan, birga o’tgan umrlarining eng yorqin, ko’ngilga huzur bag’ishlovchi onlaridagi ayrim xotiralarni qog’ozga tushirdilar. Shu maktublarni va oyijonimning xotiralarini jamlab kitob shakliga keltirsam, farzandlarimiz va nabiralarimizga arzirli esdalik bo’lishini o’yladim.
Qolaversa, «Mustahkam oila yili»da oilani muqaddas qo’rg’on bilib, uning tinchligi, totuvligi, osoyishtaligi uchun hamfikr, hammaslak bo’lib umr kechirgan ota-onamning samimiy yozishmalari-yu, ko’ngil tubidagi xotiralar kitobxonlarga, ayniqsa, yoshlarga tarbiya maktabi bo’lishi mumkin-ku, degan fikr tug’ildi. Mulohazamni eshitgan oyijonim dastlab istihola qildilar: «Qanday bo’larkin? Sal noqulay-da, ko’nglimiz sirlari aks etgan maktublar bo’lsa?..» Onamning fikriga qarshi borishga botinolmasdim. Rost-da, otamdan qolgan meros, onam uni sir saqlashga haqli.
Biroq, salkam tayyor holga kelgan kitobga qarayman-da, uning bir chetda qolib ketishiga ko’zim qiymaydi. Bir muddat o’tgach, yana shu haqda gap ochganimda, oyim: «Bilmadim, o’zing o’ylab ko’r, bolam. Rostdan ham bu xotiralar, maktublarni kitob qilsak, otangning ruhi shodlanar, balki…», dedilar. Onamdan qaysidir ma’noda rozilik olganimdan keyin O’zbekiston xalq shoiri Oydin Hojieva bilan maslahatlashib ko’rishga ahd qildim. Qo’lyozmalarni Oydin opaga qoldirdim-da, bir necha kundan keyin xabar olishimni aytib xayrlashdim.
– Talabalik yillarimizda yozuvchi Odil Yoqubovning «Tilla uzuk», «Muqaddas» qissalarini qayta-qayta o’qib, davralarda bahsu munozara qilib yurardik. Unda tasvirlangan chin muhabbat, nafis va hayajonli, beg’ubor sevgi qalbimizni rom etardi. Yozuvchi bunday dilbar, malohatli qizlar siymosini qanday yaratgan, qaysi go’zallardan nusxa olgan, degan savollarimizga javob izlardik, – deya gap boshladilar Oydin opa qo’lyozmalar to’g’risidagi fikrlarini bilishga borgan kunim.
– Otangizning barcha asarlarida xotin-qizlar timsoli o’zgacha hurmat bilan tasvirlanadi. Ayol poklik, nafosat, sadoqat, mehr ibtidosi bo’lib o’quvchini mahliyo qiladi. Aslida Odil Yoqubov hayotini bitmas-tuganmas shodlikka, nurga chulg’agan, unga qaynoq ilhom bergan, jo’shqin ijodga chorlagan Ayol zotiga buyuk muhabbati ekan, bilsam.
Umr so’ngigacha mash’aladay yonib turgan muhabbatgina inson hayotini sermazmun, zavqli, aziz qilganini Odil Yoqubovning mahbubasi, rafiqasi Maryamxonimga yozgan maktublaridan, Maryamxonimning qimmatli xotiralaridan bilsa bo’ladi.
Qarang, Iskandarjon, orzular qanotida uchib yurgan talaba qiz yosh yozuvchi yigitning behad mehnatkash kotibasi, birinchi tanqidchisi, maslahatgo’yiga aylanib qolishi samimiy, beg’ubor maktublarda aks etib turibdi. Xotiralar, xatlarda Odil aka Maryamxonimga munis do’st, qattiqqo’l ustod, qalbi ziyo va ma’rifat chashmasi bo’lgan mehribon muallim bo’lib gavdalanibdi. Ularning xatlari, yozishmalaridagi nafislik, kuyunchaklik, kurashchanlik, bir-birini anglash, bir-birini tarbiyalash, mahramijon bo’lish fazilati har qanday er-xotinda ham bo’lavermaydi. Xatlarni o’qib, ko’z o’ngimda ikki sevishgan qalb, safdosh, maslakdosh, munis do’st, vafodor yor, farzandlarga mehribon, mehnatkash ikki Inson qoyaday qad rostladi. Suvrati va siyrati go’zal oyijoningizni otangizning jahongashta asarlari ro’yobida nechog’lik ulkan mehnati, daldasi borligi sezilib turibdi. Xatlar va xotiralardagi yoshlik hayajonlari, navqiron yuraklarning otashin izhorlari, oila degan muqaddas dargohning muhabbat oftobidan charog’onligi, bolalarni voyaga yetkazishda donolik va ajoyib hamjihatlik – barcha-barchasi bugungi yoshlar uchun ibrat maktabi. Muhabbat – bir umrlik mehnat, degan ekan bir donishmand. Odil aka va Maryamxonim muhabbati zaminiga ulkan mehnat, ishonch, musaffolik, fidoyilik poydevor bo’lganini ko’rib, bu mehnatkash, yaratuvchan muhabbatga dildan tan beradi, kishi.
Jon uka, siz bunday qimmatli kitobni o’quvchilardan yashirmang. Hech ikkilanmay, ommaga taqdim eting. Odil aka va Maryam opa degan puxta poydevorga qurilgan mustahkam oilaning ko’rgan-kechirganlari, qilgan mehnati-yu erishgan natijalari yoshlarimizga o’rnak bo’lishga arziydi. Kitobxonlar bu oilaning birgalikda, mehr va muhabbat bilan bosib o’tgan yo’llari izidan yurib, muhabbat, vafo, sadoqat va mehnatning qadrini yanada teran anglaydilar. Sir emas, bunday juft qanot bo’lib, bir-birini qo’llab-quvvatlab, ardoqlab umrguzaronlik qilishdek taqdir hammaga ham nasib qilavermaydi.
Oydin opaning gaplari dalda bo’lib, adabiyot ahli va muxlislarga bo’lgan samimiy hurmatimiz, otamning ruhi poklari, yozuvchining suyukli rafiqasi va farzandi degan mas’uliyatni to’liq his etgan holda ushbu kitobni nashrga tayyorlashga jazm qildik. Ehtimol, hikoya qilinayotgan oddiygina voqealar kelajak avlodlar, adabiyot ahliga xizmat qilar, degan umidimiz bor.
Otamning uzoq va sermazmun umr ko’rganliklarini e’tiborga olsak, uning serqirra faoliyatini to’liq yoritish qiyin, albatta. Adibning shiddat bilan kechgan umri bizni goh uzoq yillar qa’riga, goh kechagi kunlar suroniga qaytaradi.
Yana bir gap. Biz otamdan qolgan boy adabiy meros – yozgan asarlarini ilmiy yoki badiiy jihatdan tahlil qilish vazifasini maqsad qilmadik. Adabiyotshunos olimlarimiz, tanqidchilar bir necha o’n yillardan beri otamning ijodi bilan shug’ullanib kelishgan va bundan keyin ham tadqiqotlar olib borishadi, degan umiddamiz. Barchamiz ulardan minnatdormiz. Shunga qaramasdan, xotiralar kitobini yozishda otamning yozgan asarlariga bot-bot murojaat qilib turishimizga to’g’ri keldi.
Sizga tuhfa etayotganimiz – otajonim va ona-jonimning birgalikdagi hayotining eng kuch-quvvatga, ishq-muhabbatga limmo-lim bo’lgan davri– XX asrning 50–80-yillaridagi xatlari va ona-jonimning xotiralaridan iborat mazkur kitob ma’naviy hayotimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni keng qaror toptirishda, azaliy qadriyatlarimizni asrab-avaylashda oilani mustahkam tayanch deb bilganlarga munosib tuhfa bo’ladi, deb o’yladik.
Olloh nasib etsa, otamning ulkan adabiy merosini– noyob kundaliklaridan tortib nodir yozishmalarigacha, dilbar qissalaridan boshlab mashhur romanlarigacha to’liq nashr qilib, Sizga tuhfa aylash niyatidamiz. Ushbu kitob ana shu ishning boshlanishi, xolos.
Xulosa chiqarishni esa sizlarga qoldirdik, aziz kitobxonlar.
Manba’: “Dunyo o’zbeklari” sahifasi